Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва ў 1921 — 1926 гг. азнаменавалася ўзмацненнем і далейшым развіццём федэральных адносін БССР з РСФСР і іншымі савецкімі рэспублікамі. 16 студзеня 1921 г. быў падпісаны дагавор паміж БССР і РСФСР аб стварэнні аб'яднаных наркаматаў (ваенных і марскіх спраў, ВСНГ, знешняга гандлю, фінансаў, працы, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфа), што ўваходзілі ў склад СНК РСФСР. Адначасова было створана Паўнамоцнае прадстаўніцтва БССР пры ўрадзе РСФСР. Праз яго ажыццяўлялася каардынацыя дзейнасці ў галіне гаспадарчага і культурнага будаўніцтва. У сакавіку 1921 г. было заключана пагадненне паміж РСФСР, УССР, БССР і Азербайджанскай ССР аб аб'яднанні статыстычных устаноў гэтых рэспублік. У 1922 г. урадамі БССР і РСФСР было падпісана пагадненне аб удзеле БССР у федэральным камітэце па зямельных справах. У лютым 1922 г. у Маскве паміж РСФСР і прадстаўнікамі Украінскай, Беларускай, Грузінскай, Азербайджанскай, Армянскай савецкіх рэспублік, Бухарскай, Харэзмскай народных рэспублік і Далёкаўсходняй рэспублікі быў падпісаны акт аб перадачы на Генуэзскай канферэнцыі іх прадстаўніцтваў РСФСР, што фактычна азначала стварэнне адзінага дыпламатычнага саюза рэспублік.
|
|
Саюзныя дагаворы і пагадненні стварылі перадумовы і з'явіліся важным этапам на шляху да аб'яднання савецкіх рэспублік у адзіную саюзную дзяржаву, неабходнасць якой дыктавалася ўсім ходам развіцця краіны, адпавядала карэнным эканамічным і духоўным інтарэсам народаў.
У сувязі з гэтым у рэспубліках разгарнуўся шырокі аб'яднальны рух за стварэнне адзінай савецкай дзяржавы. Улічваючы волевыяўленне працоўных усіх рэспублік, У.І.Ленін прапанаваў аб'яднаць незалежныя савецкія рэспублікі, у тым ліку і РСФСР, у Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік на аснове іх добраахвотнасці, раўнапраўя і суверэннасці.
Ленінскую ідэю падтрымалі ўсе савецкія рэспублікі. IV Усебеларускі з'езд Саветаў, які адбыўся 14 — 18 снежня 1922 г., прыняў рашэнне аб неабходнасці ўтварэння Саюза ССР. Ен выбраў дэлегацыю на X Усерасійскі з'езд Саветаў у складзе 33 чалавек. Сярод дэлегатаў былі В.А.Багуцкі, Ш.Ш.Ходаш, А.С.Славінскі, А.І.Хацкевіч, Я.А.Адамовіч, У.М.Ігнатоўскі, Я.Ф.Фабрыцыўс і інш. Узначаліў дэлегацыю старшыня ЦВК і СНК БССР А.Р.Чарвякоў. Дэлегаты былі ўпаўнаважаны прыняць удзел у рабоце I з'езда Саветаў Саюза ССР. Ім даручалася ад імя працоўных Беларусі "здзейсніць фармальныя акты, якія замацоўваюць братні Саюз Сацыялістычных Савецкіх Рэспублік".
I з'езд Саветаў СССР, які адкрыўся 30 снежня 1922 г. у Маскве, пастанавіў утварыць Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у складзе РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР. У выбраны з'ездам ЦВК СССР ад БССР увайшло 7 чалавек. А.Р.Чарвякоў стаў адным.са старшынь Прэзідыўма ЦВК СССР.
|
|
Аднак, нягледзячы на тое, што БССР увайшла ў склад СССР, яе гаспадарчае, дзяржаўнае і культурнае развіццё стрымлівалася абмежаванымі матэрыяльнымі рэсурсамі і малой тэрыторыяй. Вядома, што ў выніку грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі ў складзе БССР засталося шэсць паветаў Мінскай губерні: Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі (з 1923 г. Чэрвеньскі), Мазырскі, частка Мінскага і Слуцкага. Іх плошча складала ўсяго 52,3 тыс. км2, а насельніцтва — 1544 тыс. чалавек. Таму першыя крокі мірнага будаўніцтва ў БССР паказалі, што многія эканамічныя задачы цяжка вырашаць без узгаднення з Віцебскім і Гомельскім губвыканкамамі, паколькі гэтыя губерні з'яўляліся арганічнай часткай Беларусі, яе палітычнага і эканамічнага жыцця. Неабходнасць і гаспадарчая мэтазгоднасць зліцця Віцебскай і Гомельскай губерняў з БССР асабліва відавочна паўстала ў сувязі з пераходам да НЭПа, калі тэрыторыя краіны была падзелена на шэраг гаспадарчых раёнаў. Такое зліццё неабходна было таксама для стварэння ўмоў для далейшага развіцця і кансалідацыі беларускай нацыі, яе культуры.
Пасля ўтварэння СССР VII з'езд Кампартыі Беларусі і II сесія ЦВІч БССР, якія адбыліся ў сакавіку 1923 г., звярнуліся ў ЦК РКП(б) з просьбай вырашыць пытанне аб канчатковым вызначэнні тэрыторыі рэспублікі шляхам уключэння ў яе склад раёнаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў, дзе жыло ў болынасці беларускае насельніцтва. Аднак асобныя кіруючыя партыйныя і савецкія работнікі гэтых губерняў выступілі супраць аб'яднання з БССР. Яны сцвярджалі, што ў Віцебскай, Гомельскай і заходніх паветах Смаленскай губерні паводле перапісу 1920 г. пражываюць у асноўным рускія.
У маі 1923 г. ЦК РКП(б), ідучы насустрач інтарэсам Беларускай рэспублікі, даў згоду на ўзбуйненне тэрыторыі БССР за кошт сумежных раёнаў з болыпасцю беларускага насельніцтва. Такую ж згоду выказаў і ЦВК РСФСР.
Аднак правільнае вырашэнне тэрытарыяльнага пытання патрабавала ўсебаковай падрыхтоўкі. 3 гэтай мэтай пры ЦВК РКП(б) была ўтворана спецыяльная камісія. У яе склад увайшлі прадстаўнікі ЦК, ЦКК РКП(б), ЦК КП(б)Б, Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай партыйных арганізацый. У выніку вывучэння тэрытарыяльнага пытання камісія прадставіла ЦК РКП(б) спецыяльны даклад, у якім быў дадзены аналіз нацыянальнага складу насельніцтва ў Віцебскай, Гомельскай губернях і двух паветах Смаленскай губерні: Горацкім і Мсціслаўскім. У дакладзе падкрэслівалася, што "перапіс 1920 г. павінен быць пракарэктаваны данымі ўсерасійскага перапісу 1897 года". Справа ў тым, што ў момант заканчэння польскай вайны, калі яшчэ недастаткова ясна была вызначана граніца з Польшчай, імкнуліся наўмысна паменшыць лік беларусаў у суседніх з ёю паветах у сувязі з намерам "плебісцыта". У дакладзе прыводзіліся прыклады, што па перапісе 1897 г. беларусаў у Гомельскім павеце налічвалася 89 %, а па перапісе 1920 г. — 20 %; у Рэчыцкім адпаведна 98 і 45 %; у Рагачоўскім — 98 і 31 %. Таму камісія прыйшла да высновы аб неабходнасці ўзбуйнення БССР за кошт поўнага ўключэння ў яе склад Віцебскай, а таксама Гомельскай губерняў за выключэннем пяці паветаў — Клінцоўскага, Гомельскага, Суражскага, Пачэпскага і Старадубскага, у якіх, па разліках камісіі, беларусы складалі меншасць. Пазней да гэтых паветаў быў далучаны Рэчыцкі. Але камісія прапанавала дадаткова вывучыць пытанне аб Гомельскім і Рэчыцкім паветах, каб далучыць іх да БССР. Мсціслаўскі і Горацкі паветы Смаленскай губерні таксама намячалася ўключыць у склад БССР. У дакладзе прапаноўвалася перанесці сталіцу БССР па стратэгічных меркаваннях з Мінска ў Магілёў.
29 лістапада 1923 г. Аргбюро ЦК РКП(б) па дакладзе камісіі прыняло пастанову аб далучэнні да Беларусі тэрыторыі Віцебскай, Мсціслаўскага і Горацкага паветаў Смаленскай і большасці паветаў Гомельскай губерняў як "родных ёй у бытавых, этнаграфічных і гаспадарча-эканамічных адносінах". Насуперак гэтай пастанове Віцебскі губкам РКП(б) 8 снежня 1923 г. прыняў рашэнне, у якім выказаўся супраць аб'яднання Віцебскай губерні з БССР. Сваё рашэнне губкам аргументаваўтым, што "насельніцтва Віцебскай губерні згубіла бытавыя беларускія рысы, і беларуская мова незнаёма большасці насельніцтва". У заключэнне Віцебскі губкам лічыў неабходным "настойваць на пераглядзе пытання на Пленуме ЦК РКП(б) аб далучэнні Віцебскай губерні да Беларускай ССР".
|
|
18 снежня 1923 г. адбылося пасяджэнне спецыяльна створанай пры ЦВК СССР камісіі па змене граніц паміж РСФСР і БССР. На камісіі былі заслуханы меркаванні прадстаўнікоў БССР, Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў аб узбуйненні БССР і пераглядзе яе граніц. Прадстаўнікі Гомельскай і Смаленскай губерняў заявілі, што насельніцтва станоўча адносіцца да ідэі ўзбуйнення БССР. У адказ прадстаўнік Віцебскай губерйі зноў выступіў супраць і заявіў, што рашэнне ЦК РКП(б) аб узбуйненні БССР супярэчыць рашэнням XII з'езда РКП(б). Аргументы, прыведзеныя ў рашэннях Віцебскага губкама, і выступленні яго прадстаўніка на камісіі былі памылковымі і не адпавядалі нацыянальнай самасвядомасці насельніцтва губерні.
Паказальна, што ў час перапісу 1920 г. большасць насельніцтва Віцебскай губерні называла сябе беларусамі. Довады праціўнікаў узбуйнення БССР аб'ектыўна з'яўляліся праяўленнем вялікадзяржаўнага шавінізму.
У канцы 1923 г. у Віцебскую, Гомельскую і Смаленскую губерні былі камандзіраваны кіруючыя работнікі ЦВК БССР і ЦБ КП(б)Б, якія растлумачылі насельніцтву гэтых губерняў гістарычную неабходнасць узбуйнення Беларусі для яе эканамічнага і палітычнага развіцця, для нацыянальнай кансалідацыі ў мэтах захавання беларускай нацыі. Гэта растлумачальная работа дала плённыя вынікі. На Віцебскім, Гомельскім і Смаленскім губернскіх з'ездах Саветаў былі прыняты рашэнні аб далучэнні да БССР тых паветаў, дзе пераважала беларускае насельніцтва.
|
|
Рашэнні трох губернскіх з'ездаў Саветаў горача вітаў V з'езд Саветаў БССР, які праходзіў у пачатку студзеня 1924 г. З'езд даручыў ураду рэспублікі падрыхтаваць матэрыялы аб устанаўленні граніцы з РСФСР, канчаткова разгледзець пытанне аб узбуйненні БССР на Надзвычайным з'ездзе Саветаў Беларусі пры ўдзеле прадстаўнікоў усіх уключаных у склад БССР тэрыторый.
Для кіраўніцтва арганізацыйнымі і палітычнымі мерапрыемствамі па ўзбуйненні БССР на аснове рашэння Палітбюро ЦК РКГІ(б) ад 4 лютага 1924 г. было створана Часовае Беларускае бюро ЦК РКП(б). У яго склад увайшлі прадстаўнік ЦК РКП(б)А.М.Асаткін, пяць прадстаўнікоў ЦК КП(б)Б — В.А.Багуцкі, А.Р.Чарвякоў, Я.А.Адамовіч, Ш.Ш.Ходаш, В.А.Нодэль, чатыры — ад Віцебскага, два — ад Гомельскага і адзін — ад Смаленскага губкамаў партыі. ЦБ КП(б)Б самаліквідавалася.
3 сакавіка 1924 г. УЦВК прыняў пастанову аб перадачы БССР тэрыторыі з пераважна беларускім насельніцтвам. 7 сакавіка змены граніц БССР і РСФСР зацвердзіў Прэзідыўм ЦВК Саюза ССР.
13 — 16 сакавіка 1924 г. у Мінску адбыўся VI Надзвычайны з'езд Саветаў Беларусі. На з'ездзе прысутнічалі 405 дэлегатаў. Сярод 244 дэлегатаў з рашаючым голасам 134 прадстаўлялі насельніцтва далучаемых да БССР паветаў. Даклад "Аб пашырэнні граніц Савецкай Беларусі і задачах савецкага будаўніцтва" зрабіў А.Р.Чарвякоў. Ён падкрэсліў вялікае значэнне факта пашырэння граніц БССР. Дэлегаты з'езда аднадушна ўхвалілі аб'яднанне тэрыторыі з большасцю беларускага насельніцтва ў адзіную Беларускую савецкую дзяржаву.
У выніку ўзбуйнення да БССР адышло 15 паветаў і асобныя воласці Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняу.
Узбуйненне Беларускай ССР садзейнічала кансалідацыі беларускай нацыі, яе эканамічнаму і культурнаму развіццю, умацаванню дружбы беларускага і рускага народаў.
Другая сесія ЦВК БССР, якая адбылася 10 — 17 жніўня 1924 г., увяла новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі. Было ўтворана 10 акруг: Аршанская, Бабруйская, Барысаўская, Віцебская, Калінінская (цэнтр — Клімавічы), Магілёўская, Мазырская, Мінская, Полацкая і Слуцкая. Акругі падзяляліся на 100 раёнаў і 1202 сельскія Саветы. Часова, да склікання з'ездаў Саветаў, органамі ўлады ў акругах з'яўляліся выканкамы тых паветаў, якія сталі цэнтрамі акруг.
У лістападзе 1926 г. Палітбюро ЦК УКП(б) на падставе даных камісіі, якая вывучала пытанне аб далучэнні да БССР Гомельскага і Рэчыцкага паветаў, прыняло пастанову аб аб'яднанні іх з БССР. У снежні 1926 г. Прэзідыўм ЦВК БССР уключыў гэтыя паветы ў склад рэспублікі, перайменаваў іх у акругі, а воласці — у раёны. У выніку другога ўзбуйнення тэрыторыя БССР павялічылася на 15 270 км, а насельніцтва — на 649 тыс. чалавек.
Пасля двух узбуйненняў БССР яе тэрыторыя на пачатак 1927 г. складала 125 950 км2 з насельніцтвам каля 5 млн чалавек. У межах рэспублікі склаўся адзіны ў эканамічных, культурна-бытавых і нацыянальных адносінах раён.