Тапсырма

1. Тамыр жүйесі, сабақ, жапырақтар, жемістері мен гүлдерінің қүрылысына ерекше кеңіл аудара отырып картоп өсімдігінің морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену.

2. Картоптың көбейту тәсілдерін оқып-үйрену.

3. Картоп түйнегінің сыртқы және анатомиялық құрылысымен егжей-тегжейлі танысу, құрам бөліктерін сипаттап жазу және суретін салу.

4. Пайдалануга рұқсат етілген сорттарына шаруашылық-биологиялық сипаггама беру.

5. Картоп түйнегіндегі қүрғақ заттар мен крахмал мөлшерін әртүрлі тәсілдермен анықтауды үйрену.

6. Егін жинау алдындағы құрылымдық талдау және картоптың биологаялық өнімін анықтауды оқып-үйрену.

7. Суарылмайтын жөне суармалы жағдайларда картошың пәрменді өсіру технологаясын жасау.

Картоп Алқа тұқымдасына (Зоіапасеае), Зоіапит туыстығына жатады. Бұл туыстықтан егістікте көп тараған түрі мөдени картоп -8о1апит ШЬегозит. Өзінің таьбиғатына қарай қарастырылып отырған түр сабағы жыл сайын өліп қалатын көпжылдық түйнекті өсімдік, алайда оны егістікте біржылдық дақыл ретінде өсіреді. Оның бүкіл тіршілік циклі, түйнектердің өнуінен жаңа түйнектердің қалыптасуы мен пісуі, бір өсіп-жетілу (вегетациялық) кезеңінде өтеді. Оны вегетативті жолмен де, тұқымымен де көбейтуге болады.

Тұқымынан өсірілген картоп өсімдігі екі тұқым жарнағымен өскін және көптеген ұсақ тамыршаларымен ұрықтық тамыр қалыптастырады. Ұрықтық тамырмен қоса жер астында орналасқан сабақтың негізінде, оның түйіндерінде екіншілік тамыршалар да түзіледі.

Түйнегшен өсірілген өсімдік оның көзшелерінен (өркенінен) сабақ дамытады. Мұндай жағдайда ұрықтық тамыр түзілмейді, тек қана сабақ негізіндегі түйіндерден әдетте топталып, немесе үш-төртеуі бірігіп орналасқан екіншілік (түйін) тамырлары пайда болады. Сабақ негізіндегі түйіндерден (буындардан) горизонталь орналасқан жер асты өркендер-столондар тарайды, олардан кейіннен түйнекгер қалыптасады. Екі жағдайда да картоптың тамыр жүйесі шашақты түрде болады жөне топырақ бетіне таяу орналасқан, дегенмен жекелеген тамыршалар айтарлықтай тереңдікке дейін бойлайды.

Картоптьщ сабақтары шоптесін, үш немесе төртқырлы, сорты мен өсіру жағдайларына қарай биіктігі 50-80-180 см дейін өзгереді. Бір өсімдікте 3-6 жөне одан да көп сабақтар қалыптасады. Әрбір сабақтан ұзындығы 15-20 см 5-6 столондар дамиды. Столондар сабаққа ұқсап ездігінен тамырлана алады және ұштары жуандай келіп түйнектерге айналады. Түйнектер өсімдіктер үшін қорлық қоректік заттар, негізінен крахмал жинақталған орын болып табылады.Картоптың жапырақтары қарапайым, үзік дара қауырсынды-қиықты. Олар жапырақтың негізгі білігінде орналасқан бірнеше жүп бөліктерден, бөлікшелерден және төбесіндегі дара өте кіші бөлікшеден тұрады.

39-Картоп: 1- түйнектердің қарқынды есу кезеңіндегі өсімдік, 2-дамыған егін көгі кезеңіндвгі тұқым ескіні: 3- гүл шоғырлары, 4- гүлдер, 5- жапырақтар: (а)- сирек белікті шамалы тілінген, (б)- орташа тілінген, (в)- жиі бөлікті қатты тілінген: 6- жемістер, 7- тұқымдар (жоғарыда үлкейтілгендеоі)

Гүл шоғьфы ұзын гүл тұғырында орналасқан бірнеше (2-3, кейде 4) шиыршықтан түрады. Картоп сорттарының бөрі гүл шоғырын түзе бермейді.

Гүлдері қосжынысты, бірігіп өскен тостағанша жапырақша мен бес ақ, ашық-сары, көк, көкшіл немесе қызғылт күлгін түсті^ебден бірікпеген күлтеше жапырақшаларды біріктіреді.

Жемісі - шырынды жидек, көптеген түқымдардан түрады. Түқымдары үсақ жаншылған, ақ-сұр жөне сарғыш түсті, 1000 санының массасы 0,3-0,5 г. Түйнектің бетінде бүрандалы төртіппен орналасқан кезшелер (түр өзгерісіне үшыраған жапырақтар) болады, олар шныштық күйіндегі 2-3 бүршіктен қүралған. Түйнектің столонға бекіген жерін кіндік, ал оған қарама-қарсы жағын — төбесі деп атайды. Сортына қарай картоп түйнегі домалақ, сопақ, ұзынша-сопақ, домалақтау-сопақ болуы мүмкін. Тағамдық шаруашылықта көзшелері тайыз орналасқан домалақ түйнектер барынша құнды. Түйнектің сыртқы түсі ақ, сары, қызыл, қызғылт-күлгін болады, ал жұмсағының түсі-ақ, сарғыш, сары, күлгін.

Түйнектің анатомиялық қүрылысы сабаққа үқсас: оның ұзындық қимасында түтікті сақина шоғын көруге болады, ол түйнек бетіне таяу көзшелерге қарай орналасқан, түйнектің орта бөлігі барынша ылғалды өзекпен толтырылған, ол негізінен крахмал клеткаларынан тұрады; түйнектің сырты эпидермис түзетін перидерма қабатынан түрады.

Картоп өсімдігінің құрам бөліктері, түйнектердің пішіні мен анатомиялық құрылысы 39-40-суреттерде кескінделген.

40-сурет. Картоп: кең тараған сорттардың түйнектері мен гүл шоғырлары: 1-лорх; 2-приекульский ранний; З-Столовый 19; 4-Фаленкий; 5-Гатчинский; 6-ересек картоп түйнегінін, бой қимасы: а-төбелік бүршік, б-бүйір бүршігі,

в-кіндік, г-эпидермисі, д-қабық, е-түтікгішоктар, ж-езек.

Түйнектердің бағалау тәсілдері

Шаруашылық бағыты мен пайдалануына қарай сорттары асханалық, техникалық, мал-азықтық және әмбебап топтарына бөлінеді. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығына байланысты ерте пісетін (70-80 тәулік), ортадан ерте (80-90), орташа мерзімде (90-100), ортадан кеш (100-120) жөне кеш пісетін (120 тәуліктен артық) картоп сорттары ажыратылады.

Түйнектердің бағалау тәсілдері

Картоптың шаруашылық қүндылығы оның сорттарын ертүрлі бағытта жөне мақсатқа пайдалану мүмкіндігі. Техникалық қайта өндеу шараларын жақсарту жөне жеңілдету көп жағдайда түйнектің химиялық құрамына тәуедді. Түйнектердегі құрғақ заттардың мөлшері және олардың басты құрамдас бөлігі-крахмалдың маңызы зор.

Зауыттық өңдеуде крахмалдың орны ерекше. Түйнектердегі крахмал мөлшері тұрақты емес (10-22%). Бір сорттың бір өлшем түйнегіңде өсіру орны мен жағдайларьша қарай өртүрлі мөлшерде құрғақ зат пен крахмал болады.

Картоп түйнегіңцегі құрғақ зат пен крахмалдың пайыз (%) мөлшерін тікелей төсілмен анықтаудың біраз қиындықтары бар және ұзақтығымен ерекшленеді. Сондықтан зауыт тәжірибесінде аса дөл болмағанмен есесіне тез нөтиже беретін жанама төсіддер қолданылады. Картоп түйнегі құрғақ заттар мен судан тұрады: түйнектерде су көп жөне құрғақ затгар аз болған сайын олардың меншікті массасы судың меншікті массасына жақын болады. Керісінше, түйнектерде неғұрлым құрғақ заттар көп болса (және су аз болса) солғүрлым олардың меншікті массасыньщ айырмашылығы судың меншікті массасынан арта түседі. Осыған сөйкес, картоп түйнегіндегі қүрғақ заттарды анықтау түйнектің меншікті массасымен ондаш кұрғақ затгар арасьтдагы байланысқа негізделген.

Түйнектің меншікті массасы бойынша крахмал мөлшерін анықтау. Картоптың меншікті массасын өлшенген көлемдегі картоя массасының судың массасына қатынасымен анықтайды. Егер картотъщ ауадағы массасы А тең, ал сол суға батырылған картоптыц массасы В тең болса, овда А-В айырмашылығы ығыстырылған судьщ массасын құрайды, өйткені суға батырылған кез келген дене ығыстырылған судың көлшіне Тең ӨЗІНІҢ массасын жогалтады. Соңдыктам ха/хттыяе меяоігікгі шссасын мына анықтама бойынша есептейдІ:

М_т = А:(А-В)

Картоп түйнегінің меншікті массасын біле отырып, анықтамалық кесте бойынша құрғақ заттар мөлшерін анықтайды

Картоп түйнегіндегі крахмал мөлшері мен менішмі массасы соған жақын қанітарды анықтау үшін құрғақ заттардьщ құрамына кіретін клечатка, түз; ақсыл (белок) жөне органикалық қышқыдцарға түзету енгізу қажет. Бұл түзетуді табылған барлық құрғақ заттар мөлшерінен 7,252 коэффициентін шегеру жолымен есептейді. Осшайша крахмал санын басқаша айтқанда крахмал мен қанттардьщ жиынтық массасын анықтайды.

Картопта крахмал дәндері түрінде болатын крахмаддың нақты мөлшерін анықтау үшін крахмал санынан шамамен 1,5% тең қант мөлшерін шегерген дұрыс.

Табылған меншікті массасы бойынша картоп түйнегіндегі құрғақ заттар мен крахмал санын анықтамалық кестенің көмегімен анықтайды.

Бұл кестені пайдалану және соның көмегімен құрғақ заттар мен крахмал санын анықтау суға батырылған 5000 г картоп түйнегінің массасын керсететін қосымша сандар бағанасымен (1) жеңілдей түседі. Жоғарыда келтірілген анықтамада А шамасы түрақты, өзгермелі тек В деп есептесек, онда картоп түйнектерінің меншікті массасы В шамасына сөйкес өзгереді (су астындағы массасы). 5000 г картоп түйнегін талдауға алуды әдетке айналдырғанда крахмал санын су асгаңцағы картоп түйнегінің массасымен табуға болады. Сонымен, меншікгі массаны есептеудің қажеті болмайды, ол да кестеде келтірілген.

'Майсурян Н.А. Практикум по растениеводству. М., "Колос", 1970.Крахмал санын кестесіз-ақ, дәлділігі төменірек болса да мына анықтамамен есептеуге болады:

(В-90): 20

мұнда В — 5000 г картоп түйнегінің су астындағы массасы (г). АйталыҚ 5000 г картоптың су астындағы массасы 470 г. мүвдай жағдайда крахмал саны келтірілген анықтама бойынша (470-90):20=380:20=19 тең. Кестеге сөйкес 470 санының қарсысында (1-бағана) шындығында 19,027 крахмал санын көреміз.

Кестені қүру айтарлықтай қарапайым жене ешқандай түсініктеме берудің қажеті жоқ.

Крахмал мөлшерін түйнектермен ығыстырылган суды олшеу жолымен анықтау. Бүл төсілмен картоптың мешпікті массасьш (тығыздығын) анықтау үшін екі қарапайым қүрылымды пайдалануға болады: 4-5 л сиымдылықтағы шыны сауыт пен ортасына үшкір ине бекітілген майыспайтын метал пластинкасы. Пластинканы үшкірін төмен қаратып шыны сауыттың (сосудтың) жоғарғы шеттеріне орналастырады. Сауытқа жылылығы 17,5°С суды деңгейі иненің үшкір үшына түйіскенше құяды. Соңынан суды күні бүрын дайындалған таза, өрі өлшенген ыдысқа қотарады; сауытқа Ікг жуылган қүрғақ картоп түйнекгерін салады да осыған дейін басқа ыдысқа қүйылған (қотарылған) суды қайтадан иненің ұшына түйіскенше құяды. Артық қалған судың орнын картоп басады жөне оның көлемі 1/кг картопқа тең. Қалған суды өлшеп, картоп көлеміне тең массасын анықтайды. Осыдан тадданған картоптың меншікті массасын анықтайды.

Егер қүрғақ картоптың массасы 1000 г, қалған судың салмағы 910 г тең болса, онда картоіггың меншікгі массасы 1000:910=1,098 тең. Мұндай меншікті массаға кесте бойьшша крахмал саны 17,979 сэйкес келеді.

Крахмалды ареометрдің көмегімен анықтау. Бүл төсілде түз ертіңдісінің тығыздығы пайдаланьшады. Ол үшін ас түзының жоғары концентрациялы ертіндісі дайындалады да оған 1 кг жуылған жөне сүртілген картоп түйнектерін салады. Әуелі түйнектер ертіндінің бетінде қалқып жүреді, соңынан үстіне түйнектердің негізгі массасы ертіндінің ортасьшда қалқып жүретін дөрежеге дейін су қүйып отырады (түйнектердің азғантай бөлігі ғана ертінді бетілде қалғанша). Кейіннен ареометрдің көмегімен ертіндінің тығыздығы мен крахмал мөлшері есептеледі.

Крахмалды ВП-5 картоп таразысының көмегімен анықтау. Бүл төсіл алғашқыларға қарағанда дәлірек, түйнекгердегі крахмал мөлшері 10-30% деңгейінде болғанда анықтау қателігі 0,05-0,1%-тен аспайды. Мұнда 5 кг жуылған картоп пен комната температурасыңцағы таза су алынады, аталған таразыны пайдаланудың ережесін сақтай отырып крахмал мөлшерін анықтайды, крахмалды анықтаумен қатар ВП-5 таразысында түйнектердің ластануын анықтайды.

Түйнектерге құрылымдық талдау. Картопты жинау алдында өнімдегі өртүрлі іріліктегі түйнектердің ара қатынасын анықтау үшін оларға құрылымдық талдау жүргізіледі. Бір мерзімде товарлы жене тұқымдық түйнекгердің шығымы да анықталады. Құрылымдық талдау көрсеткіштері бойынша жинау алдывдағы биологаялық өнім мөлшері есептеледі.

1. Танаптың диагоналімен жүріп отырып белгілі қашықтық сайын картоп бұталары (20-дан кем емес) қазылып алынады;

2. Танаптың диагоналі бойында кем дегенде уш жерден ұзьшдығы 14,3 м (7,15 м алса да болады) қатардағы бұталарды санап, соңынан қазып алады. Екі өдісте да қазылып алынған картоп туйнектерін құрылымдылық талдау жолымен 3 фракцияға (іріяігіне қарай) - ірі (80 г жоғары), орташа (80-30 г) жөне ұсақ (30 г төмен) — бөледі. Әрбір фракцияны жеке-жеке есептеп өлшейді, товарлы және тұқымдық түйнектердің шығымын анықтайды. Нөтижелерін қосымшанъщ 9- кестесіне жазады.

Құрылымдық талдау нөтижелеріне суйене отьфьш еіін жинау алдындағы биологиялық өнімді мына екі тэсілдің бірін пайдаланып іске асыруға болады:

1. Белгілі бір қоректену алаңы бойынша 1 га егістіктегі картоп бұталарыньзд санын есептейді, немесе

2. 14,3 м қатардагы (немесе 10 шаршы м) картоп бұталарының саны арқылы 1 га егістікке келетін барлық буталар анықталады. Соңынан табылған саңдық мөндерді бір бұтадан алынған орташа картоп массасына көбейтіп, тиісті биологиялық өнімді табады. Осыған қоса, жалпы биологиялық өнімнен отырғызуға жұмсалған тұқымды шығару жолымен таза биологиялық өнім анықталады, тауарлы және тұқымдық түйнектер өнімі де есептеледі (қосымшаның
10-кестесі).

Картоп өсірудің операциялық технологаясы технологаялық картаньщ негізі бола отырып, барлық агротехникалық шаралар мен тәсілдерді технологиялық жүйеде өткізуді қарастырады.

Пайдалануға рұқсат етілген асханалық бағыттағы картоп сорттары. Ерте пісетіндер:

Весна - тұраралық будандастыру төсілімен топтың генетика бөлімшесінің тірек бекетімен іпығарылған, Мол өнімді, ауруларға тезімді сорт. Түйнекгері ашық-қызғылт түсі. Ұзынша сопақ пішіңці ұсақ көзшелері бар, жүмсағы ақ, дөмдік сапасы қанағаттанарлық, крахмалдығы орташа, сақталуы жақсы сорт 1982(9).

Приекульский ранний. Сортаралық шағылыстыру төсілімен Приекуль генетикалық тожірибе станциясында шығарылған. Өте ерте пісетін сорт. Мол өнімді, ауруларға әлсіз тезімді. Түйнектері ақ түсті, ұсақ көзшелері бар-домалақтау-сопақ піщінді, жумсага ақ. крахмалдығы ортадан төмен, дәмдік сапасы жақсы, сақталуы қанағаттанарлық. 1962 (1,5,6,8,10,12,13).

Кокшетауский ранний, 1993 (2,6,7,12). Просвиг, 1995 (1,9). Секура, 1999 (3). Фреско, 1996 (1,9). Ярла, 1996 (3,11).

Ортадан ерте лісетіндер:

Невский. Солтүстік-батыс АПІҒЗИ сортаралық шағылыстыру арқылы шығарған. Жоғары өнімді пөрменді типтегі сорт. Саңырауқұлақ, бактериялық ауруларға төзімді. Түйнектері ақ түсті ұсақ көзшелері бар домалақтау-сопақ пішінді, крахмалдығы орташа. Дөмдік сапасы мен сақталуы жақсы. 1987 (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13).

Шортандинский. Қазақ АШҒЗИ мен Қазақтың картоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу инстшутында клондық сүрыптау өдісімен шығарылған. Өнімі ортадан жоғары, аурулармен әлсіз заладданады, қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Түйнектері ақ, домалақ пішінді, көзшелері орташа тереңцікте, жүмсағы ақ түсті. Түйнектердің крахмалдығы орташа дөмдік сапасы мен сақталуы жақсы. 1977 (1,3,4,5,9,12).

Анриа, 1996 (3); Акколь, (12); Никита, 1996 (3,9); Розара, 2001 (3); Романо, 1997 (4); Санте, 1996 (3); Тамаша, 1996 (3,7); Тениз, 2000 (5,8); Эскорт, 1996 (1,9).

Орташа мерзімде ігісетіңдер:

Аксор, 1998 (3,8,11); Гатчинский, 1978 (5); Нэрли, 2000 (3); Ресурс, 1993 (4,9); Тамыр, 2000 (5,8).

Ортадан кештеу пісетіндер:

Акжар, 1993 (2,9); Лорх, 1940 (6,13); Кураігг, 1996 (9). Бақылау сұрақтары

1. Картоптың түрін, тұқымдасын қазақша, латынша, орысша атаңыздар.

2. Картоптың морфологиялық ерекшелікгері (тамыр жүйесі, сабақ-жапырақтары, түйнегі) қандай?

3. Картоптың көбейту жолдары қандай?

4. Түйнектің анатомиялық құрылысындағы ерекшеліктері қандай?

5. Картоптың пайдалану бағыты мен пісу мерзіміне байланысты топталуын атаңыз.

6. Қазақстанда пайдалануға рүқсат етілген картоп сорггарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беріңіз?

7. Түйнекгердегі крахмал мөлшерін анықтау едістемелерінің (меншікті масса, ығыстырылып шығарылған су массасы, ареометр көмегімен, бақылау таразыларында) мөні неде?

8. Егін жинау алдывдағы түйнектердің құрылымын талдау мен биологиялық өнімді анықтау өдістемесінің мөні неде?

9. Картоптың сыртқы орта факторларына (жылуға, ылғалға, жарыққа, топырақ пен қоректік заттарға) қоятын талаптары жөне олармен Қазақстанның әртүрлі топырақ-климат аймақтарывда қамтамасыз етілуі.

10. Суармалы жөне суармайтын жағдайларда картоп өсіру технологиясының ерекшеліктері (алғы дақылдар; топырақты күзде және көктемде еңдеу құралдары, мерзімі, терендігі; түйнектерді отырғызудың мерзімі, төсілі, себу мөлшері мен терендігі; түйнекгердің ірілігі мен сапасына қарай отырғызу мөлшерін есептеу; картоіггы арамшөптерден, зиянкестермен аурулардан қорғаудың агротехникалық жөне химиялық шаралары мерзімдері, тәсіддері, құралдары; түйнектердің жинау машиналары мен құралдары).

Тарау бойынша әдебиеттер Бацанов Н.С. Картофель. М., 1970. Браун Э.Э. Ранний картофель. Алма-Ата, 1983.Замотаев А.И. и др. Интенсивная технология цроизводства картофеля. М., 1989.

Искаков М.А., Киреев Б.Д. Влияние предпосадочой и послепосадочной обработки почвы на рост, развитие и продукгивность картофеля.//Вестник науки АСХИ, №4, с. 74-76. Акмола, 1998, т.З.

Искаков М.А., Киреев Б.Д. Предполивное щелевание темно-каштановых почвах с окучиванием. Мат. Междунар. Научно-практ. конф. "Аграрная наука на рубеже веков". Акмола, 1998, т.З.

Карманов С.Н. Урожай и качяество картофеля. М., 1988.

Картофель: учебно-практическое руководство. Минск, 1999.

Научные достижешш в картофелеводстве Казахстана. Сб. научных трудов. Алма-Ата, 1985.

Нургалиев А.Н. Картофель в Северном Казахстане. Алма-Ата, 1984.

Нургалиев А.Н., Искаков М.А. Влияние предпосадочной обработки клубней в растворах минеральных удобрений и ТУРа на рост, развитие и продуктивность картофеля. Труды ЦСХИ, т.67, Целиноград, 1985.

Нургалиев АН., Искаков М.А. и др. Рекомендации ло семеноводству картофеля ддя Целиноградской области. Целиноград, 1989.

Писарев Б.А. Сортовая агротехника картофеля. М., 1991.

VI - ТАРАУ. МАЙЛЫ ЖӘНЕ ЭФИРМАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР ТАПСЫРМА

1. Майлы дақылдардың ботаникалық көшүрлішгш оқып- үйрену.

2. Майлы дақылдарды жемістері, тұқымдары бойынша анықтау.

3. Майлы дақылдардың айырмашылықтарьш егін көгі, сабақтары, жапырақтары бойынша оқып-үйрену.

4. Майлы дақылдарды гүл шоғырларының айырмашылықтары бойыгапа оқып-үйрену.

Майлы дақылдар көптеген дақылдар тобьш біріктіреді жөне әртүрлі тұқымдастарға жатады. Олардың көшпілігінін; құрылысы мен биологиясында (қырыққабат тұқымдасынан басқалары) үжен айырмашылықтар бар.

Астра тұқымдасына-күнбағыс, мақсары, қырыққабат тұқымдасына ақ жөне көкшІл қыша, рапс, арыш, қышабас, крамбе, яснотка тұқымдасына-көкнөр, ляллеманция, сүтгіген түқьщцасына-майкене, бұршақ тұқымдасына-жер жаңғағы, күнжіт тұқъмдасына-күнжіт. Қазақстанда өндірістік маңызы бар дақыддарға күнбағыс, майлы зығыр, жаздық рапс, мақсары, көкшіл қыша жөне арыш жатады.

Өндірістік тәжірибеде майлы дақылдар тұқымдарьша ботаникалық түсінікте нағыз тұқымдар (қыша, рапс, зығыр, майкене, күнжіт, перилла, ляллеманция), немесе жемістер (күнбағыс, мақсары, крамбе) жатқызылады. Өсімдіктердің бұл бөліктерінің анықтамасында болашақта қателіктер мен шатастыруларды болдырмау мақсатыңца жемістердің тұқышардан айырмашылығын анықтағаңца ботаникалық түсініктерді (терминология) пайдаланған дұрыс. Майлы дақылдардың жемістері мен тұқымдары бір-бірінен пішіні, мөлшері, бет сипаты мен түсі бойынша жеңіл ажыратьшады. Қырыққабат тұқымдас майлы дақылдар кейбір өзгешелікгермен ерекш-еленеді: олардың жемістері мен түқымдарьшда көп ұқсастықтар болады.

Майлы дақылдардың жемістері мен тұқымдарының белгілері 66-кестеде келтірілген.

66-кесте Майлы дақылдар жемістері мен тұқымдарының белгілері

Дақыл	Жемістері	Тұқымдары
Күнбағыс	Шекілдеуік, өлсіз төрт-қырлы, өлсіз қабырғалы, жалаңаш, қара, ақ, жолақты	Жұмыртқа пішінді, шеті үшйрленген, ақ, ұзындығы 5-18 мм.
Мақсары	Шекілдеуік, сопақ терт қырлы, төменгі жағы жіңішкерген, қабырғалы, жалаңаш, ақ, ұзындығы 6-12 мм.	Жұмыртқа пішінді, үшкірленіп біткен, аіпық-сары, ұзындығы 3-10 мм.
Майлы зышр	Қорап, домалақ, елсіз қабырғалы, жоғары қарай үшкірленген, сары диаметрі 7-9 мм.	Жұмыртқа ігішінді, жалпақ, тегіс, жылтьф, ұзындығы 4-5 мм.
Жер жаңғағы	Бұршаққап, ұзынша-домалақ, беті торлы, сары немесе қоңыр, ұзындығы 20-40 мм.	Бүйрек пішінді, тегіс, қызғылт, қызыл, қоңыр түсті, ұзындшы 10-20 мм.
Күнжіт	Қорап, көпүялы, созылыңқы, түкчі, қоңыр, ұзындығы 30-40 мм.	Жұмыртқа пішінді, нүктелі өшекеймен, ақ, сары, қоңыр, ұзындығы 3-4 мм.
Көкнөр	Жаңғақша, бөлшекті, домалақ, жалаңаш, ашық-қоңыр, ұзыңдығы 2-3 мм.	Әлсіз жұмыртқа пішінді, домалақ, торлы, сұр, сары, қоңыр, ұзындығы 2-3 мм.
Ляллеман-ция	Жаңғақша, бөлшекті, домалақ, жалаңаш, күңгірт-қоңыр, ұзындығы 4-6 мм	Ұзынша-жұмыртқа пішінді, бұдырмақты, күңгірт-қоңыр, ұзындығы 4-5 мм.
Майкене	Қорапша, үшұялы, домалақ, дом-алақтау-сопақ, тегіс немесе кедергілі, жасьш, қызғылт, қоңыр, ұзындығы 10-35 мм.	Сопақ немесе өлсіз жүмыртқа пішінді, тегіс, сұр, қоңыр, шұбар, ұзындығы 20-30 мм.
Ақ қыша	Бұршаққаи түзу немесе иілген дөрекі талшықтары бар, ашық-сары, ұзындығы 20-40 мм.	Шар төрізді, тегіс немесе жұқаторлы, сарғаш, сарғыштау-ақ, диаметрі 1-5-2-5 мм
Кекшіл қыша	Бұршаққьш, линиялы, 4 қырлы, дөңес, сабанды-сары, ұзындығы 25-50 мм	Сопақтау-домалақ, іріторлы, қоңыр, ұзындығы 1,5-2,0 мм.
Рапс	Бұршаққын, жіңішке, түзу немесе иілген, тегіс, сабанды-сары, ұзындығы 50-100 мм.	Шар төрізді, ұялы, жылтыр, қара, диаметрі 1,5-2,5 мм
Арыш	Бұршаққын, кері жұмыртқа пішінді, немесе алмүрт тәрізді, тегіс, ашық-сары, ұзыңдығы 6-13 мм	Сопақтау-ұзынша, ұзынша ұсақ-ұялы, қызшлт-сары, ұзындыш 1,5-2,5 мм.

Майлы дақылдардың түқымдары (немесе жемістері) қолайлы жағдай туғанда (жылу, ыжал, оттегі) тұқым жарнақтарының жапырақтарынан егін көгін тузе өседі. Тұқым жарнақтарының жапырақтары ашьшып, ассисмиляция қызметін бастағаннан кейін олардың арасында орналасқан бүршіктен алғашқы нағыз жалырақтар пайда бола бастайды. Тұқым жарнақты жапырақтардың да, алғашқы нағыз жапырақтардың да пішіні, мөлшері (ені, ұзындығы) жөне түктілігі бойынша бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары болады (67-кесте).

Егін кегі шыққаннан кейін сабақтың қальштасуы мен жапырақтардың түзілуі сабақтың төбесіндегі есу нүктесіңце болады. Майлы дақылдар сабақтың биіктігі, бұтақтылығы, көдценең қимасьшың пішіні мен түхтілш бойьшша жақсы ажырасады. Майлы дақылдар жалырақтарының қүрылысы мен мөлшері, сабақта орналасуы (кезектесіп, қарама-қарсы), тиігі (жай сағақты, жай отырған), тақтасының пішіні мен ара тістілігі-ажыратылады. Қырыққабат тұқымдас майлы дақылдарды (рапс, қыша, қышабас, арыш)бір-бірінен айыру қиынырақ.

Шанақтану жөне гүлдену кезевдері өсщціктер дамуының маңызды сатылары болып табылады, бұл кезеңдерде гүл шоғыры мен гүлдер түзіледі. Майлы дақылдарда әртүрлі типтегі гүл дгощры мен гулдер болады, олар күлтеше жапырақшалардың пішіні, мөлшері мен түстері бойынша ажыратылады. Жер жаңғағы мен күнжіт гүл шоғырын түзбейді, тек қана жекелеген гүлдері жапырақтар қолтығында отырады (68-кесте).

Өздерінің жеке дамуывда көптеген майлы дақылдар төмеңдегідей фенологаялық кезеңдерден өтеді: тұқымның (жемістің) өнуі, көктеу (егін көгі), шанақтану, гүлдену, пісу (69-кесте).

МАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР

КҮНБАҒЫС - ПОДСОЛНЕЧНИК -HELIANTHUS ТАПСЫРМА

1. Күнбағыстың морфологиялық ерекпгеліктерімен танысу.

2. Күнбағыстың түрлерін, түр тармақтарын, топтарьш оқып үйрену, олардың айырмашылық белгілерін жазу.

3. ҚР-да тұқымға өсірілуге рұқсат етілген сорттарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беру.

Күнбағыс майлы және мал азықтық дақыл ретівде өсірілетін біржылдық мәдени өсімдік, ол вегетативтік оргавдарының қуатты өсуімен ерекшеленеді. Тамыры кіндікті, 2-3 м топырақ тереңіне бойлайды, бүйір тамырлары жақыса дамыған. Сабағы тік өседі, дөрекі қатты талшықтармен көмкерілген, борпылдақ паренхимамен толтырылған. Майлы сорттары бүтақты, биіктігі 2,5 м дейін жетеді. Жяй жапырақтары сағақты, ірі, сопақ-жүрек пішінді, қатты талшықтармен жабылған. Төменгі жапырақтары (2-3 жұптары) қарама-қарсы орналасқан, айтарлықтай ұсақ, келесі жапырақтары кезектесіп келеді. Өсімдіктің өсуіне қарай жапырақ тақтасы да ұлғаяды. Гүл шоғыры-кәрзеңке, сорттары мен өсіру жағдайларына байланыеты диаметрі 15-25 см жөне одан да жоғары болады. Кәрзеңке негізін гүл тұғыры құрайды, оның шеттерінде жеміссіз тілді гүлдер, ал ортасында

67-кесте

Майлы дақылдардьң егін кегі бойынша айырмашылықтары

Дақыл	Тұқым жарнақты жапырақтар	Алғашқы нағыз жалырақтар
	пішіні	ұзындығымм	ені, мм	пішіні	ұзындығы, мм	ені, мм	беті
Күнбағыс	Кері жұмыртқа тәрізді	15-20	8-10	Кең анцеггі, төбесіне қарай үшкірленген	20-30	8-12	Жштүкті
Мақсары	Сондай	10-15	6-8	Жұмыртқа тәрізді	12-15	6-8	Жалаңаш
Майлы зығыр	Ұзынша-сопақ	4-6	3-4	Ланцетті үшкірленген	8-10	4-6	Тегіс
Жер жаңғағы	Кеңдеу сопақ	15-20	8-10	Қауырсынды, 2-4 жап-ырақшалар	15-20	8-10	Жалаңаш, әлсіз түкті
Күнжіт	Сопақ немесе эллипс тәрізді	10-13	5-7	Сопақ,эллипс тәрізді, шеттері мұқалған	10-14	6-8	Сирек түкті
Көкнәр	Кеңдеу сопақ	5-6	4-5	Кең жұмыртқа тәрізді	15-20	10-15	Әлсіз түкті
Ляллеманция	Сопақ	5-6	4-5	Қысқаланцетті, шеттері әлсіз ара тісті	10-15	5-7	сондай
Майкене	Кеңдеу сопақ	50-70	40-50	Қалақты, бөліктері әртүрлі мөлшерлі	60-70	50-60	Жалаңаш
Көкшіл қыша	Қысқа қалақты терең ойығы бар	6-8	10-12	Домалақтау сопақ, шетгері аратісті	20-25	12-15	Талшықты
Ақ қыша	Сондай	6-8	10-12	Желпігіш тәрізді кесілген	12-15	8-10	Түкті
Рапс	Домалақ, әртүрлі жазықтықты, дөрекі	6-10	12-15	Домалақ, бір-бірлеп түзіледі	25-30	12-15	Талшықты
Арыш	Сопақ-ұзынша	8-10	4-5	Ланцетті ұзынша	12-15	5-7	Шеттері түкті

68-кесте Гүлденгер	і күйдегі майлы дақылдардың айырмашылық белплері
Дақыл	Сабақ	Жапырақтар	Гүл шоғыры	Гүлдер
Күнбағыс	Тік өседі, домалақ келтөн, түкті, биіктігі 100-250 см	Жай сағақты, сопақ-жүрек тәрізді, шеттері ара тісті	Диаметрі 10-40 см кәрзеңке	Тілді, түтіюгі қызғылт сары немесе сары түсті
Мақсары	Тік өседі, бұтақты, жалаңаш, биіхтігі 100 см дейін	Жай, отырған, ланцетті-сопақ, шеттері тісті	Диаметрі 3-4 см керзеңке	Түтікті, қос жынысты, апіық қызғалт сары
Майлы зығыр	Тік өседі, цилиндр төрізді, тегіс, биікгігі 50-70 см	Жай, сағақсыз, лаңцетгі, жалаңаш, кезектесіп орналасқан	Зонт төрізді шоқгүл	Қосжынысты, 5 күлтеше жапырақты, көкшіл, немесе көк
Жер жаңғағы	Бүтақты, домалақ, балауы-зданган, биіктігі 50-70 см	Күрделі, қосқауырсынды, үзьшша-сопақ, түкіі	Жекелеген гүлдер	Бүрыс піішңді, жерге таяу түқымдары сары
Күнжіт	Тік өседі, бүтақты, қырлы, гукті, биіктігі 100-150 см	Жай сағақты, кезкгесіп орналасқан, сопақ-қиықтьг, тісті немесе шеттері бүтін	Жапырақ қолтығыңца 1-3 гүлден	Бірігіп өскен күлтеше жап-ырақтар, қосжынысты, қызғылт күлпн
Көкнәр	Тік өседі, қатты бүтақтаяған, 4 қырлы, биіктігі 90-120 см	Жай, жапырақтар, сағақты, қарама-қарсы орналасқан, шетгері ара тісті	Жалған піскекті	Қос ерінді, үсақ, қосжьпшсхы, ақ немесе қызғылт
Майкене	Тік еседі, домалақ, балауызды, биікші 100-400 см	Жай, кезектесіп орналасқан, жеке қалақты, шетгері тісті	Шоқгүл	Аталықтары мсн аналықтары ер түсті
Ақ қьшга	Тік өседі, домалақ, дөрекі талшықты, биіктігі 40-60 см	Жай, сағақты, кезектесіп орналасқан, желпігіш-қауырсынды кесілген, бірнеше бөлікгі	Шоқгүл	Қосжынысты, 4 күлтеше жапырақты, сары
Көкшіл қыша	Тік өседі, домалақ, бүтақты, түкті	Соңдай	Қалқанды шоқгүл	Совдай
Рапс	Тік өседі, домалақ, бүтақты, балауызданған	Жай сағақты, кезектескен, желшгіш-қазФірсынды кесілмелі, 4 бөлікті	Шоқгүл	Сондай
Арыш	Тік өседі, домалақ, әлсіз бүтақтанған, әлсіз түктенген	Жай сағақсыз, кезектескен ланцетгі, тісті немесе бүтін	Соңдай	Қосжынысты 4 күлтеиге жапырақты, күңгірт-сары

69-кесте

Майлы дақыл өсімдіктерінің всіп-даму кезсңдері

Дақыл	Егін-көгі	Шашақтану	Гүлдену	Шсу
Күнбағыс	Тоішрақ бетінде тұқым жарнақтары-ныңшығуы	Себетгің сыртқы жапырақшалары төбесінде жүлдызша қалыгггастырады	Шеткі тілді гүлдердің гүлденуі	Себетгің төменгі жағының сарғаюы, тілді гүлдердің қурауы
Мақсары	Сондай	Сондай	Себетгің ор-тасында түсті күлтешелердің пайда болуы	Түтікгі гүлдердің құрауы, себеттің сарғаюы
Майкене	Сондай	Орталық сабақтағы жап-ырақтардың қолтығынан гүл шоғының (шанақтьщ) пайда болуы	Тозандықтарда н тозаңцардың ша-пшлуы және аналық гүл тұғырынан гүлдердің түсуі	Шоқтардьщ қоңъірлануы мен сарғаюы және қораптардың жарыла бастауы
Күнжіт	Сондай	Жапырақ қолтыгынан шанақтардың пайда болуы	Бірінші гүлдің ашылуы	Төменгі 5-6 жемістің қоңырлануы
Көкнәр (мак)	Сондай	Сабақтың ұшар басында шанақтың пайда болуы	Сондай	Қорашдалардың құрауы жене тұқымның сылдыры
Жер жаңғағы	І-нағыз жаішрақтьң пайда болуы	Жапырақ қолтығында шанақтардың пайда болуы	Бірінші гүлдер желкенінің ашылуы	Бұршаққапта анық торкөзділіктің байқалуы және кебуі, тұқым бұршаққаптан жеңіл ажырайды
Перилла, ляллеман-ция	Топырақ бетіне тұқым жарнақтарының шығуы	І-гүл шоғырының пайда болуы	І-гүлдің ашылуы	Төменгі 5-6 жемістің қоңырлануы
Қыша, рапс, арши	Сондай	Сондай	Сондай	Бұршаққынның қоңырлануы мен кебуі (қурауы)

қосжынысты түтікті гүлдер орналасқан. Тілді гүлдердің репродуктивті органдары болмайды, сондықтан жеміс түзбейді. Түтікгі гүлдер екі қалақты аналық аузы бар бір ұялы жатыннан түрады. Ат-алықтар еаны бесеу, жіптері бейтарап, бірақ тозаңдармен жабысып өскен. Жемісі шекілдеуік, қысыңқы жүмыртқа пішінді, жеміс қабығы мен тұқымнан түрады. Шекілдеуікгщ мелшері, пішіні мен түсі факторларға байланысты өзгереді. 1000 шекілдеуікгің массасы майлы сорттарында 40-80 г, ал шағылатындарында-170 г дейін.

Біржылдық күнбағыс (Неііапіһиз апдшіз) астра түқымдасьша (Аз-іегасеае) жатады, жинақты түр болып табылады да екі бейтарап түрден түрады: 1-мөдени күнбағыс (НеііапШш еиііш) мүнда екпе дақылда

өсірілетін барлық күнбағыс формалары кіреді; 2-жабайы кунбагас (НеііапШш гасіегаіів), бұл барлық жабайы формаларды біріктіреді.

Мәдени күнбағыс екі түр тармағьюа бөлінеді-егістік немесе далалық күнбағыс (Н.с. заііуш) жөне сәндік күнбағыс (Неііапйшв сиііш огпатепіаіів).

Егістік күнбағыс бірқатар биологиялық жене морфологаялық ерекшеліктері бойынша 4 экологаялық топқа бөлінеді: солтүстік-орыс, орта-орыс, оңтүстік-орыс, армян. Солтүстік Қазақстаңда өсірілетін селекциялық майлы сортгарының барлығы күнбағыстың орта-орыс тобына жатады. Бүл топ өсіп-жетілу кезеңінің айтарлықтай үзақтығымен (90-135 төулік), өсімдік биіктігімен (120-200 см), сабағының бүтақтылығы және шекілдеуігінің панцирлігімен ерекш-еленеді.

Мәдени күнбағыс морфологиялық белгілері мен шекіддеуіішің қүрылысына қарай шағылатын, майлы және аралық толтарға жіктеледі.

Шағылатын күнбағыс биіктігі 4 м дейін жететін сабақты, ірі жапырақты жөне диаметрі 45 см дейін ірі кәрзеңкелі өсіңцік. Шекідц-еуні ірі, қалың қырлы жеміс қабығы болады. Түқымы (ядросы) шекілд-еуіктің ішкі қуысын толтырмайды, мүның өзі оның жоғары қабықтылығьгаа байланысты (46-56%). Түқымьюың майлылығы жоғары емес (20-35%), 1000 шекілдеуігінщ массасьг 100-170 г.

Майлы күнбағыстың сабақтары айтарльщтай жіңішке, биіктігі 1,5-2,5 м шамасывда ғана. Көрзеңкесінің диаметрі 15-25 см. Шекілд-еуіктері үсақ, 1000 санының массасы 35-80 г. ядросы шекілдеуіктің бүкіл қуысын толтырған, қабықтылығы төмен (25-35%), майлылығы жоғары (42-56%).

Аралық күйбағыс жоғарыда келтірілген екі топтың аралық белгілеріміз сипатгалады: сабақтьщ биіктігі мен жуаңдығы, көрзеңкенің көлемі бойынша шағылатын күнбагысқа, ал шекіддеуш; қуысының толықтығы мен майлылыгы бойышиа майлы күнбағысқа жақывдайды. Екпе дақылда негізгі егістік көлемі күнбағыстың майлы сорттарымен себіледі, аралық күнбағыс аз мөлшерде өсіріледі.

Күнбағыстың морфологиялық белгілері 41-суретте келтірілген. Қазақставда жақсы өнім берстін жогары майлылықтагы майлы күнбагыстың ерте және ортадан кеш пісетін сорттарын пайдалануга руқсат егілген.

Армавирец. МДҒЗИ-ның Армавир а.ш. тәжірибе станциясывда шығарылған. Ерте піседі (100-115 күн)₃ қуаңшылыққа орташа төзімді, сүңғүла мен күнбағыс көбелегіне төзімді, шіріңді ауруларымен заладданады. Сорт мол енімді жөне жоғары майлы (49-51%) жаппай жөне біркелкі піседі, тамырында түрып қалғанда шекілдеуігішң шашылуы байқалады, көрзеңкесі орта мөлшерлі (16-18 см), шекілдеуігі қоңыр-сүр, сөл жолақты, 1000 санының массасы 50-75 г, 1964 (4).

Восход. МДҒЗИ-ньщ Белгород а.ш. төжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (120-130 төулікте) піседі, қуаңшылыққа төзімділігі орташа, сүңғүла мен күнбағыс көбелегіне төзімді, шірі-нділермен залалданады. Мол өнімді, жоғары майлы (51-54%) сорт. Көрзеңкесі орташа диаметрлі (16-18 см), шекілдеуш қоіщр-сүр түсті, ашық жолақты, 1000 санының массасы 50-70 г, 1971 (4,8).

41-сурет. Күнбағыс: 1,2- егін кегі және гүлдену кезендеріндегі өсімдікте: 3- піскен себет, 4-гүлдер және олардын мүшелері: а- түтікті, б- тілді, в- аналық, г- тозандық (аталық): 5-ұрықтық (тозаңдық) дән (үлкейтілген): 6- көлденөн қимасындағы гүл шоғыры: 7- бүтін және көлденен қимадағы күнбағыс жемістері: а- майлы, б- аралық және в- шағылатын

Заря. МДҒЗИ-ның Вейдель тәжірибелік танабында шығарылған. Ерте пісетін (105-115 күн), куаңшылыққа орташа төзімді сорт. Күнбағыс көбелегі мен сұңғүлаға төзімді, шірінділермен залалданады. Мол өнімді, жоғары майлы (50-53%). Кэрзеңкесі дөңес, орташа диаметрлі (14-16 см), шекілдеуігі қоңыр-сүр түсті, ашық жолақты, 1000 санының массасы 60-80 г, 1969 (4).

Скороспелый 87. Оңтүстік-шығыс АШҒЗИ-да шығарылған. Өте ерте пісетін (90-10 күн), қуаңшылыққа тезімді, сүңғүла мен үн ұлпасы ауруына орташа төзімді сорт. Мол өнімді, жоғары майлы (50-52%), жаппай пісетін сорт. 1000 шекіддеуігшің массасы 62-70 г., қабықтылығы 20-21%, 1991 (4).

ИС-6Ш, 1999 (4); Ислеро, 1999 (4); Казахстанский 1, 1993 (1,4,8,11); Казахстанский 3124, 2001 (3); Казахстанский 341, 1998 (3,12,13); Корил, 2001 (4); Сибирский 91, 1995 (7,11); Солнечный 20, 1998 (4,11,12); СПК (Кощщгерский), 1994 (1,2,4,11).

МАЙЛЫ ЗЫҒЫР - ЛЕН МАСЛИЧНЫЙ - ШШМ ТАПСЫРМА

1. Зығырдың тұр тармақтары және түршелер тобымен танысу.

2. Майлы зығырдың морфологаялық құрылыс ерекшеліктерін оқып-үйрену.

ҚР-да пайдалануға рұқсат ашылық-биологиялық сипаттама беру.

Зығыр. Зығыр тұқымдасына (Ьіласеае) Ілпшп туыстығына жатады, ол 200-ден астам турлерді біріктіреді. Егістікте барынша кең тарағаны көдімгі мөдени зығыр. Бұл түр 5 түр тармақтарына бөлінеді. оның ішіңде дақылда кеп өсірілетіні евразиялық, жерорта теңіздік жөне аралық зығыр (70-кесте).

70-кесте Майлы зығы рдьщ түр тармақтары

етілген сорттарына шару-

Түр тармақтары	Шамасы		Гүлдері
	қорапша-ның	тұқымы -ның	түқымньщ массасы, г	шамасы	диаметрі, мм
Ұсақ тұқымды (евразиялық)	ұсақ	ұсақ	3,0-6,5	ұсақ	16-20
Орташа ірілікті (аралық)	орташа	орташа	6,8-8,0	орташа	21-24
Ірі тұқьмды (жерорта теңіздік)	ірі	ірі	9,5-13,0	фі	25-32

Дақылда евразиялық түр тармағы кең тараған. Евразиялық түр тармақ төрт түршелер тобына бөлінеді: Талшықты зыгыр, кудряш, аралық жөне төселгіш зығыр. Олар бір-бірінен сабағының биіктігі мен бутақтылығы, сабақ және қорап санымен, сонымен қатар лайдалану бағытына қарай ажыратылады. Талшықты зығыр биіктігі 70-120 см бұтақтанбайтын жалғыз сабақты өсщцік, қорапшасының саны 8-10 дана, 1000 тұқымның массасы 3,5-5,5 г. Кудряш зыгыры бұтақты (4-5), биіктігі 30-50 см, қорапша саны 40-50 данаға дейін, 1000 тұқымының массасы 5-8 г. Қалған түр тармақтары аралық деңгейде.

Майлы зығыр -біржылдық шөптесін өсімдік, айтарлықтай нашар дамыған кіндікті тамыр жүйесі бар, сабағы тік өседі, тегіс цилиндр пішінді жөне бұтақты, биіктігі 50-70 см. Жапырақтары қарапайым, ланцетгі, үшкірленген, жалаңаш, сабақта кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры зонтик тәрізді шоқгул, қосжынысты бестік типтегі гуддерден түрады. Гүл жатьшы бес ұялы домалақ қорап. Әрбір қорапта өдетте 10 тұқым (өр уяда 2-ден) болады. Зығыр тұқымы жалпақ, жұмыртқа піші-нді, ушы қус түмсығы тәрізді иілген тегіс, жылтыр бетті. Тұқымның түсі қоңыр, кейде сары, 1000 санының массасы 6-8 г.

Пайдалануға рұқсат етілген майлы зыгыр сорттары: Кустанайский янтарь - Қостанай АШҒЗИ-да шығарылған. Ортадан кеш пісетін (109-114 кун) сорт, қуаңшылыққа орташа төзімді, ауруларға орташа тәзімді, жапырылуға төзімді, жоғары өнімді. Тұқымының майлылығы 43-45%, қоңыр түсті, 1000 санының массасы 6,5-7,0 г, 1994(1,7,9,12).

Исилькульский. Сібір а.ш. тәжірибе станциясыңда шығарылған. Орташа мерзімде (80-95 күн) пісетін, қуаңшылыққа, саңырауқулақ ауруларына орташа төзімді сорт. Жапырылуға төзімді, жаппай піседі, мол өнімді, тұқымының майлылығы 42-45%. Тұқымның түсі қоңыр, 1000 санының массасы 7,6-8,0 г, 1985 (12).

Карабалыкский 7. Қарабалық ауылшаруашылық тәжірибе станциясывда шығарылған. Орташа мерзімде пісетін (85-95 кун), қуаңшылыққа орташа төзімді, саңырауқүлақ аурулары мен жапырылуға төзімді сорт. Жоғары өнімді, тұқымының майлылығы 41-43%, қоңыр түсті, 1000 санының массасы 7,0-7,2 г, 1979 (1,12).

Опал - БМДҒЗИ-ның Сібір тәжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (82-106 күн)піседі, қүрғақшылыққа орташа төзімді, буданды аурулар мен жапырылуға тезімді, жоғары өнімді, майлылығы 44-45%, тұқымдары қоңыр түсті, 1000 санының массасы 7,7-8,5 г, 1992 (2).

ҚЫША - ГОРЧИЦАSINAPIS ТАПСЫРМА

42-сурет. Ақ қыша: 1,2,-дамыған егін көгі мен гүлдену-жеміс тузу кезе4деріндегі өсімдіктер; 3-жапырақтары, гүл шоғырлары жөне жемістері мен сабақтың бір бөлігі; 4-жеміс; 5-тұқымдары (сол жақта-үлкейтілген).

1. Салыстырмалы айырмашылықтары бойынша қыша түрлерімен танысу.

2. Көкшіл қыша морфологиялық құрылысының ерекшеліктерін оқып-үйрену, сипаттап жазу.

3. Аудандастырылған сорттарына шаруашылық-биологаялық сипаттама беру.

Қыша қырыққабат тұқымдасына (Вга5§ісасеае) жатады. Екпе дақылда әртүрлі туыстыққа жататын екі түрі бар: ақ қыша (зіпаріз аШа) және көкшіл, немесе сарепт қышасы (Вгаззіса ішісеа).

Бұл түрлер бірқатар морфологиялық белгілері бойынша ұқсас, бірақ кейбір биологиялық ерекшеліктері мен сыртқы құрылысында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Солтүстік Қазақстан облыстарында салыстырмалы қысқа өсіп-жетілу кезеңі мен қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленетін көкшіл, немесе сарепт қышасы өсіріледі. Жоғарыда ақ қыша (42-сурет) кескінделген.

43-сурет. Көкшіл кыша: 1,2,-дамыған егін кегі мен гулдену —жеміс түзу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-жапырақтары, гүл шоғырлары жөнс жемістерімен сабақтың бір бөлігі; 4-бұршаққын (жеміс); 5-тұқьмдары (гпл жяк-тя угпгрйтігггр.ні

Көкшіл қыша-жақсы дамыған кіндікті тамыр жүйесі бар біржылдық шөптесін өсімдік. Сабағы тік еседі, бүтақты, биіктігі 60-150 см, балауыз түтымен көкшіл түсті, түкті немесе түксіз. Төменгі жап-ырақтары сағақты, өлсіз түктелген, желпігіш төрізді-қауырсын қиықты, жоғарғы қалағы үлкен, сопақ пішінді. Жоғарғы жапырақтары сағақсыз, үзынша-линиялы, шеттері бүтін, әлсіз балауыз түкті. Гүл шоғыры-қалқанды шоқгүл. Гүлдері ұсақ қосжынысты, төрттік типте, ашық-сары күлтеше жапырақтармен. Жатынында 28-ге дейін тұқым ұрығы, 6 аталығы болады. Жемісі-көптүқымды дөңес келген төртқырлы бұршаққын, сабаңды-сарғыш түсті. Тұқымдары шар пішінді, сары, жиі түрде қоңыр, диаметрі 1,2-2,0 мм, 1000 санының массасы 2-4 г. (43-сурет).

Паңдалануға рұқсат етілген сорттары:

Заря. МДҒЗИ-да шығарылған. Орташа мерзімде пісетін (100-110 күн), қуаңшылыққа, жапырылуға төзімді сорт. Крестгүлді зиянкестер мен шашылуға орташа төзімді, мол өнімді, тұқымның майлылығы 42-47%. Тұқымы сары түсті, домалақ, 1000 санының массасы 3,5-4,0 г, 1968(11).Неосыпающаяся 2. Волгоград а.ш. тәжірибе станциясында шығарылған. Орташа мерзімде (95-110 күн) пісетін, қуаңшылыққа, жапырылу мен шашылуға орташа төзімді сорт, крестгүлді зиянкестермен жарақаттанады, жақсы өнімімен, жаппай пісуімен ерекшеленеді. Тұқымьшың майлылығы 38-43%. Тұқымдары сары, жом-алақтау-бұрыш пішінді, 1000 санының массасы 3,5-4,0 г, 1950 (1,11,12).

ВНИИМК 11 - МДҒЗИ-да шығарылған, ерте пісетін (68-90 төулік), құрғақшылыққа орташа, жапырылуға төзімді сорт. 1000 тұқымының массасы 2,5-4,4 г, 1983 (6).

Рушена, 1950(1,11,12).

РАПС BRASSICA Т А П С Ы Р М А

1. Ботаникалық сипатгамасын беру, өсімдік құрылысыны