Тапсырма. 1. Тары турлері, бастанған тарының ТУР тармақтарымен танысу

1. Тары турлері, бастанған тарының тур тармақтарымен танысу.

2. Кәдімгі тарының морфологаялық белгілерін оқып-үйрену.

3. Кәдімгі тарының тұр тармақтары мен түршелерін анықтау.

4. Тарының пайдалануға рұқсат етілген сорттарын оқып-үйрену.

Тары атауына әртүрлі ботаникалық туыстыққа жататын көптеген дақылдар біріктіріледі. Қазақстанда кең тарағаны негізінен кедімгі тары Рапісшп гшіеасешп, аз мөлшерде италян тарысы, немесе бастанған тары (Зеіагіа ііаііса Ь.).

Бұл түрлер бір-бірінен гүл шоғырының құрылысымен ажыратылады: кәдімгі тарыда-сіпсебас, бастанғанда-масақ тэрізді сіпсебас.

Гүл шоғыры — кәдімгі шашақ (сіпсебас), борпас, қомақты немесе тығыз, негізгі білігі және салыстырмалы түрде ұзын бүйір тарамдары (өз кезегінде олар ері қарай тарамдалады) болады. Сіпсебастың білігі жалаңаш - Рапісит тііеасеит Ь.-көдімгі тары.

Гүл шоғыры — масақ төрізді сепсебас, оның ұзын негізгі білігі және өте қысқа тарамдары қалың қалақтарға айналған, өрі бет жағы жіңішке қылшықтармен аяқталған- 8еіагіа ііаііса-бастанған тары.

Бастанған тары екі түр тармағына бөлінеді: қонақтары немесе гоми (Зеіагіа йаііса тахіта А1) — биік өсетін, жақсы бұтақтанған, өсіп-жетілу кезеңі ұзақ өсімдік-жөне итқонақ (З.і.тосһагіит АЬ) өсіп-жетілу кезеңі қысқа, аласа өсетін өсімдік.

Кәдімгі тарының тамыр жүйесі шашақты. Екішпі топтың барлық дақылдары сияқты тары да бір тамыршамен өнеді жөне кейіннен түптену түйінінен екінші, немесе түптену тамырларын түзеді, олар 1 м тереңдікке дейін бойлайды. Алайда, тамырлардың негізгі массасы топырақтың 0-20 см қабатында шошрланады, ауа-тірек тамырларын қалыптастыруы мүмкін.

Сабағы-5-7 түйін аралықты сабан, іші қуыс, түкті, жер үсті бүтақтануы да мүмкін.

Жапырақтары-енді, олардың үстіңгі жағы түкті, тілшесі қысқа. Көдімгі тарының гүл шоғыры-сіпсебас. Оның бас білігі түзу немесе әртүрлі дәрежеде бүгілген, ұзындығы да өртүрлі. Одан екінші дөрежелі бүтақтар өсіп шығады, кейінгісінен үшінші дорежелі т.б. Әрбір бұтақ көп жүйелі жарғақты үш масаққабықшалары бар масақшамен аяқталады. Гүл қабықшалары (қауыздары) көп жүйкелі, тегіс, нөзік, жылтыр, ақ немесе түсті, дөнмен жабыспайды.

Кәдімгі тарының тұр тармақтарына жіктелуіне сіпсебастың қүрьыысы негізге алынған (ұзындығы, тығыздығы, ортаңғы біліктщ бағыты, бүтақтардың негізгі біліктен ауытқу дөрежесі, бүтақтардың негізінде жастықшаның бар-жоғы). Кәдімгі тары бес тұр тармақтарына қомақты, тармақты, қысылған немесе тығыз, сопак, жөне тұтас-бөлінген (22-сурет, 52-кесте).

Тарының түр тармақтары түршелереге төмендегідеи белгілері бойынша ажыратылады: сіпсебастың түсі (масақ қабықшасының), дәннің түсі (гүл қабықшасының), дөннің үгілгіштігі (53-кесте). Масак, қабықшаларының түсі сабанды-сарғыш немесе қоңыр-күлгін (антоцианды) болады. Гүл қабықшаларының түсі-ақ түстен қараға дейін. Тарының негізгі түршелерінің дөндері гүл қабықшаларымен тығыз жабысқан, күшпен ажыратылады. Антоциан түсті тары түршелері антоциан түсті емес түршелерінен "суб" жүрнағын жалғау арқылы анықталады.

Пайдалануга рұқсат стілген тары сорттары Орташа мерзімде пісетіңцер:

Саратовское-3. Оңтустік-Шығыс АҒЗИ-да шығарылған, түршесі-сангвинеум, қуаңшылыққа өте төзімді, шашылуға төзідці, өсівдіктерінің сақталуы жоғары деңгейде, жапай шашақтануы жөне пісуімен ерекшеленеді. 1000 тұқымның массасы 6,8-7,2 г, 1981 (4,6,7,9).

Саратовское 6. Оңтүстік Шығыс АҒЗИ-да шығарылған, сангвинеум түршесіне жатады, жапырылуға тезімді жөне шашылуға орташа төзімді, қара күйеге жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. 1000 дәннің массасы 7,2-9,3 г., 1985 (1,2,3).

Омское 11. Сібір АШҒЗИ-да шығарылған, 1994 (12); Старт, 1981 (2).

Ортадан кеш пісетіңцер:

Уральское 109, 1981 (6); Шортавдинское 7,1994 (1).

22-сурет. Тары; 1,2-егін-көгі мен дәннің толысу кезендеріндегі кәдімгі тары; 3-тур тармақтарының шашақтары: а-қомақты; б-тармақты; в-қысылған (тығыз); г-тұтас тары; 4-масақша; 5-дәндер (оң жақтағы жөне төменгі-нақты табиғи мөлшерде).

52-кесте

Кәдімгі тары тұр тармақтарының айырмашылық белгілері

Белгілері	Қомақты (раіепііззітшп)	Тармақты (ЕЯизит)	Қысылған (тығыз) (СопігасШт)	Сопақ (Оуаішп)	Тұтас (Сотрасіит)
Сіпсебастың ұзындығы	Ұзын	Ұзын	Ұзын	Қысқа	Қысқа
Бұтақшалардың сипаты	Жіңішке, нәзік	Ұзын қысқалау	Қысқалау	Қысқа, дәрекі, серпімді	Қысқа, дәрекі
Сіпсебастың тығыздығы	Өте борпылдақ	Борпылдақ, орташа тығыздықта	Борпылдақ	Орташа тығыздықта, кейде тығыз	Тығыз
Бұтақтардың негізгі біліктен ауытқу дәрежесі	Бұтақтар жан-жаққа қатты ауытқыған (90° шамасында)	төменгі бұтақтар ғана қатты ауыт-қыған, жоғары-лары сәл ғана	Сіпсебастың бұтақтары орталық білікке және өз біліктеріне қысың-қы	Орталық іліктен бұтақтар үлкен бұрыш жасап ауытқыған	Бұтақтар оздерінің біліктеріне қысыңқы кейде орталық біліктен ауытқиды
Бұтақшалардың негізінде жастықшаның бар-жоғы	Әрбір бұтақта	Негізінен төменгі бұтақтарда	Жоқ, немесе елсіз байқалады	Әрбір бұтақша негізінде болады	Жоқ, немесе әлсіз айқындалған

53-кесте

Түсі	Тұр тармақтары
Дәннің	Сіпсебастың	Қомақты	Тармақты	Қысылған (тығыз)	Сопақ	Тұтас
Ақ	антоциансыз		Кандидум Сапсіісіит	Альбум АІЬит	-	Астрахакум Азггасһапісиш
Сарғыш немесе сары	Антоциансыз	Вителинум УііеШгшт	Флявум Ғіауит	Ауреум Аигеит	Ксантеуи Хапіһеигп	Денсум Вепсит
Қызыл	Антоциансыз	■	Кокцинеум Соссіпеиш	Сангвиниум Зап§иіпеит	Рубум КиЬшгп	Дацикум Васісшп
Сұр	Антоциансыз	Тефрум Терһшт	Цгібереум Сіпегеит	Гризеум Огізеит	гризеолюм Сгікеоіит	Метзгери Меігёегі
Қола түсті	Антоциансыз	Монголикум Моп§о1ісит	Эреут Аегеиі	Фатик Ғаіук	-	Альфельда АіеГеМі

Кәдімгі тары түршелерінің айырмашылық белгілері

КҮРІШ - РИС - ОКҮ2А ТАПСЫРМА

1. Морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену.

2. Тұр тармақтары мен түршелерін анықтау.

3. Пайдалануға рүқсат етілген күріш сорттарының шаруашылық-биологиялық сипаттамасымен танысу.

Кәдімгі күріш-біржылдық өсімдік. Тамыр жүйесі шашақты, тереңге бойламайды (0,2-0,25 м тереңдікке ғана), тамыр талшықтары елсіз дамыған. Тамырдағы арнаулы ауа өткізгіш тканьдердің барлығынан күріш тұрақты су жайылған жағдайда өсіп-жетілуге бейімделген.

Сабағы — биіктігі 0,8-1,2 м қуыс түйін аралықтардан (9-дан 20-ға дейін) тұратын сабан. Сабақтар күшті түптенеді, 3-5 өнімді сабақ қалыптастырады.

Жапырақтары-линиялы-ланцетті, қырлы жүйкеленген, шеттері үшкірленіп біткен, ұзындығы 20-25 см, ені 1,5-2,0 см. Негізгі түсі жасыл, алайда қызыл, қызғылт, қоңыр-күлгін де болады. Жапырақ саны-10-13.

Гүл шоғыры-сіпсебас (20-30 см) қырлы, орталық білігі бар, одан бірінші дөрежелі 2-3 бұтақшалар шығады, олардан екінші дөрежелі бұтақшалар тарайды да ұштарында бір гүлді масақшалар орналасқан. Масақ қабықшалары қалың, ланцетті, гүл қабықшалары мен қырлары болады, теменгілері қылтықты болуы мүмкін (10-12 см).

Масақшалары-біргүлді. Гүл қабықшалары (қауыздары) сабавды-сарғыш, қызыл, қоңыр, қоңыр-күлгін, қара болуы мүмкін.

Гүлдері басқа астық дақылдарынан 6 аталықтың барлығымен ерекшеленеді. Күрш-өздігінен тозанданады. Дәні қабықты, бастырғанда масақ және масақша қабықшаларымен бірге бүтін масақша түрінде үгітіледі.

Күріш өсімдігінің жекелеген мүшелері 23-суретте көрсетілген.

Күріш қоңырбастылар түқымдасына (Роасеае) Отуга туыстығына жатады және 25 түрді біріктіреді, оның ішінде аса маңыздысы егістік күріш (О.ЗаіІуа). осы заманғы жүйелеуге сәйкес бұл түр 3 тр тармағына бөлінеді.

- қысқа дәнді күріш (огуга заііуа Ъгеуіз)

- үнді тұр тармағы (огуга заііуа іпсііса)

- қытай-жапон тұр тармағы (огуга заііуа зшо^аропіса),

Қысқа дәнді күріш дәнінің ұзындығы-4 мм шамасыңда, ұсақ. ол тропикалық елдерде ғана таралған. үнді тұр тармағының ұзын, (5 мм-ден жоғары) жұқа және жіңішке дөәндері болады, ұзындығының еніне қатынасы 3,0-3,5:1. Гүл қабықшалары түкпен көмкерілген. Қытай-жапон тұр тармағының дәндері енді, жуан (ұзындығы 5 мм-ден жоғары), көлденең қимасы домалақтау келген, ұзындығының еніне қатынасы 1,5-1,9:1. Гүл қабықшалары жиі түкті.

Қазақстан Республикасында өсірілетін барлық күріш сорттары дерлік қытай-жапон тұр тармағына жатады, ал ол консистенциясымен химиялық құрамы өртүрлі екі түршелер тобына ажыратылады.

23-сурет. Күріш: 1,2-түптенудің басы мен сүттене пісу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-масақша; 4-пестик; 5-ауа өткізгіш ткань (аэрснхима); 6-екітүсті жөне біртусті гүл қауыздарымен (қабықшаларымен) қытай-жапон бұтағының шашақтары, масақшалары, дәндері; 7-үнді бұтағыньң шаінага, масақшасы жене дәні.

Күріштің түршелерін анықтау мынадай белгілерге негізделген:

1. Дәннің түсі (ақ, қызыл, қоңыр, қара,қара-қоңыр), консистенциясы (шынылы, үнды).

2. Гүл қабықшалары мен қылтықтардың түсі (сабанды-сары, қызылдан қоңыр-кулгін жөне қараға дейін), масақ қабықшаларының мөлшері мен түсі.

3. Қылтықтылығы, қылтықтың болмауы және жартылай қылтықтылық (54-кесте).

Паңдалануға рұқсат етілген күріш сортгары: Уш-тобинский, 1963 (3); Златый, 1996 (3); Қарақалпақстан, 1989 (13); Кубань 3; Лазурный, 1990 (13); Маржан, 1987 (8); Солнечный, 1982 (3); Уз-рос 7-13, 1968 (13); Уз-рос 59, 1973 (13); Авангард, 1985 (8,13); Алтынай, 2000 (3).

54-кесте Егістік күріш түршелерінің айырмашылық белгілері

Қылтықты-	Түсі	Түрше
лығы	Гүл қауыздары (қабықшалары)	қылтықтары	дәні
	Үнді тұр тармағы
Қылтықсыз	Сабанды-сары	-	Ақ	Мутика тшіса
Қылтықты	Сабанды-сары	Сабанды-сары	Ақ	Аристата Агізіаіа
Қылтықсыз	Сабанды-сары	-	Ақ	Гиланика Оііапіса
Қытай-жапон тұр тармағы
Қылтықсыз	Сабанды-сары	-	Ақ	Италика Каііса
Қылтықсыз	қабырғасы сабан-ды-сары, қырлары қоңыр-сары		Ақ	Зеравшаника 2егаУ8сһапіса
Қылтықты	Сабанды-сары	Сабанды-сары	Ақ	Вульгарис Уи1§агі8
Қылтықты	Сабанды-сары	Қызғылт-сүр	Ақ	Эритроцерос Егйгосего»
Қылтықты	Сабанды-сары	Қоңыр	Ақ	Амаура Атаига
Қылтықты	Сабанды-сары, қырлары қоңыр-сары	Сабанды-сары	Ақ	Дихроа Оісһгоа
Қылтықты	Қызьш	Қызыл	Ақ	Рубра КиЬга

ҚАРАҚҰМЫҚ -ГРЕЧИХА -FAGOPYRUM ТАПСЫРМА

1. Қарақұмықтың морфологиялық белгілері мен гулдену ерекшеліктерін оқып-үйрену.

2. Қарақұмықтың түрлерін, тұр тармақтарын және түршелерін анықтау.

3. Пайдалануға рұқсат етілген сорттарын оқып-үйрену.

Қарақұмық (Ға§орупіт) қарақұмақтар тұқымдасына (Ро1у§опасеае) жатады. Оның негізгі белгілері төменде жене 24-суретте келтірілген.

Тамыры кіндікті, 1 м тереңдікке дейін бойлайды, әлсіз дамыған, ұзындығы сұлыға қарағанда 2 есе қысқа, негізгі масасы 25-30 см топырақ қабатында орналасқан.

Сабағы қуыс, қырлы, жалаңаш, түрі мен сортына байланыеты 6-дан 20-ға дейін түйінаралықтары бар. Сабағының биіктігі 50-120 см, түсі өдетте жасыл, бірақ қызыл дақтары болады. Сабақтың төменгі бөлігівде топырақ жақсы ылғадцанғанда сабақтың тамырлар түзеді, олар жемісті өркен бермейді. Сабақтың орта бөлігінде бірінші, екінші, үшінші, және одан өрі дөрежедегі бұтартар орналасқан. Бұтақтану дәрежесі өсімдік жиілігіне тэуедді: егістік селдір болған сайын өсімдік жақсы бүтақтанады.

24-сурет. Қарақұмық 1,2- егін көгі мен гүлдену ксзендсріндегі өсімдіктер, 3- гүлденіп тұрған өркен, 4- гүл, 5-жеміс, 6-жемістер, 7-дәндер.

Жапырағы үш түрде болады: өсе бастағанда екі тұқым жарнағының жапырақшасы дөңгеленген бүйрек пішінді, содан кейін сағақты жүрек пішінді - үшбұрышты жапырақтар дамиды, олар сабақ жоне бұтақтар төбесіне қарай сағақсыз садақ оғы тәрізді пішінге ауысады. Жапырақтың сабаққа бекіген орнында жарғақты түтікше болады, ол сабақты жапырақ сабағының астынан орай орналасқан. Жапырақ негізінде кейде антоциан сақинасы жақсы көрінген.

Қарақұмық айтарлықтай жапырақ беті ауданын дамытады,алайда бір гүлдің жапырақпен қамтамасыз етілуі (0,56-0,62 см²) жаздық бидайға қарағанда 1,5-2,0 есе төмен. Қарақұмықтың дөңденуінің төмендегі (15-20 % гүлдер ғана қалыпты дамыған тұқым салады) негізінен осы сбегосе байланысты.

Гүлі дұрыс бестік түрде (25-сурет) қосжынысты, екі шеңберге орналасқан 8 аталықтары болады, ал олардьщ ортасында 3 аналық аузымен үшбағаналы аналығы бар. Гүлдері шоқгүлге жиналған, бір өсімдікте 300-500, кеқде 1000 дейін гүлдер түзіледі, түстері ақ немесе күңгүрт- қызғылт болады.

Қарақұмық гүлдеріне диморфизм құбылысы тән: бір өсімдіктерде гүлдер қысқа аталықтар жөне ұзын аналықтар (ұзын бағаналы), ал екіншілерінде ұзын аталықтар мен қысқа бағаналы аналықтар қалыптастырады. Барынша жоғары ұрықтанған гүлдер процентін легитимді (біртекті) тозаңдану береді, бүл жағдайда ұзын аталықтардың тозандары ұзын аналықтарға және қысқа аталықтардікі қысқа аналықтарға салынады.

25-сурет Қарақұмықтың гүлдері: аналықтары қысқа жөне аталықтары ұзын; аналыктары узын және аталықтары кысқа.

Әр текті тозандану (иллегитимді) ұрықтанған гүлдердің төмен процентін береді.

Жемісі- ұшқырлы жаңғақ, берік қабықпен қапталған. 1000 тұқымның массасы 18-32 г. Қабықтылығы 16-30%. Ұрық массасы тұқымның 10% -тін қүрайды.

Тұқым топырақ бетіне шығарылатын екі жарнақтан, тамырша мен эндоспермнен құралған.

Қарақұмықтың екі түрі кездеседі: мөдени қарақүмық (Ғаорушт езси1епіит)-және татар қарақұмығы (Ға§орушт іаіагіешп), олардың құрылысында бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар, соңғысы-арамшөп (55 кесте).

55-кесте.

Қарақұмық түрлерінің айырмашылық белгілері

Белгілері	Мәдени қарақұмық	Татар қарақұмығы
Сабақтары	Негізінен қырлы, қызғылт-жасыл түсті	Негізінен тегіс, жасыл түсті
Жапырақтары	Жүрек тәрізді-үшбұрышты сүңгі тәрізді, жиі түрде әлсі: көрінген антоциан дақты	Айтарлықтай дөңгелектенген, жи түрде жақсы керінген антоциаі-дағы бар
Гүл шоғыры	Қалқан сияқты шоқгүл	Борпылдақ шоқ гүл
Жемістері	Ірі, ұшқырлы, тегіс	Ұсақ, әлсіз ұшқырлы, әжімді

Аталған түрлердің маңыздысы-мөдени қарақұмық. Морфологиялық белгілері бойынша, биологиялық қасиеттері мен шаруашылықта пайдалану бағытына қарай қарақұмық екі түр тармағына бөлінеді (56-сурет).

56-кесте. Қарақұмык тұр тармақтарьшың айырмашылық белгілері

Айырмашылық белгілері	Кәдімгі қара құмық (Ғаgорrum Vulgаге)	Көп жапырақты қарақүмық (Fagupurum multifolium)
Өсімдіктің биіктігі	150 см дейін (негізінен 50-ІОС см)	Өсімдіктері қатіы, биіктіг 100-200 см
Жаішрақтануы	Әлсіз немесе ортаіш жапырақтанған	Жақсы жапырақтанған
Түйін аралықтарының саны	6-11, алғашқы түйні аралықтары ұзын	10-нан жоғары, төменгі түйі аралықтары қысқа
Жапырақтары	Ірі емес, айтарлықтай қальщ дөрекі, үшбұрышты пішінде	Ірі, жұқа, толқынды дөңгелектенген пішінде
Гүлі	Орташа мөлшерде, қалқанды шоқгүлге жинақталған, ақ қызғылт, кейде қызыл түсті	Ірі жұқа, толқынды дөңгелектенген пішінде
Жемістері	Қанатты және қанатсыз	Ірі қанатты, ке#це қанатсыз қабықтыяығы жоғары, ашық-қоңыр түстен қараға дейін

Қазақстанда барынша кең тараған жөне аймақ жағдайларьша жақсы бейімделген кәдімгі қарақұмық әсіріледі.

Кәдімгі қарақұмықтың көптеген сорггары алята немесе аптера түршесіне жатады.

Алята (аіаіа) - жемістері қанатты, қабықтары қырларының тұсында ойыстанып қанатқа айналады. Қанаттары жақсы көрінген, олардың кевдігінен жемістер жалпақ немесе ойықты болып көрінеді.

Аптера (аріега)- жемістері қанатсыз, қырлары ойыспаған немесе әлсіз дамыған, дөн қампиған түрде көрінеді.

Қарақұмақтың пайдалануға рұқсат етілген сорттары.

Ортадан ерте пісетін:

Сумчанка. Сумы МАТС-да шығарылған, түршесі- алята, жапырылуға және шашылуға төзімді. Сорттың технологиялық және жармалық сапалары жоғары. Қабықтылығы 19-20%. 1000 дөннің массасы 27,5-31,4 г 1985.(2,3,4,7,9,11,12)

Орташа мерзімде пісетіндер:

Богатырь. Орлов МАТС-да шығарыпған, түршесі- алята, жылу және ылғал сүйгіш, жапырылуға жоне шашьшуға орташа төзімді. 1000 тұқымның массасы 22-23 г, 1949 (1,3,4,7,9,11,12).

Шортандинская крупнозерная. А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, түршесі - алята,1994 (1,12)

Крупинка, 1992 (4,5)

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. Жармалық дақылдардың қазақша және латынша атаулары қандай?

2, Тары өсімдігінің морфологиялық ерекшеліктері?

3. Тарының түрлері, тұр тармақтары мен түршелерінің айырмашылық белгілері?

4, Қарақұмықтың түрлері мен тұр тармақтарының айырмашалқ белгілері?

5. Қарақұмық гүлдеріндегі жыныстық диморфизм және гүлдену ерекшеліктері?

6. Күріштің жүйеленуі?

7. Күріш өсімдігінің құрылысындағы морфологиялық ерекшеліктері?

8. Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген тары, қара-құмық, күріш сорттары?

9. Тары, қарақұмық, күріштің сыртқы орта факторларына қоятын талаптары жөне Қазақстанның негізгі топырақ-климат аймақтарывда олармен қамтамасыз етілуі?

10. Сыртқы орта факторларына дақыддардың қатынасын салыстырма-лы түрде бағалау?

11. Негізгі өсіру аймақтарында тары, қарақұмық пен күріштің агротехникасындағы (технологиясының негізгі элементтері бойынша) ерекшеліктері?

БӨЛІМ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕР

Аниканова З.Ф., Тарасова Л.Е.,Рис: Сорт,урожай,качество М.Долос, 1979

Величко Е.Б., Шумаков Б.Б., Технология полученая высоких урожаев риса М., «Колос», 1984

Елагин И.Н. Агротехника проса 2-ое изд.доп. и перераб. М. "Россельхозиздат", 1987

Ефименко Д.Я., Барабаш Г.И, Гречиха М., " Агропромиздат"., 1990

Кадыргалиев А.Ш., Рекомендации по интенсивноё технологии вызделывания проса в Уральской области. Уральск., 1991

Лысов В.Н., Просо Л., " Колос", 1968.

Мурзамадиева М.А., Просо. Алма-Ата., " Қайнар", 1979

Рёс.изд. 2-ое доп и перераб., под редакцией Жовтонога, В.Н.Ткача, А.М. Коваля, Киев «Урожай», 1978.

Савицкий К.А., Гречиха М., «Колос», 1970.

Саудабаев Т., Кадыргалиев А., Шалдыбаев К., Жармалық дақылдар. Алматы "Қайнар» 1985

Якименко А.Ф., Просо М., «Россельхозиздат, 1975

Якименко А.Ф., Гречиха М., «Колос» 1982

ІV-ТАРАУ. ДӘНДІ БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫ

Дәнді бұршақ дақыдцарына асбұршақ, жасымық, сиыр жоңышқа, ноғатық, майбұршақ, ноқат, атбас бұршақ, лобия (бадана, үрме бұршақ) б9ршағы, бөрі бұршақ кіреді. Олар бұршақ тұқымдасьгаа (ҒаЬасеае) жатады, алайда дақылдар арасында морфо-логиясы, биоло-гиялық ерекшеліктері мен пайдалануында үлкен айырмашылықтар бар.

ДӘНДІ БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ