Тапсырма. 1. Дәнді бұршақ дақылдарының морфологиялық ерекш-еліктерімен танысу

1. Дәнді бұршақ дақылдарының морфологиялық ерекш-еліктерімен танысу.

2. Дәнді бұршақ дақылдарын тұқымдары бойынша анықтау.

3. Дәнді бұршақ дақылдарының айырмашылықтарын егін көгі мен жапырақтары бойынша оқып-үйрену.

4. Дәнді бұршақ дақылдарын жемісі бойынша анықтау.

Дәнді бұршақ дақыддарының тамыр жүйесі кіндікті, 1-2 м топ-ырақ қабатына бойлайды, кептеген бірінші, екінші, үшінші жөне одан кейінгі дәрежедегі бүйір тамыршалары болады, олар негізінен жыртылатын топырақ қабатында орналасқан.

Сабағы біреулерінде тік тұратын, бұтақты (атбас бүршақ, ноқат, майбұршақ, бөрі бұршақ) басқаларында-жапырылғыш (асбүршақ, жасымық) немесе жапырылуға бейім (ноғатық).

Жапырақтары күрделі, олардың құрылысы бойынша дәнді бұршақ дақылдарын үш топқа бөледі:

- қауырсын жапырақты өсімдіктер;

- үштік жапырақты өсімдіктер;

- саусақ салалы жапырақты өсімдіктер.

Гүл шоғыры-шоқгүл (майбұршақ пен берібұршақ) немесе гүлдері жапырақ қолтығындағы гүл бағанасында бір, екі немесе үштен орн-аласқан.

Гүлдері-қосжынысты, бес күлтеше жапырақты, бұрыс пішінді, күлтеше жапырақтарының түсі ақ түстен қызғылт-қызыл немесе күлгін туске дейін.

Жемісі-әртүрлі пішіндегі жөне мөлшердегі бүршақ. Піскенде екі ұзынша жармаға жарылады (ноқат, жасымық және ақ бөрі бұршақтан басқаларында).

Тұқымдары әртүрлі көлемді, пішінді жөне өр түстіболып келеді.

Дәнді бұршақ дақылдарын тұқымы бойынша анықтау. Дәнді бүршақ дақылдарын тұқымының көлемі, пішіні, түсі және тұқым жолының түсі, орналасуы бойынша анықтайды (26,27-суреттер және 57-кесте).

Дәнді бұршақ дақылдарының дәндері ботаникалық түсінікте нашз тұқымдар болып табылады. Олар қалың қабықпен жабылған (тегіс, кеқце өжімді). Тұқымның бетінде тұқым жолы ажыратылады, ал ол тұқымның аяқ жібі мен дән ұрығы болып табылады, кейіннен олардан тұқым дамиды. Тұқым жолының мөлшері (шамасы), пішіні,

26-сурет. Бұршақ дакылдары тұқымының құрылысы: 1-бадана (фасоль) тұқымының тұқым жолы жағынан көрінісі; 2-бадана тұқымының тұқым қабығансыз көрінісі; 3-бір тұқым жарнағы аластатылған бадана тұқымы; 4-бадананың өркені мен ұрықтық жапырақшасы; сабағы жөне тамыршасы; 5-асбұршақ тұқымы.

27-сурет. Дәнді бұршақ дақылдарыньщ тұқымдары: 1-асбұршақ; 2-атбас бұршак; 3-бадана; 4-жасымық; 5-бөрі бұршақ (люпин); 6-ноқат; 7-ноғатық.

57-кесте	Дәнді бұршақ дақылдары тұқымдарының айырмашылық белгілері
Тұқымдары	Тұқым жолы	Түрдің атауы
Мөлшері, мм	пішіні	түсі	пішіні	түсі	орналасуы
4-9	Домалақ келген, тегіс немесе бұрыпты өжімделген	Сарғыш, сары, қызғылт, жасыл	Сопақ	Ашық немесе қара	-	Егістік асбұршақ
4-7	Домалақ келген немесе әлсіз бұрышты, жиі түрде жаншылған	Сұр, қоңыр жиі гүрде суретпен	Сондай	Қоңыр немесе қара		Далалық асбұршақ
6-9	Домалақтау-жалпақ, үшкір шеттерімен	Айқын-жасылдан қараға дейін	Линиялы	Ашық түсті немесе тұқым түсіне ұқсас	Қабырғасында	Ірі тұқымды жасымық
3-5	Айтарлықтай дөңес, шеттері домалақтанған	Сондай	сондай	Сондай	Сондай	Ұсақ тұқымды жасьшық
7-12-ден20-30-ге дейін	Домалақтау-жалпақ, ұзынша келген жұмырланған	Саргыш, қоңыр, қара	Ұзынша эллипс тәрізді	Қара немесе ашық	Шетінс қарай ашық	Атбас бұршақ
9-14	Сына тәрізді, бұрышты-домалақ	Ақ кейде сұр, қоңыр	Сопақ	Тұқым түсінс ұқсас	Қабырұасында	Егістік ноғатык
7-12	Бұрышты-домалак, тұмсықты	Ак, сары, қара кызыддау	Жумыртқа тәрізді қысқа	Туқым гүсіне ұқсас	Тұмсығының астында	Ноқат
8-15	Цилиндр, эллипс, бүйрек тәрізді	Әртүрлі, бір рснді және шұбар	Сопақ	Тұқым түсіңдей	Ұзын жақ шетінен ортасында	Кәдімгі бадана (лобия)
6-13	Шар төрізді, сопак, узынша-бүйрек төрізді. Сары, жасыл, қоңыр, қара	Ұзьнша сопақ	Ашық түсті, қоңыр, қара	Ұзынша сопақ	Ұзын жағынан шетінде	Май бұршақ
10-14	Домалақтау, жеңіл бұрышты, қатты, қысылған, тіпті жалпақ	Сарғыш, қызгылт-сарғыш	Қалың құрсаумен қоршалған	Ашық-қоңыр, құрсауы ақ	Тұқым қабырғасында	Ақ бөрібұршақ
8-12	Домалақтау-бүйрек тәрізді	Мрамор суреті бар сұр, немесе ақ	Кішшрім дөңес құрсаумен қоршалған	Құрсау ашық түсті	Тұқышының бір шетіндс	Жіңішке жапырақты бөрібұршақ
7-10	Домалақтау-бүйрек тәрізді, сея кысылған	Қара іні бар және ашық фонда дақтар көрінген	Сондай	Сондай	Сондай	Сары бөрібұршақ
3-5	Сопақ, алсіз бүйрек пішшді	Ашық-сұрдан шұбарланған суреті бар қараға дейін	Шыгыңқы құрсаумен қоршалған	Ашық түсті	Тұқым шетіне қарай қиғаш	Көпжылдык бөрібұршақ

Түсі және орналасуы өрқилы. Дән ұрығының талшықты түтік шоқтарының қалдығы тұқым жолының ортасынан көрінеді-бүл түқым жолының ізі. Тұқымның бөртуіне қажетті су тұқым жолы арқылы сіңіріледі. Тұқым жолының бір шетінде ұрықтық із, немесе микропиле орналасқан, ол арқылы ұрықтанарда дән ұрығына тозаң түтікгері кіреді. Тұқым жолының екінші жағында кішірек келген, қосарланған төмпешік-халаза орналасқан, ол дөн ұрығының негізі деп есептеледі.

Қабықтың (тұқым қабығының)астында екі етті тұқым жарнағынан тұратын ұрық, айтарлықтай ірі ұрықты тамырша жоне кішірек бүршікше орналасқан. Тұқым жарнақтарында ұрықтың алғашқы кезеңде өсуі мен дамуына, қажетті қорлық қоректік заттар жинақталған. Бүршікше ұрықтық өскін, ол жақын түйін аралықтары бар біліктен және екі ұрықтың жапрақшалардан тұрады, соңғыларының арасында өсу нүктесі бар.

Дәнді бұршақ дақылдарын егін көгі мен жапырақтары бойынша анықтау. Тұқымның өсуі бөртуден басталады да егін көгінің пайда болуымен аяқталады. Өне бастағанда тамырша тұқым қабығын жарып шығып топыраққа бойлайды, ал сабақша жеделдетіп ұзара бастайды. Сабақшаның үзаруы әртүрлі. Үштік жөне саусақ-салалы жапырақты дөнді бүршақ дақылдарында, (майбүршақ, бадана, бөрі бүршақ) ол тұқым жарнағы доғасының өсуі есебінен жүреді. Алғашында доға төрізді иілген тұқым жарнағының асты өсе келе түзуленеді жөне кей-інірек топырақ бетіне тұқым жарнақтарын шығарады, олар жасылдана келе бірінші жалған жапырақтарды түзеді. Соңынан тұқым жарнақтарының арасында орналасқан бүршікшеден алғашқы екі нағыз жапырақ пайда болады.

Үштік жапырақты дэнді бұршақ дақыддарында алғашында жай жапырақтар, ал біраз уақыт еткеннен кейін бірінші үштік жапырақ түзіледі. Саусақ-салалы жапырақты дәнді бұршақтарда алғашқы жап-ырақтары ересек өсімдіктердегідей, тек қана кішірек болып келеді.

28-сурет. Дәнді бұршақ өсімдіктерінің егін көгі: 1-үштік жапырақтармен (кәдімгі бадана); 2-саусақ-салалы жапырақтармен (бәрі бұршақ); 3-қауырсын жапырақтармен (ноқат).

Қауырсын жапырақты өсімдіктер эпикотил есебінен өнеді жөне тұқым

жарнақтары топырақта қалады, ал жер бетіне бірден алғашқы нағыз жапырақтар шығады (28,29-суреттер мен 58,59,60-кестелер).

Дәңді бұршақ дақылдарының жемістері бойынша анықтау. Дәнді бұршақ дақылдарының жемістері бүршаққап деп аталады. Ондағы тұқымдар қысқа тұқым аяғы жібінде орналасқан. Піскеннен кейін бұршаққап көпшілік дәнді бұршақ дақылдарында (ноқат, жасымық жөне ақ бөрі бұршақтан басқаларында) жарылады да тұқымдар шашылады. Айырмашылық белгілері 30-сурет пен 61-кестеде келтірілген.

58-кесте Дәнді бұршақ дақылдары егін көгінің айырмашылық белгілері

(тұқьм жарнақтары топырақта қалады)

Тұр	Алғашқы нағыз жапырақтар, күрделі	Түктілігі сипаты
	құрылысы	жапырақшалар піішні
Ас бұршақ	Қос қауырсынды	Енді, жұмыртқа тәрізді, кері жұмыртқа төрізді	1-жапырақ жалаңаш немесе әлсіз түкті
Далалық асбұршақ _(пелюшка)	Сондай	Сондай	Сондай
Ірі тұқымды жасымық	Сондай	Ұзынша-сопақ	Сондай
Ұсақ тұқымды жасымық	Сондай	Сондай	Сондай
Егістік ноғатық	Сондай	ланцетті	Сондай
Атбас бұршақ	Сондай	Жұмыртқа терізді, кері жұмыртқа тәрізді немесе әлсіз сопак	Сондай
Ноқат	Дара қауырсынды	Кері жұмыртқа тәрізді, жап-ырақшалардың шетгері араті-сті	1 -жапырақ молынан түктелген

29-сурет. Дәнді бұршақ дақылдарының жапырақтары: 1-асбуршақ, 2-атбас буршақ; 3-ногатық; 4-жасьшык; 5-ноқат; 6-сиыржоңышқа (вика).

59-кесте Дәнді бұршақ дақылдары егін көгінін айырмашылық белгілері

(тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығарылады)

Түрі	Алғашқы нағыз жапырақтар
	Жай	Күрделі
	құрылысы	түкгіліп, сипаты	құрылысы	жапырақша пішіні	түктшіп, сипаты
Кәдімгі бадана	Жүрек тәрізді, сағаққа бек-іген жерінде ойықты	Жалаңаш немесе елсіз түктенген
Май бұршақ	-	-	Саусақ-салалы	Кері жұмыртқа тәрізді	Түкгелген

ЗО-сурет. Әртүрлі дәнді бұршақ дақылдарының бұршаққаптары: 1-ас бұршақ; 2-атбас бұршақ; 3-бәрібұршақ; 4-ноқат; 5-ноғатық; 6-майбұршақ; 7-жасымық; 8-бадана.

ҚАУЫРСЫН ЖАПЫРАҚТЫ

ДӘНДІ БҰРПІАҚ ДАҚЫЛДАРЫ

ТАПСЫРМА

1. Ас бұршақтың түр тармақтарын, топтарын, аймақта пайдалануға рұқсат етілген сорттарын оқып-үйрену.

2. Атбас бұршақтың түршелері мен пайдалануға рұқсат епдлген. сорттаръгн оқып-үйрену.

таф-иіакуаэзъх. мен сорттарын окда-үйрену. 4. Ноғатық пен ноқаттың түр тармақтары мен сорттарын оқып-үйрену.

60-кесте Дәнді бұршақ дақылдары жапырақтарыньщ айырмашылық белгілері

Түрі	Жапырақтар
	құрылысы	пішіні	түкші сипаты	мүрттылығы	Жапырақ бөліктерінің саны
Егістік асбұршақ	Қос қауырсынды, ірі жапырақ серіктерімен	Жұмыртқа тәрізді, елсіз сопақ	Жалаңаш	Бар	2-3 жұп
Далалық асбұршақ	Қос қауырсынды, жапырақ серілнде кызыл дақ бар	Сондай	Сондай	Сондай	Сондай
Атбас бұршақ	Қос қауырсынды жапырақ серігі ұсақ, аратісті	Жұмыртқа тәрізді әлсіз сопақ, немесе кері жұмыртқа тәрізді	Сондай	Жоқ	1 -3 жұп
Ірі тұқымды жасымық	Қосқауырсынды кішірек жалырақ серіктерімен	Сопақ, ұзынша	Сондай	Бар	6-12 жұп
Ұсақ тұқымды жасымық	Сондай	Сондай	Сондай	Сондай	6-12 жұп
Егістік ноғатық	Қос қауырсынды 1 жұпты кішірек жапырақ серіктерімен	Ланцетті, кейде ұзынша-сопақ	Сондай	Сондай	1- жұп
Мәдени ноқат	Дара қауырсынды	Жұмыртқа тәрізді, ше-ттері аратісті	Молынан түктелген безді талшықтар	Жоқ	15-15 жұп
Кәдімп бадана	Үштік	Жүрек тәрізді бұрышты	Жалаңаш	Жоқ	3-жұп
Май бұршақ	Сондай	Журек тәрізді, сопақ кейде ұзынша	Молынан түктелген	Сондай	Сондай
Жіңішке жапырақты бәрібұршақ	Саусақ-салалы	Ұзьгнша-сопақ	Жалаңаш	Сондай
Сары бәрі бұршақ	Сондай	Ұзынша-кері жұмыртқа тәрізді, кең	Молынан түктелген төменгі жағы	Сондай
Ақ бөрі бұршақ	Сондай	Кері жұмыртқа тәрізді	Төменгі жағы түктелген	Сондай
Көпжылдық бері бұршақ	Сондай	Кең-ланцетті шеттері араті-сті	Сондай	Сондай

61-кесте Дәнді бұршақ дақылдары жемістерінің айырмашылық белгілері

Түрі	Мөлшері	Пішіні	Түсі	Түктілігі
Егістік ас бүршақ	Ірі түқымды (3-11)	Түзу немесе орақ тәрізді иілген, кең	Сабанды-сары	Жалаңаш
Далалық асбүршақ	Ірілеу, көп тұқымды (4-6 одан көп)	Түзу, кеңдеу	Қоңыр түске боялған	Сондай
Атбас бұршақ	Ірі (3-4 тұқымды жөне одан көп)	Ұзын, қампиған	Қара немесе қара-қоңыр	Әлсіз барқытты
Жасымық	Кішірек (1-2 тұқым)	Ромбы тәрізді, әлсіз дөңестенген	Сабанды-сары	Жалаңаш
Ноғатық	Кішірек (2-3 тұқымды)	Енді, ұзынша кері қайырылған екі қанатты	Сабанды-сары, кейде қоңыр	Сондай
Ноқат	Қысқа, негізінен 2 тұқымды	Сопақ қампиған жоғары жағында үшкірленген	Сабанды-сары	Жиі түктелген
Кәдімгі бадана	Ұзын, жіңішке, кеп тұқымды	Цилиндр, немесе қылыш тәрізді	Сондай	Жалаңаш
Май бұршақ	Кішірек 3-4 тұқымды	Әлсіз иілген, тұқым ұялары дәңестеліп біткен	Қоңыр дерлік қара	Жиі түктелген
Ақ бөрі бұршақ	Ірі, көп түқымды (4-8 түқым)	Түзу	Сары-қоңыр	Сондай

АСБҰРШАҚ - ГОРОХ - РІ81М

Асбұршақ (Різшп Ь.) екі тұр тармағын егістік асбұршақ (Р. 8аіі-ушп) жөне далалық асбұршақ (Р. агуепзе) - біріктіреді.

Егістік асбұршақ - бір жылдық шептесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіндікті, көптеген ұсақ бүйір тамыршаларынан тұрады және 1,2-1,5 м тереңцікке дейін бойлайды.

Асбұршақтың сабағы домалақ келген, айқындалмаған төртқырлы, іші қуыс, жеңіл жапырылады, үзындығы 30-дан 150 см дейін жөне одан да жоғары.

Асбұршақтың жапырағы күрделі: сағақтан, 2-3 жүп жап-ырақшадан, тұр өзгерістеріне ұшыраған жапырақ болып табылатын дара санды мүртшалардан тұрады, соңғыларының көмегімен ас бұршақ кез келген біреуге сүйеніп тік өсе алады.

Жапырақтардың негізінде жартылай жүрек тәрізді пішіддегі ірі жапырақ серіктері орналасқан. Жапырақтар мен сабақтар балауыз тұтымен көмкерілген.

Гүлдері ірі, ақ жапырақтардың қолтығында біреуден, немесе екеуден орналасқан.

Жемісі-көп түқымды бұршаққап, түзу немесе қылыш тәрізді мұқалған ұшымен аяқталады.

Тұқымы-домалақ-бұрышты, өртүрлі шамада, көкшіл-жасыл, сарғыш-жасыл, ашық-қызғылт түсті. Асбұршақтың кейбір морфологиялық белгілері 31-суретте келтірілген.

Асбұршақтың аталған екі түр тармақтарының әрқайсысы 2 топқа бөлінеді: аршылған және қантты. Аршылған асбұршақтың бұршақ қабының жармасында қалың пергамент қабаты болады, бұл оған қаггылық береді. Қанттық асбұршақтың бұршақ қабында мұңдай пергамент қабаты болмайды. Оның жармалары жүмсақ келеді.

Асбұршақтың түр тармақтары-егістік асбүршақ және далалық ас бұршақ - бір-бірінен анық байқалған морфологиялық белгілерімен ажыратылады (62-кесте).

62-кесте Ас бұршақ түр тармақтарыныц айырмашылық белгілері

Белгілері	Егістік ас бұршақ (Різшп ааііуши)	Далалық асбұршақ (Рікит агуеше)
Тұқымы: пішіні	Шар төрізді	Домалақтау-бұрышты
беті	Тегіс	Тегіс, жиі түрде жаншылған
түсі	Ақ, сары, қызғылт, жасыл	Сүр, қоңыр, қара, бір реңді немесе суретпен
Егін көгі	Жасыл	Сағақтарында антоциан дағы бар жасыл
Жапырақт ары	Сондай	Жасыл, жапырақ серігінде қызыл дақтар болады
Гүлдері	Ақ	Қызыл-күлгін

33-сурет. Асбұршақ: 1-дамыған егін кегі кезеңіндегі өсімдік; 2-егістік асбұршақ өсімдігі гүлдену-жеміс түзу кезеңінде; 3-егістік асбұршақтың жапырагымен фертильді буыны; 4- далалық асбұршак өсімдігі гүлдену жеміс түзу кезеңінде; 5-далалық асбұршақтың фертильді буыны.

Кесте

Гүл шоғырының пішіні	Сабақ-	Бұршаққап типі	Тұқымы	Тұқым	Түрше
	тың биіктігі		Түсі	Пішіні, беті	Ірілігі	жолының түсі	атауы
Қолтықты шоқгүл (1-2-күлтеше жапырақты, пигменттелген)	50-250	Арпшлған (пергамент қабаты)	Ашық боялған	Домалақ, дом-алақтау-бұрышты	150-200	Ашық түсті	Вульгарум
1-2 гүлді күлтешесімен	90-120	Сондай	Ашық-сары	Сондай	200-220	Сондай	Коронатум
1-2 гүлді күлтешесімен	50-65	Сондай	Сондай	Сондай		Сондай	Гратиозум
1-2 гүлді күлтешесімен	80-150	Сондай	Ашық-сары, сарғыш-қызғылт	Сондай	180-200	Тұқым жолы жоқ	Экадукум

Ақгүлді асбұршақтың маңызды түршелерінің айырмашылық белгілері

Сондықтан қантгық асбұршақтың бұршақ қабы жасыл күйівде тамақтық мақсатқа пайдаланылады. Асбұршақ бірқатар морфологиялық белгілері бойынша түршелерге бөлінеді (63-кесте).

Пайдалануға рұқсат етілген асбұршақ сортгары:

Рамонский 77. Вулъгатум түршесіне жатады. Орташа мерзімде пісетін сорт, ауруларға орташа төзімді, қуаңшылыққа төзімділігі жоғары, 1000 тұқымның массасы 180-250 г. 1962 (1,2,5,6,7,9).

Неосыпающий 1. Экадукум түршесіне жатады, сорт орташа мерзімде піседі, аурулар мен зиянкестерге орташа төзімді, шашьшуға жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. 1000 тұқымның массасы 180-240 г. 1979 (1,4,9,11,12,13).

Таловец 55. Түршесі-экадукум, орташа мерзімде піседі, қуаңшылыққа төзімділігі ортадан жоғары. Біркелкі пісетшдігімен ерекшеленеді, мүдде шашылмайды деуге болады. Тамыр шіріңдісі, аскохитоз, үн үлпасы, асбұршақ шіркейлерімен орташа залалданады. 1000 дәннің массасы 226-322 г. 1991 (4).

Зерноградский неосыпаюшийся, 1989 (3).

Омский неосыпающийся, 1996 (1,9,12).

Таловец 50, 1992 (1,12).

Усач Казахстанский 871, 1996 (9).

АТБАС БҰРШАҚ - КОРМОВЫЕ БОБЫ - ҒАВА В(ЖА

Атбас бұршақ (ҒаЬа Ьопа Месіік) негізінен жұп қауырсын жап-ырақтарының санына қарай Рапсциа және Еи-ҒаЬа сияқты екі тұр тармақтарына ажыратылады (В.С. Муратова). Еи-ҒаЬа тұр тармага кең тараған, көптеген жұп жапырақтардан тұрады (3-4 жүп), гүлдері мен жемістері айтарлықтай ірі. Бұл тұр тармағы үш түршеге ажыратылады: ұсақ тұқымды, орташа іріліктегі жөне ірі тұқымды (64-кесте).

64-кестс Атбас бұршақтың кең тараған түршелерінщ айырмашылық бслгілсрі

Түрше	Тұқымның пішіні	Тұқымның ұзындығы, см	1000 тұқымның массасы, г	Бұршақ-қаптардың ұзындығы, см	Бұршақ-қаптарды ң ені, см
Ірі тұқымды	Жалпақ	1,8-3,0	800-1200	7-20	1,6-3,3
Орташа __^рілікгегі	Жалпақша -біліктілеу	1,2-1,6	650-800	5,5-9,0	1,2-1,6
Үсақ түқымды	Біліктілеу	0,6-1,2	300-650	3,5-8,0	0,8-1,3

Атбас бұршақтың тамыр жүйесі кіндікгі, қуатгы дамыған, топ-ырақта 1 м дейін жене одан да тереңге бойлайды.

Сабағы-тік өседі, төрт қырлы, берік, биіктігі 0,5-2,0 м, күшті жапырақтанған.

Жапырақтары-қосқауырсыңды, жалаңаш, жасыл түсті жөне қалың, 1-3 жүпты, сопақ, жиектері бүтін, ері төбесіне қарай үшкірленген.

Гүлдері-бүршақ тұқымдастарына төн, қысқа шоқгүлге (2-12 дана) жинақталған. Күлтеше жапырақтары ақ, кейде қызғылт, қанаттарында қара дақ болады. Гүлденуі ұзаққа созылады.Жемістері-етті бүршаққап, ұзындығы 35-20 см, ені 1,5-3 см, цилиндр торізді немесе жалпақ, жалаңаш немесе түкті, 3-6 түқымнан тұрады және олардың түстері қоңыр немесе қара.

Атбас бұршақтың жекелеген морфологиялық белгілері 32-суретте берілген.

32-сурет. Атбас бұршақ: 1,2-егін көгі жөңе гүлдену кезендеріндегі өсімдіктер; 3-сабактын, жоғаргы болігі; 4-жемістері; 5-түқымдары.

НОҒАТЫҚ - ЧИНА - ІАТНҮІШ8

Ноғатық 800-ден астам түрлерді біріктіреді, бірақ тағамдық маңызы бары бір-ақ тур-егістік ноғатық (Ьаіһугиз ваііуиз).

Егістік ноғатық екі түр тармағына бөлінеді: европалық жоне азиялық.

Тамыр жүйесі кіндікті, 170 см дейін топырак тереңдігіне бойлайды, жақсы бүтақтанган. Сабағының биіктігі 20-дан 100 см дейін жоне одан жоғары, төрт қырлы, жапырылғыш.

Жапырақтары бір жүптан қосқауырсынды, жапырақшалары ланцетті немесе линиялы. Гүлдері дараланған, кейде бір гүл бағанасында екі гүлден болады, түстері әртүрлі: ақ, кек, күлгін, қызғылт немесе ак, алайда көкшіл немесе қызғылт жүйкелі. Желкені қарқынды боялған.

Бұршаққап ромбы, кең линиялы немесе эллипс пішінді, жоғарғы тігісінде қысыңқы екі қанатты. Бұршаққапта 3-4 түқым болады.

Тұқымдары жалпақ, жалпақ-сыналы-тісті пішінде келеді. Түсі сарғыштау-ақ, сур жоне қоңыр өртүрлі ренді және суретті.

Егістік ноғатық 33-суретте көрсетілген.

Пайдалануға рұксат етілген ноғатықтың сорттары:

Степная 287. Орташа мерзімде піседі, қуаңшылық лен аңызаққа

жоғары тозшдшгшен ереқшеленеді, жоғары өнімді, дәмдік сапасы

жаксы. 1000 тұқымның массасы 160-180 г. 1956 (2).

33-сурет. Егістік ноғатық: 1,2-гүлдену-жеміс түзу және дамыған сгін көгі кезендеріндегі өсімдіктер; 3-сабақтың жоғаргы бөлігі; 4-жемістер; 5-тұқымдар.

Кинельская 7. Орташа мерзшде пісетін сорт. Қуаңшылыққа, аңызаққа жогары төзімді, аурулар жөне зиянкестермен әлсіз жарақаттанады. 1000 түқымның массасы 175-230 г. 1956 (2).

ЖАСЫМЫҚ - ЧЕЧЕВИЦА - ЕКШМ

Жасымық бес түрді біріктіреді, олардың ішінде жалғыз мәдени немесе кәдімгі жасымык (Епоіт Лепз) барынша көп тараған.

Тамыр жүйесі кіндікті, аз бұтақтанған, сабағы жіңішке, төрт қырлы, биіктігі 40-70 см, жапырылуға бейім өсімдік. Жапырақтары косқауырсынды, мүртпен аяқталады. Гүлдері ұсақ, ақ, көкшіл немесе кулгін - көк түсті.

Бұршаққабы қысқа, 1-3 тұқымды, жалпақ.

Тұқымы деңгелек, қысыңқы, жасыл немесе сары-жасыл, диаметрі 3-тен 9 мм-ге дейін. Дақылдың кейбір морфологиялык белгілері 34-суретте көрсетілген.

Кәдімгі жасьшық екі тұр тармағына бөлінеді: ірі тұқымды жасымық (Е.Ьеш тасгокрегта) жоне ұсақ тұқымды жасымық (ЕХепз тісгозрегта) 65-кесте.

34-сурет. Жасымық: 1,2-дамыған егін көгі және гүлдену

кезендеріндегі өсімдіктер; 3-сабақтың бір бөлігі; 4-гүл; 5,6- ірі тұқымды және ұсақ тұқымды жасымыктың жемістері (а) мен тұқымдары (б).

65-кесте Кәдімгі жасымық түр тармақтарының айырмашылық белгілері

Белплері	Ірі тұқымды жасымык.	Ұсақ тұкымды жасымық
Өсімдіктің биіктігі, см	45-75	20-35
Жапырақтары: пішіні	Сопақ	Ұзынша, линиялы
ұзындығы, мм	15-25	15-18
Ені, мм	4-10	2-5 |
Гүлі: мөлшері мм	7-8	5-7
Түсі	Ақ, желкені көкшіл жүйкелермен	Күлгін-көк, көгілдір, ақ
Бұршаққап: ұзындығы, мм	15-20	6-15
Ені, мм	7-10	3-7
Тұқымы: пішіні	Домалақ, жалпақ	Домалақ, дөңес
Диаметрі, мм	6-9	3-5
қыры	Үшкір	Доғал

НОҚАТ - НУТ - СІСЕR

Ноқат Сісег туыстығына жатады және 30-дан астам түрлерді біріктіреді. Олардың көпшілігі көпжылдық. Дақылда кең тарағаны жалғыз түр — мәдени ноқат (Сісег агіеііпшп).

Бұл бір жылдык өсімдік, сабақтары қырлы, тік өседі. Тамыр түбінен немесе бүкіл сабақ бойымен бұтақтанады. Жапырақтары қысқа сағақты, дара қосқауырсынды, түкті, мүрттары болмайды. Гүлдері қосжынысты, ұсақ, ақ, қызғылт, қызыл-күлгін, кейде көкшіл түсті. Бұршаққаптары қысқа, қос дәнді, қампиған, сопақ пішінді, сабанды-сарғыш түсті молынан түктелген. Тұқымы бұрышты - домалақ, тұмсықты, ақ, сары, қызылдау, қара. Кейбір морфологиялық белгілері 35-суретте көрсетілген.

35-сурет: Ноқат: 1,2-дамыған егін көгі және гүлдену-жеміс түзу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-сабақтың жоғарғы бөлігі; 4-жеміс; 5-тұқымдары.

Пайдалануға рұқсат етілген ноқаттьң сорттары:

Краснокутский 123. Орташа мерзімде піседі. Қуаңшылыкка төзімділігі жоғары, аурулармен орташа залалданады. 1000 тұқымның массасы 250-330 г. 1986 (4,12).

Юбилейный. Орташа мерзімді пісетін сорт. Қуаңшылыққа, ауруларға төзімді. 1000 түқымның массасы 260-315 г. 1967(1,2,6,9,13).

Камила 1255, 2000 (3,8,13).

ҮШТІК ЖӘНЕ САУСАҚ-САЛАЛЫ ЖАПЫРАҚТЫ ДӘНДІ БҰРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫ ТАПСЫРМА

1. Бадана (лобия бұршағы) түрлерін оқып-үйрену.

2. Май бұршақтың тұр тармақтары мен аудандастырылған сорттарын оқып-үйрену.

3. Бәрі бұршақ түрлерін оқып-үйрену.

БАДАНА - ФАСОЛЬ - Рһазеоіиз

Бадананың 200-дей түрлері белгілі, олардың 20-сы дақылда өсіріледі. Ірі тұқымдылардан барынша кең тарағаны көдімгі бадана, ал ұсақ тұқымдылардан маш баданасы.Кәдімгі бадана (Рһа$ео1ш уиІ£агІ8) жақсы дамыған тамыр жүйесін қалыптастырады. Сабағы шөптесін, бұтақты формаларында жапырылмайды, биіктігі 50 см дейін. Жапырақтары үштік, жүрек тәрізді-үшбұрышты кең жапырақшалары болады. Гүлдері ақ, кейде қызғьшт. Бұршаққаптары ұзын, көптұқымды. Тұқымы ірі, бүйрек пішінді, түсі әртүрлі (36-сурет).

36-сурет. Бадана: 1,2-екінші үштік жапырақ жөне гүлдену-жеміс түзу кезеңдеріндегі өсімдіктср; 3-үштік жапырак, жөне гүлдер; 4-бұршакқаһтар; 5-тұқымдар.

МАЙ Б(РІІІАҚ - СОЯ - GLYCINE

Мәдени май бұршақ - Сlісіnе hisріdа — 75 түрді біріктіреді. Май бұршақ-бір жылдық ш-птесін өсімдік, кіндікті тамыр жүйесі бар, ол жақсы б9тақтанады. Сабағы тік өседі, жапырылмайды, биіктігі 1,5 м дейін жетеді.

Жапырақтары үштік, жапырақшалары жүмыртка пішінді немесе сопақ, егін жинау қарсаңында түсіп қалады. Бүкіл өсімдік түкпен көмкерілген, гүлдері ақ немесе ашык-күлгін түсті, 3-5 гүлден тұратын шоқгүл түрінде жапырақтар қолтығында орналаскан. Бұршаққаптары ірі емес, 1-5 түкымды жиі түктенген, піскенде коңыр, тіпті қара түсті болады. Тұқымдары шар тәрізді, сопақ пішінді, сары, жасыл, қоңыр, қара. Мәдени май бұршақ коптеген түр тармақтары мен түршелерге бөлінеді.

Манчжурия түр тармағы (Сіусіпе һізрісіа тапзсһигіса) тұқымы жиі түрде сопақ, дөңес, орташа молшерде (1000 түқымның массасы 120-130 г). гүлдері үсақ, сабағы жуан, жапырақтары дөрекі. Қытайлық (С.һ. сһіпепзіз) жоғарыда аталған тұр тармағынан айырмашылығы сабағы жіңішке, жапырылуға бейім, жапырақтары жұка, тұқымдары жалпақ, ұсақ, 1000 тұқымның массасы 70-130 г.

Славян түр тармағы (О.һ. зіауопіса);

Үнді түр тармағы (С.һ. іпсііса);

Корей түр тармағы (О.һ. когаешіз);

Өсірілетін көптеген сорттар манчжурия жөне славян түр тармақтарына жатады. Май бұршақ дакылы 37-суретте кескінделген.

37-сурет. Майбұршақ: 1-алгашқы үштік жапырақ кезеңдеп өсімдік: а-тұқым жарнақтары, б-примордиальды жапырақтар, в-алгашқы үштік жалырақ; 2-гүлдену- жеміс түзу кезеңіндсгі өсімдіктің жалпы кескіні; 3-далырақтары жоне гүлдерімен сабақтың бір бөлігі; 4-тұқымдары; 5-піскен бұршаққаптар.

Пайдалануға рұқсат етілген майбұршақтың сорттары:

Аврора. Манчжурия түр тармағына жатады. Ерте пісетін сорт,

жапырылуға төзімді. 1000 тұқымның массасы 170 г, 1983 (4).

Волгоградка 1, 1991 (6); Казахстанская 2309, 1992 (3,5,8); Мисула

1092, 1997 (3,13); 315, 1993 (1,7,9,12); Эврика 357, 1988 (3,5).

БӨРІ БҰРШАҚ - ЛЮПИН -LUPINUS

Бөрібұршақ (Ьиріпиз) туыстығы 200-дей түрді біріктіреді, оның ішінде екпе дақылда өсірілетіні тертеу.

Жіңішке жапырақты бөрі бұршақ (Ьиріпив апцикШЫш*)

біржылдық шөптесін өсімдік. Та.мыры кіндікті 2 м тереңдікке дейін бойлайды, жақсы дамыған түйнектері болады. Сабағы бұтақты, түкті, биіктігі 1,0-1,5 м. Жапырақтары саусақ-салалы, 7-10 ұзынша-линиялы жапырақшалары болады. Гүлдері кек, кекшіл, қызғылт, ақ, күлгін.Негізінен гүлдерінің көк түстісі басым(басқа атауы-көк бөрі бүршақ осыдан тараған). Бұршаққап ірі емес, 4-7 тұқымды, түкті, піскеңце қоңыр, жарылғыш. Тұқымы домалақ - бүйрек тәрізді пішіңце, сүр, сұрғылт-қоңыр немесе ақ, 1000 тұқымның массасы 150-180 г.

38-сурет. Көпжылдық бөрібұршақ: 1,2-дамыған егін көгі мен гүлдену кезендеріндегі өсімдіктер; 3-сабақтың жоғарғы бөлігі; 4-жеміс; 5-тұқымдар (сол жақта-үлкейтілгендер).

Сары бөрі бұршақ (Іліріішз Іиіеиа) - біржылдық шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, түйнектері жақсы дамыған. Сабағы бұтақты, биіктігі 1 м дейін. Жапырақтары саусақ-салалы, кері жүмыртқа төрізді енді, 5-9 жапырақшалардан тұрады, төменгі жағы түкті. Гүлдері сары. Бұршаққап үлкен емес, 4-5 тұқымды, молынан түктелген, піскенде ашық-қоңыр, жарылғыш. Тұқымы домалақ-бүйрек пішінді, мрамор суретті, кейде қара немесе сүретсіз ақ түсті. 1000 тұқымның массасы 100-140 г.

Ақ бөрі бұршақ (Ілірішіз аІЬи$) - біржылдық шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, түйнекті. Сабағы жоғары жағынан ғана бұтақтанады. Жапырақтары саусақ-салалы, кері жұмыртқа тәрізді 7-9 жапырақшалармен, төменгі жағы түкті. Гүлдері ақ, жиі түрде көкшіл. Бұршаққап ұзынша келген, 4-8 тұқымды, сәл иілген, түкті, ашық-қоңыр, жарылмайды. Тұқымы домалақ, бұрышталу, қатты жаншылған, сарғыш, сарғыш-қызғылт түсті. 1000 тұқымның массасы 240-450 г.

Көпжылдық бөрі бұршақ (Ідіріішз роіурһуіи») - көп жылдық шептесін өсімдік. Тамыры кіндікті, жақсы дамыған, түйнекті. Сабағы негізінен төменнен бұтақтанады, 1 м дейін өседі. Жапырактары саусақ-салалы, неді, жұмыртқа тәрізді 7-16-20 жапырақшалардан тұрады. Гүлдері көк, күлгін. Бұршаққап 8-10 тұқымды, иілген, түкті, қара, жарылгаш. Тұқымы ұсақ, сопақ өлсіз бүйрек пішінді, ашық-сұр немесе қара шұбар суретті. 1000 тұқымның массасы 20-25 г. бір орында 8-10 жыл өседі. Ең жоғары өнімді тіршішгінің үшішпі жылыңца береді. Сөдеральды дақыл ретінде маңызы зор. Бұл дақыл 38-суретте кескінделген.

Бақылау сұрақтары

1. Асбұршақ, ноғатық, жасымық, атбас бұршақ, ноқат, бадана мен майбұршақтардың латынша және орысша атаулары.

2. Дәнді бұршақ дақылдарының тұқымдары, егін көгі, жапрақтары, сабақтары мен жемістері бойынша айырмашылық белгілері.

3. Асбұршақ, жасымық, ноғатықтардың тұр тармақтарының айырмашылық белгілері.

4. Атбас бұршақ түршелерінің белгілері.

5. Пайдалануға рұқсат етліген асұршақ, ноғатық, жасымық, ноқат, майбұршақ сорттарьшың шаруашылық-биологиялық сипаттамасы.

6. Асбұршақ, ноғатық, жасымық, ноқат, майбұршақтыңсыртқы орта факгорларына қоятын талаптары жөне осы факторлармен Қазақстанның негізіі топырақ-климат аймақтарывда қамтамасыз етілуі.

7. Республикамызда өсірілетін маңызды дөнді бұршақ дақылдарының (асбүршақ, ноғатық, ноқат, майбұршақ) биологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы бағалау.

8. ҚР-ның негізгі аймақтарында асбұршақ, ноғатық, ноқат, майбұршақ агротехникасының (технологиясының негізгі элементтері) ерекшеліктері.

Тарау бойынша әдебиеттер

Бенц В.А. Горох. А-Ата, 1976.

Корягин Ю.Г. Соя. А-Ата, 1978.

Макашева Р.Х. Горох. Л., "Колос", 1973.

Можаев Н.И., Решновецкий С.Б. Зернобобовые в Кокчетавской области. Ж. Зерновое хозяйство, № 2, 1985.

Можаев Н.И., Решновецкий С.Б. Сроки посева чины посевной. Ж. Вестник с.-х. науки Казахстана, № 7, 1985.

Можаев Н.И. Решновецкий С.Б. Возделывание чины на семена. Ж. Зерновое хозяйство. № 3, 1986.

Орлов В.П. идр. Зернобобовые культуры в интенсивном земледелии. М., 1986.

Черноголовник В.П. Зернобобовые культуры и бобовые травы в Казахстане. А-Ата, 1960.

V - ТАРАУ. ТҮЙНЕК ЖЕМІСТЕР.