Билет 7 4 страница

10 билет 1.Аллергия, пайда болу механизмі, аллергия типтері. Дисенсибилизация туралы түсінік. Цитотоксикалық және атиптік реакциялар. Шапшан типті аллергиялық реакциялар. Анафилаксиялық реакциялар. Гиперсезімталдылықтың баяу типиті реакциялары.

Аллергия (гр.аллос -басқаша, ергон -әсер) организмнің белгілі бір бөгде затқа жоғары сезімталдылығы. Ол әдетте антигеннің денеге екінші рет енуі кезінде өріс алады «Аллергия» ұғымы 1906 ж австралиялық ғалым Пирке ұсынған. Аллергендер қатарына жануар және өсімдік тектес заттар, липоидтар, күрделі көмір сулар, дәрі дәрмектер т.б.жатады. аллергияны туынды иммунитеттің компоненті деп қарау керек қйткені ол да басқа иммундық реакциялар сияқты денеге енген бөгде затттарға (аллергендерге) қарсы бағытталған организмнің жауабы болып табылады. Аллергиялық реакциялар екі түрі белгілі: гиперсезімталдықтың шапшаң түрі (ГШТ) және гиперсезімталдықтың баяу түрі(ГБТ). Г иперсезімталдықтың шапшаң түрі организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға бағытталған бірақ оны патологиялық күйге әкелетін реакциялар. ГШР анафилаксия, атопикалық реакц.және сарысу ауруы кезінде байқалады.

Анафилаксия (гр.аһа қасы, филаксия қорғаны) сенсибилизденген организмнің денеге парентерельді жолмен екінші рет енген бөгде ақзатқа қарсы көрсететін шектен тыс сезімталдығы. Анафилаксия құбылысын 1902 ж Порьте мен Рише ашқан. Организмнің сезімталдығын қалыптастыратын антигеннің бірінші дозасын синсебиздеуші доза д.а. жануарлардың аллергендерге жоғары сезімталдығы 10 -20 күннен кейін байқала бастайды. Анафиксиялардың клиникалық белгілері әр түрге жататын жануарларда бірдей болып келмейді. Жылқының қан сарысуының сенсибилиздеуші дозасымен (0,01мл) егілген теңіз шошқасына 10- 20 күннен кейін осы аллергеннің шешуші дозасын (0,1 – 0,5мл) енгізген уақытта, анафилаксияның белгілері бірнеше миннуттан кейін байқала бастайды (демікпе, тұмсық қасу, жүннің тікірейуі, нессептің жіне нәжістің еріксіз бөлінуі, бұлшық еттердің жиыруылы т.б.) 10- 15 мин соң теңіз шошқасының дене температурасы төмендейді, көп ұзамай жануар тұншығу салдарынан өліп кетеді. Адам мен жануарларда анафилаксия оларға екінші рет гетерогенді иммунды қан сарысуын немесе антибиотиктерді егу кезінде байқалуы мүмкін.

Анафилаксияның алдын алу үшін А. М. Безреедка ұсынған десенсибилизация тәсілін қолданылады. Ол үшін шешуші дозаны екпес бұрын, сенсибилизденген жануарлар терісінің астына қан сөлінің (антигеннің) аз мөлшерін енгізеді ал, 2 сағ.кейін оның қалған дозасын егеді.

Гиперсезімталдылықтың баяу түрі ең бірінші рет 1890 ж Р. Кох туберкулинді туберкулезбен ауру адамның терісінің астына енгізгенде байқаған еді. Иммунды жауаптың бұл түрі организмнің сенсибизденген торшаларының антигендмен тікелей түйісуін міндетті түрде қажет етеді. Сондықтан бұл реакция баяу дамиды (бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін) ал аллергеннің организмге енгізілген орнында мононуклеарлы лейкоциттер шоғырланады.ГБТ – ның өрістеуін Т лимфоциттер, мокрафагтар және олардың медиаторлары қамтамасыз етеді.

ГБТ – ның ерекшелгі организмнің аллергиялық реакцияларының тек қана сенсибилиздеуші антигендерге қарсы байқалуымен сипатталады.

3.Фермент продуценттері – микроорганизмдерді өсіру технологиясы. Ферменттік препараттарды тазалау және дайындау технологиясы.

Ферменттерді тірі клеткалар түзеді, яғни микроорганизмдер де, клетка ішінде жинақта алады немесе клеткадан тыс ортаға бөлінеді. Спирт пен сыра дайындауында, кондитерлік, тамақ өнеркәсібінде, тері өндеу, целлюлозалық қағаз өндірісінде, жуғыш заттар шығаруға және медицинада қолданады; клеткадан тыс гидролазаларға сұраныс өте көп (амилазалар, пектиназалар, протеиназалар, глюкоизомеразалар және т.д.); негізгі өндірушілері микроскопиялық саңырауқұлақтар мен бациллалар, және ашытқы клеткалар, акти-номицеттер және басқа да бактериялар.

Биотехнологиялық өндірісте жиі қолданатын гидролазалар:

- α-амилаза: В. subtillis, В. licheniformis, Aspergillus oryzae, Asp. awamori, Asp. niger;

- глюкозоизомеразалар: Bacillus spp., Streptomyces spp., Asp. Niger;

- пектиназалар: Bacillus spp., Aspergillus spp., Fusarium spp., Penicillium spp.;

- протеиназалар: Bacillus spp, Aspergillus spp., Penicillium spp.;

- целлюлазалар: Clostridium spp., Trichoderma spp., Aspergillus spp. жене т.б.;

- сілтілі фосфатаза: B.subtilis

Ферменттер – тірі жасушалардың түзетін биологиялық катализатор болып саналатын белокты зат. Ферменттер микробтардың зат алмасуында маңызды роль атқарады. Микроорганизмдер ферменттерінің белсенділігі жоғары болғандықтан және әртүрлі әсерлерге иеленгендіктен оларды өндірісте, ауыл шаруашылығында, медицинада кеңінен қолданыла бастап, бірте-бірте өсімдіктер мен жануарлардан алынатын ферменттердің орнын басуда. Мәселен, зең саңырауқұлақтарының түзген 1 г амилазасы 1 тонна қантты крахмалға айналдыра алады екен. Конструктивті ферменттер ортаның жағдайына қарамастан микроб жасушасында әрдайым болады, ал индуктивті немесе адаптивті ферменттер тек қажет болған жағдайда ғана синтезделеді. Аталмыш ферменттер тек өздеріне лайықты субстраттар (пенициллиназа, сілтілі фосфотаза, бета-галактозидаза және т.б.) болғанда ғана пайда болады. Мәселен, микроорганизмдерді қоректік ортаға антибиотик қосқан кезде микроорганизмдер оны талқандайтын пенициллиназа ферментін түзе бастайды. Бактериялардың құрылымдарын жасауға керекті өнімдер жасуша цитоплазмасында түзіледі де, цитоплазмалық мембрананың сыртқы беткейіне ауысып, онда ферменттердің көмегімен морфогенез процесінің нәтижесінде капсула, жасуша қабырғасы және т.б. құруға айналады.

4.Өсімдіктерді қорғаудың биотехнологиялық әдістері. Микробтық жерді тыңайтқыш препарттар және олардың тиімділігі. Бактериялық, вирустық және саңырауқұлақтық энтомопатогендік препараттар.

2. Энтомопатогенді препараттарды алу технологиясы. Нитрагин және ризотрофин бактериялық тыңайтқыштарын алу.

Мәдени өсімдіктер түрлі зиянды шөптерден, кеміргіштерден, жәндіктерден, нематодалардан, фитопатогенді бактериялардан, саңырауқұлақтардан, климаттың жағымсыз жағдайларынан зардап шегеді. Қазіргі кезде көптеген елдерде 30дан аса энтомопатогенді(жәндіктер үшін патогенді) препараттар өндіріледі. Олар белгілі бір жәндіктердің түрлерінің жоғарғы телімділігімен және адамға, жануарлар мен құстарға қауіпсіздігімен сипатталады. Микроорганизмдер негізінде алынатын энтомопатогенді препараттар биоценоздарда жағымсыз өзгерістерді болдырмайды және аймақтағы экологиялық жағдайды өзгертпейді. Бактериалды энтомопатогенді препараттардың маңызды көзі болып Bacillus thuriagiensis табылады. Бұл топтың бактериялары бірнеше жүздеген зиянды жәндіктерге үшін, соның ішінде жапырақжейтін жәндіктер үшін – алма, жүзім, орамжапырақ, орман ағаштарының зиянкестері үшін патогенді болып келеді. Оларға тән қасиеті – жасушада жәндіктер үшін токсикалық кристалды қоспалардың болуы. Токсин гусеница ішегінің параличін туғызып, оның эпителиінің ыдырауына әкеледі. Препараттардың өндірісінде Bac.thuringiensis-нің 4 түрінің маңызы бар: I) var.dendrolimus - дендробациллин препараты; 2) var. galleriae - энтобактерин препараты; 3) var. insectus - инсектин препараты; 4) var. alesti - алестин. Микробты препараттар порошок(ұнтақ) және дуст түрінде шығарылады. Алу технологиясы негізделген: тереңдік культивирлеу: себінді материалды лабораторияда арнайы аппараттарда өсіру, ферментерде өндірістік культивирлеу, культуралды сұйықтықты концентрлеу, кептіру, дайын препаратты стандарттау және орау. Микроскопиялық саңырауқұлақтар негізіндегі препараттардың көптеген зиянды жәндіктерді жою мүмкіндігі бар, жәндіктерде микоз ауруын туғызады. Саңырауқұлақтық энтомопатогенді препараттар Beaveria саңырауқұлағын(ақ мускардина қоздырушысы) культивирлеуге негізделеді. Саңырауқұлақ жасанды орталарда оңай культивирленеді. Спораларын центрифугалайды да, толтырғышпен(тальк, бор, т.б.) араластырады. Зиянды жәндіктермен күресу үшін жәндіктердің вирустарын қолдануға болады. Жәндіктердің ауруларын туғызатын 300 вирус белгілі. Вирусты препараттарын дайындау қиынға соғады, себебі вирустар тек тірі жасушаларда ғана көбееді. Препараттар: вирин - ЭНШ (против непарного шелкопряда), вирин-ЭКС (против капустной совки) и вирин - АББ (против американской белой бабочки). Биологиялық (бактериалды) тыңайтқыштар. Нитрагин – Rhizobium туыстығының белсенді түйнек бактериялардың негізінде дайындалған бактериалды тыңайтқыш, ол бұршақ тұқымдастардың(бұршақ, фасоль, соя, клевер, люцерна, т.б.) өнімін жоғарлатуға арналған. Нитрагиннің өнеркәсіптік өндірісі асептикалық биотехнологиялық өндіріске негізделген. Культивирлеу үшін жүгері экстракты, меласса, минералды тұздар сияқты компоненттері бар қоректік ортаны қолданады. Азотобактерин – Azotobacter chro-ococcum микроорганизмнің культурасының негізінде алынған бактериалды тыңайтқыш. Bacillus megaterium-нан алынған фосфобактерин препараты күрделі органикалық қосылыстарды қарапайым қосылыстарға дейін ыдыратады.

Биотынайтқыштар.Атмосфералық азотты фиксациялайтын микроорганизмдер өсімдіктерді азотпен байыту көзі ретінен басқа олардың өсуін ширататын гормондар түзеді, фитопатогенділерге антагонизмдік байқатады.

Жерді тынайтататын түйнек бактерияларының биомассасы бар препараттар ауыл шаруашылығында 100 жылдан астам қолданы-лып келеді, егінді 5-20% (соя, үрме бүршағы, бүршақ) жоғарла-тады.

Келесі микроорганизмдер топтары қолданылады:

- түйнекті бактериялар туыстары - Rhizobium (жылдам өсетіндер) және Bradyrhizobium (бәсеңдеп өсетіндер); нитрагин препа­раты; бүршақ дақылдары (Rh. trifolii - жоңышқа, Rh. japonicum -соя, Rh. faseoli - үрме бүршағы, Rh. lupini- люпин және басқа);

- Frankia, актиномицеттер, ризобий секілді ағаштар тамырла-рында және бүталарда симбиозды азотты фиксациялайды;

- Azotobacter, азотобактерин препараты, негізінен оранжерея-лык, және парниктегі өсімдіктерде кездеседі, бос күйде тіршілік ететін микроорганизмдер, симбиоздық емес азотты фиксациялайды;

- Agrobacterium, Arthrobacter, Azospirillum және басқа прока­риоттар симбиозды емес, ассоциативті азотфиксациялау жүргізеді (ризосферада, ризопланда - тамырлар бетінде). Осы топ бактерия­лар арасында фитопатогендері кездеседі, мысалы, Agrobacterium tumefaciens;

- Көк-жасыл балдырлар (цианобактериялар) Tolypothrix tennis, Anabaena cylindrica, Nostoc linckia және т.б. Вегетациялық кезең уақытында 1 га 50 кг дейін атмосфералық азот байланысады, бірақ, оларды дақылдандыру үшін өте көп су мен күн сәулесі қажет.

Биотыңайтқыштар Германияда алғашқы тыңайтқыш - нитра­гин жасалган кезде 1896 жылдан бастап ауылшаруашылығында өндіріліп, қолданыла бастады. Қазіргі уақытта егіс алқаптарында әртүрлі биотыңайтқыштар қолданылады, солардың ішінде:

- ризоторфин (Rhizobium), ақуыз және витаминдер мөлшерін көтеріп бүршақ, соя, асбүршағының және т.б. өнімдерінін шы-ғымдылығы 5-20% дейін артырады;

- азотобактерин (Azotobacter), жылыжайлық және парникті өсімдіктерде биотин, гетероауксин, гиббереллин, никотин және пантетен қышқылының синтезін күшейтеді;

- цианобактерияларды колдану - альголизация (азот бекітетін көкжасыл балдырлардың 130 жуық түрі) - Anabaena, Nostoc, Toly-pothrix және т.б., күріштік және суармалы eric алқаптарында.

Бактериалық тыңайтқыштарды биореакторларда ферментация нәтижесінде алады, биомассаны сепарациялайды, концентрация-лайды, кептіреді және себу алдында топыраққа енгізіледі.

Цианобактерияларды инсоляция жагдайында арнайы бассейн-дерде дақылдандырады, 3 аптадан кейін 1 га су бетінен суарылған және күріштік егіс алқаптарында колданылатын 15 тоннаға жуық биомасса жиналады.

Егер азот бекітетін прокариоттар өсімдіктердің азотқа қажетті-лігін қанағаттандырса, сондықтан топырақтагы байланысқан азот-қа тәуелді болмаса, онда саңырауқүлақтар оларға фосфор жеткі-зуді қамтамасыз етеді. Саңырауқүлақтар және өсімдіктер симбио­зы нәтижесінде микориза түзіледі. Саңырауқүлақтар тамырлық жүйеде көбейіп, оның көлемін үлғайтады және фосфаттарды өсім-діктермен жеңіл сіңірілетін ерігіш қосылыстарға ауыстыра алады.

Микроорганизмдер өсімдіктер клеткаларына дейін азот пен фосфорды жеткізуді жеңілдетумен қатар циклді қүрылыстың томен молекулалы, азотсыз қосылыстары болып табылатын өсуді реттеуші синтез жолымен өсімдіктердің өсуі мен дамуын реттейді:

- ауксиндер, саңырауқүлақтармен (Nectria galligene), бактерия-лармен (Azotobacter, Rhizobium) синтезделеді;

- гиббереллиндер, саңырауқүлақтармен (Fusarium moniliforme, Collybia conigens), актиномицеттермен (Actinomyces chromogenes, A. flavus), бактериялармен (Azotobacter, Agrobacterium, Rhizobium) синтезделінеді;

- цитокининдер, саңыраукүлақтармен (Nectria galligene, Taph-rine spp., Cytospora spp.), актиномицеттермен (Streptomyces spp.), бактериялармен (Azotobacter, Agrobacterium, Rhizobium) өндіріледі.

Арпа, күріш, бидай, қонақ жүгері (сорго) дәндерін өңдеуде инокуляторлар ретінде Azospirillum (A. brasielense, A. lipoferum) бактерияларын қолдану кезінде өнім 10-30%-ға жоғарылайды.

Фитопатогендердің өсуі мен көбеюін тежеу субстратка бәсеке үрдісінде немесе антибиотикалық заттар өнімдерімен қамтамасыз етіледі: -ризосфераға тақау топырак қабатында болатын, темірдін көп бөлігін байланыстыратын сидерофорлар синтезі. Фитопатогендер сонымен қатар сидерофорларды синтездейді, бірақ ризосфералық бактерияларға қарағанда темірге байланғыштығы төмен. Ризосфе-ралық бактериялар субстратқа бәсекеден тыс қалады;

- фитопатогендердің өсуі мен көбеюін тежейтін антибиотик-тердің өндірілуі. Мысалы, псевдомонадалар, агробактериялар және т.б. фитопатогендерді тежейтін агроциндер, гербиколин, оомицин, феназин, пирролнитриндерді синтездейді.

Кейбір микроорганизмдер (псевдомонадалар, энтеробактерия-лар және т.б.) патогенді саңырауқұлақтардың клетка қабырғасын бұзатын ферменттерді (липазалар, хитиназалар, протеазалар) син-тездейді.

5.In vitro жағдайында гаплоидтерді алу технологиясы. Андрогенез, партеногенез. Өсімдік селекциясындағы гаплоидтердің маңызы.

Селекция бағдарламасында гаплоидтарды қолдану

1.Гаплоидтық өсімдіктердің жасушаларында хромосомалар жиынтығының жартысы ғана болады. Оларды гомозиготалық изогендік линиялар алу үшін пайдаланады.

2.Гомозиготалық изогендік линиялар хромосомалар саны екі еселенген кезде пайда болады да, гетерозистік будандар алу үшін қолданылады.

3.Изогендік линияларды гаплоидтерді екі еселеу арқылы бір жыл ішінде алуға болады, ал оны дәстүрлі инбридинг тәсілімен алу үшін 4-6 жыл кажет (12- сурет).

4.Айқас тозаңданатын өсімдіктерде гаплоидтік хромосома саны екі еселену арқылы өзіндік құндылығы бар таза линиялар алынады. Мысалы, осы тәсілмен алынған жүгері линиясының тұрақтылығы өте жоғары, инбридинг депрессиясы төмен.

5.Гаплоидтік жасушалар мен өсімдіктер рецессивті мутацияларды тез ажыратуға мүмкіндік береді. Мутагендерді пайдаланған соң, гаплоид ішінде рецессивті мутациялар анықталады, одан кейін бағалы мутанттық белгілері бар тұрақты линиялар алынады.

6. Гаплоидтік жасушалар мен өсімдіктерде рецессивтік мутациялармен бірге, гендердің сирек кездесетін рекомбинацияларын және енгізілген бөгде генетикалық материалдардың экспрессиясын тез арада анықтауға болады. Олар қалыпты диплоидтік өсімдіктерде тек екінші ұрпақта ажырау барысында айқындалады.

7. Гаплоидтарды протопласт пен жасуша өсінділеріне ауыстыру арқылы және кейіннен мутагенез, гендік инженерия және in vitro селекциясы көмегімен өсімдіктердің бағалы белгілерін арттыру мақсатында пайдаланады. Осының барлығы жаңа сортты 2-3 есе жылдам шығаруға мүмкіндік береді.

8. Гаплоидтерді диплоидтік түрлермен будандастыру арқылы: біріншіден, моногаплоидтер алынады, оларды кейбір хромосомалардың жойылуына байланысты моносомдық генетикалық талдауда қолданады. Екіншіден, гетерозистің триплоидтік түрлері алынады.

9.Гаплоидтерді аласа және басқа пішіндегі сәндік өсімдіктер алу үшін пайдаланады.

10.Гаплоидтерді алшақ будандастыру үшін қолданады. Мысалы, 2n-48 тетраплоид болып табылатын мәдени картоп жабайы диплоид түрлерімен нашар будандастырылады. Буданның диплоид түрін алғаннан кейін оны қайтадан тетраплоидтік түріне ауыстырады.

4.2 Гаплоидтерді алу тәcілдері. Табиғатта гаплоидтер апогамия, гиногенез немесе андрогенез нәтижесінде мейоздың редукциялық бөліну барысында аталық немесе аналық жыныс жасушаларынан пайда болады. Редукцияланған апогамия - ұрықтың синергидтер немесе антиподтардан пайда болуы

Гиногенез /аналық партеногенез/ - спермий тозаңдану кезінде жұмыртқа жасушасына енген соң әрі қарай дамымайды, нәтижесінде ұрықтануға дайын, бірақ ұрықтанбаған жұмыртқа жасушасы гаплоидтік ұрықты түзеді.

Андрогенез /аталық партеногенез/ - спермий жұмыртқа жасушасына еніп, оның ядросын жарамсыз етеді. Спермий ядросы жұмыртқа цитоплазмасымен бірге бөліне бастайды, оның нәтижесінде аталық хромосомалар жиынтығы бар гаплоидтік ұрық пайда болады.

Өсімдіктерді химиялық заттармен, иондаушы сәулемен және температураны күрт өзгертіп өңдеу, сәулелендірілген тозаңмен тозаңдандыру, алшақ будандастыруды қолдану – осының бәрі гаплоид алу үшін жасалғанымен, оның пайда болу дәрежесі өте төмен. Сондықтан бұл тәсілдер гаплоидті тұрақты түрде алуға мүмкіндік бермейді.

Қазіргі кезде гаплоидтерді алу үшін мынандай тәсілдерді қолданады:

1) Псевдогамия - жұмыртқа жасушасын бөтен тозаңмен тозаңдандырған соң ол ұрықтанбайды, оның нәтижесінде гаплоидтік ұрық пайда болады.

2) Гаплопродюсер тәсілі - будан ұрығында атаөаналар хромосомаларының бір жиынтығы іріктеліп жойылады.

3) Андрогенез және гиногенез in vitro тәсілдері - микроспоралар мен тозаңқапты (андрогенез), тұқымбүршік пен ұрық қалтасын (гиногенез) қоректік ортада өсіру арқылы гаплоидті өсімдігін алу.

Псевдогамия барысында гаплоидтердің пайда болуы

Түраралық будандастырудың кейбір тіркесімдері құйылысу барысында ұрық пен тұқым ұрықтанбаған аналық гаметадан түзілуі мүмкін. Сонымен қатар псевдогамия сәулемен өңделген тозаңды қолданғанда немесе әр түрлі плоидтық деңгейдегі түрлерді будандастырғанда жүзеге асады.

Гиногенезге ұшырататын будандастырудың нәтижесінде түзілетін ұрықтанбаған қызылша тұқымбүршіктерін зерттеген кезде, гиногенетикалық ұрықтарäûң жұмыртқа жасушасынан немесе антиподтан дамитындығы анықталды. Синергидтер көбінесе жойылады. Өсірілген 1000 тұқымбүршіктен 2 гаплоидті өсімдік алуға болады. Колхицинмен өңдеу арқылы гомозиготалық дигаплоидті өсімдік алынып, танаптық жағдайында зерттелді.

Гаплопродюсер тәсілі (Бульбозум тәсілі). Кейбір алшақ түрлерді будандастырған кезде ұрықтың алғашқы даму кезінде ата-анасының біреуінің хромосомалар жиынтығы жойылатындығы анықталды. Бұл тәсіл селекция жұмысында арпаның жабайы Hordeum bulbosum түрімен будандастыруда кеңінен пайдаланылады. Hordeum vulgare жұмыртқа жасушасын Hordeum bulbosum тозаңымен ұрықтандырғанда генетикалық сәйкессіздікке байланысты аталық хромосомасы жоғалады да, гаплоидті ұрық дами бастайды. Оны зиготаның алғашқы бөліну кезінде байқауға болады. Бұл Hordeum bulbosum геномында хромосоманың митотикалық ұршық жіпшелеріне жалғасу механизмнің болмауы деген болжау бар. Аналық өсімдікте ұрықтың қалыпты өсуі тежеледі, сондықтан оны оқшаулап, қоректік ортада өсіріп жетілдіреді. Одан кейін гаплоидті өскіндерді хромосома санын екі еселеу және гомозиготалық изогендік линиялар алу үшін колхицинмен өңдейді.

Осы тәсілмен Канадада арпаның Минго және Родео сорттары шығарылды.

Бүкілодақтық селекция, генетика институтында гаплоидтік селекция негізінде, қысқа мерзім ішінде (8-10 жыл орнына 4-5 жыл ішінде) арпаның Исток, Одесский-15 сорттары шығарылды. Олар жоғары өнімді, жатып қалуға және қаракүйеге төзімді. Элита Поволжья деп аталатын ғылыми кәсіподақ осы тәсілдерді қолдана отырып, қуаңшылыққа төзімді 700-ден астам арпа линияларын алды. Оңтүстік-Шығыс ауылшаруашылық ғылыми–зерттеу институтында көптеген жаздық бидай мен арпа линиялары алынды. Бүкілодақты қауылшаруашылық биотехнологиясының ғылыми-зерттеу институтында (НИИСХБ) болашағы бар бидайдың андрогендік линиялары алынды.

In vitro жағдайында қоздырылған андрогенез

Жекелеген тозаңқаптарды өсірген кезде олардың тозаңдарының қалыпты гаметофит арқылы даму жолы тежеліп, спорофиттік жолға көшкен кезде гаплоидтік өсімдік пайда болады. Қазіргі кезде осы тәсіл бойынша 200-ден астам өсімдік түрі алынды. Әсіресе, бұл тәсілмен Қытай селекционерлері нәтижелі жұмыс істеді. Олар жаңа жоғары өнімді әрі төзімді күріш пен бидай сорттарын шығарды. Бүгінгі таңда сол күріш 170000 га, бидай 70000 га алқапта өсіріледі.

Тозаңқапты өсіру. Қазіргі кезде тозаңқаптан гаплоидті өсімдікті алу әдісі кеңінен қолданылып келеді. Тозаңқап өсіндісінде микроспорадан эмбриоид құрылымы немесе каллус ұлпасы түзіледі. Эмбриоид құрылымын арнайы жағдайда өсірген кезде хромосомаларының жиынтығы гаплоидты өскін алуға болады. Мұны тікелей андрогенез дейді. 14-суретте көрсетілгендей, эмбриоидтер тозаңқапты жарып, микроспорадан тікелей дамиды.

Көп жағдайда регенеранттар каллусогенез арқылы пайда болады /мысалы, күріште/, мұны жанама андрогенез дейді. Егер микроспорадан каллус ұлпасы қалыптасса (15-сурет), гаплоидті өсімдік алу күрделене түседі, себебі алдымен сабақ органогенезін қоздыру керек, кейін одан өркен түзілуі жылдамдатылады, бұл әрқашан бола бермейтін жағдай.

Сонымен қатар, каллус ұлпасы генетикалық тұрақтылыққа ие болмайды, одан алынған регенеранттар алғашқы өсімдіктегі бағалы қасиетті сақтай алмайды, кейде одан пайда болған өсімдіктер гаплоидті болмауы мүмкін. Сондықтан тіршілікке икемді эмбриоидтерді микроспорадан алу өте сирек болғанымен, генетикалық және селекциялық жұмыстар үшін гаплоидтерді алу үшін бірінші тәсіл-тікелей андрогенез оңтайлы болып отыр.

Тозаңқапты өсіру арқылы гаплоидтерді алу тәсілінің мәні мынада. Алдын ала залалсыздандырылған бітеугүлден in vitro жағдайда тозаңқаптарды айырады. Оларды қолма-қол қоректік ортаға орналастырады, орта құрамын әрбір өсімдікке арнайы таңдап дайындайды. Тозаңқапты алу сәтінде олардың микроспоралары эмбриогенезге көшу үшін қолайлы даму кезеңінде болғаны өте маңызды.