XIII тарау. Болмыс философиясы (Онтология ) 6 страница

Енді кезек химия пәніне келіп отыр. Бұл уақыттың қойған талабын химия пәні XX ғ. 80-ші жылдарынан бастап, өзінің жана сапасы - «эволюциалық химия» арқылы шешуде. Оның түйіні химия ғылымының болашақтағы негізгі даму бағыты «Ұлы мәртебелі Табиғаттың» 13 млрд. жылдың шеңберінде сан жетпейтіп химиялық қосындылардан қандайын іріктеп алды - соны зерттеп, соның негізінде экологиялық жағынан зиян келтірмейтін жана материалдар мен қосындыларды жасау болмақ. Олай болса, даму идеясы химия ғылымына да кеңінен кіруде.

Сонымен қазіргі жаратылыстану ғылымы «Дүниедегі барлық — даму мен эволюция нәтижесі» деген пікірге келіп отыр.

Бұл арада мынандай өткір сұрақ пайда болады: Егер Дүниедегі барлық даму үрдісінде болса, онда ол қалай қарай бара жатыр? Даму шексіз болуы мүмкін бе? Әрине, оған теріс жауап қайтаруға болады. Тіпті Ғарышта саналы адамнан да жоғары тіршілік болса да, дамуды шексіз соза беруге болмайды. Дүние қаншалықты орасан зор болғанымен шектелген, оның бастауы бар, олай болса, соңы да болады. Біздің ойымызша, әлі де кеңею үстіндегі Ғарыш миллиардтаған жылдардан кейін өзінің кері қарай серпілісін тудырып, тағы да бір нүктеге жиырылуы (коллапс, я сингулярлық нүкте) мүмкін. Келесі сатыдағы жарылыста Ғарыштың бүгінгі моделіне ұқсамайтын жаңа түрі кездейсоқтықтың нәтижесінде Дүниеге келмек.

Бүгінгі ғылымның нәтижелеріне сүйене отырып, Ғарыштағы жүріп жатқан екі үрдісті айтсақ та болғаны.

Біріншіден, термодинамикадағы (әртүрлі энергияның бір-біріне өту заңдылықтарын зерттейтін ғылым) 2-ші бастамаға сәйкес, Дүниеде ыдырау, жылы зат энергиясының айнала қоршаған ортаға тарау үрдістері (энтропия) өтіп жатыр. Ол - біржақты үрдіс. Бұл заңдылықты ашқан Р.Клаузиустың тұжырымы бойынша, «Жылылық өз-өздігінен суық денеден ыстық денеге тарамайды». Керісінше, ыстық денеден суық денеге ғана өтеді. Бұл заңдылық ашылған уақытта неше түрлі пессимистік көзқарастар пайда болды. Мысалы, Ғарыш ең соңғы сатысында толығынан ыдырап, хаосқа айналады деген пікір де айтылды.

Алайда мұндай көзқарас адамдардың санасында келесі сұрақты тудырды: егерде Ғарыш хаосқа қарай өтуге бағытталса, онда бүгінгі таңдағы биік дәрежеде ұйымдасқан Дүние тәртібі қалай пайда болды? Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі өне бойы тарихи созылған күрделенуді, ұйымдасу деңгейінің өсуін, энтропияға қарсы бағытталған күш-қуатты көрсетті.

Философия саласында бұл сұраққа өзінше жауап берген ұлы француз ғалымы Пьер Теяр де Шарден болды. Өзінің «Адам құбылысы» деген еңбегінде ол Дүниенің екі бастамасы бар дейді. Оны бірі - тангенциалдық, яғни физикалық, заттық болар болса, екіншісі - радиалдық, яғни рухани энергия. Дүниені күрделендіріп, оның біртұтастығына жауап беретін соңғы радиалдық күш болмақ. Ал оның қайнар көзі Құдайда деген пікірге келеді. (қараныз: П.Т. де Шарден., Феномен человека. М., Прогресс, 1998, 165-6.)

Ал материалистік бағыттағы философия өзінің басынан-ақ материяның өзіндік дамуға деген қабілетін мойындаған болатын. Бірақ ол жалпы болжам ретінде мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп, нақтылы мазмұнға ие болған жоқ-ты. Тек қана XX ғ. 70-ші жылдарынан бастап, бельгиялық ғалымдар Г.Хакен мен И.Пригожин жаңа ғылым саласын - синергетиканың негіздерін жасап, жоғарыдағы көрсетілген материалистік постулатқа жаңа тыныс береді. Синергетика (сіnеrgіа - грек сөзі, бірігіп іс-әрекет ету деген мағына береді) - өзіндік ұйымдасу теориясы. Оның негізгі идеялары:

А) ғарышта екі бір-бірімен байланысты үрдіс бар. Оның бірі -қирау, құру, ыдырау болса, екіншісі - қайта құрылу, күрделену, ретке келу болмақ.

В) жасампаздық үрдістің (күрделену мен ретке келтірудің өсуі) қандай жүйе болмасын бірегей алгоритмі бар. Ол үшін: дамитын жүйе ашық болуы керек, яғни ол айнала қоршаған ортамен зат, энергия, информация алмасуына түсуі қажет;

жүйе термодинамикалық теңдіктен алшақ болуы қажет. Практикалық тұрде Дүниедегі кездесетін жүйелердің бәрі де осындай. Классикалық физикадағы бөлініп қаралатын жабық жүйелер - жасанды және идеализацияланған.

Оның пікірінше, синергетика ғылымы ашық та тұрақтанбаған жүйелерде даму үрдісі күрделену мен ретке келудің өсуімен танылады. Алғашқы сатысында даму үрдістері бірте-бірте, алдынала болжауға болатын салдарлар әкелуі мүмкін. Бірақ жүре келе, дамитын жүйе өзінің тұрақсыздық, аумалық (бифуркация) жағдайына келіп тіреледі. Міне, осы сәтте секіріс арқылы зат өзінің жаңа бұрыннан да гөрі күрделенген, ретке келу деңгейі өскен сатысына ауысады. Тек бұл арада назар аударатын нәрсе - зат өзінің аумалы, тұрақсыз, бифуркация нуктесіне келген кезде, «ұлы мәр-тебелі кездейсоқтық» арқасында көп мүмкіндіктердің біреуі ғана іске асады. Олай болатын болса, бұл жүйелердің дамуын алдынала болжау мүмкін емес. Әрине, қазіргі компьютерлік есептерге сүйене отырып, әртүрлі варианттардың мүмкіндігін шығаруға болады. Бірақ олардың қайсысы жеңеді, оны тек кездейсоқтық шешеді.

Осындай күрт даму, күрделену сатысындағы жүйе айнала қоршаған ортадан зат, энергия, информацияны пайдаланады да, оның құлдырауын, хаосизациясын өсіреді. Тәртіптің деңгейін көтеру үшін оған «төлем» жасалуы қажет: энергия мен информациянын өсуі осыған байланысты. Мысалы, АҚШ - өте қатты дамыған, әрі қарай күрделену жолындағы ел. Ал оны қамтамасыз ету үшін жыл сайын энергия қажеттіктері өсіп, сонау мыңдаған шақырым алыстағы Парсы шығанағын, соңғы кезде Каспий теңізін олар «ұлттық мүдделілік» аймағы деп отыр.

Белгілі бір биік ұйымдасу дәрежесіне көтерілген зат, я болмаса құбылыс айнала қоршаған ортадағы неше түрлі үрдістердің ыкпалында болып, оған қарсы «шаралар» қолданады. Бірақ оның мүмкіндіктері шектелген, ал айнала коршаған ортадағы үрдістер шексіз. Сондықтан ертелі-кеш қандай биік дәрежеде ұйымдасқан объект болмасын сыртқы ықпалдарға қарсы тұру мүмкіндіктерін сарқыған кезде, құлазып, соңынан хаосқа айналады. Бірақ хаостың шеңберінен тағы да тұрақты, ұйымдасқан, күрделенген заттар мен құбылыстар дүниеге келіп жатады да, соңынан хаосқа кайта өтеді.

Сонымен синергетика ғылымы дамуды тек тіршілік әлеміне ғана жатқызбай, бүкіл Дүниедегі өлі және тірі табиғат, қоғам, рухани өмір — бәрі де өзара даму мен хаосқа айналу үрдісінде деген тұжырымға келеді. Бұл үрдісте «кездейсоқтықтың» мәні күрт өсіп, ешкім, ешқашанда Дұниенің болашағын анықтай алатын болжамдар жасай алмайды. Дүние ешқашанда өзінің кемеліне келмейді, соның арқасында ол өне бойы даму мен ыдырау үрдісінде. Оны қазақ халқы «жалған», «арман» деген сияқты ұғымдармен сезінген.

§ 11. Даму бағыттығы

Даму барысындағы белгілі бір бағыттықтың болуы - табиғат қажеттілігі. Біз оны жоғарыда атап кеткенбіз. Енді осы мәселеге толығырақ тоқталайық. Болмыстағы сан алуан заттар мен құбылыстар даму барысында өзгеріске ұшырап, бір-бірін ауыстыру үстінде, яғни жаңа Дүниеге келген зат өткенді теріске шығарып, соның орнына келеді. Егер де зат өткен сатыны толығынан теріске шығарса, онда ешқандай даму болмай, Дүние толығынан хаосқа айналар еді. Сондықтан философиядағы теріске шығару физикалық затты жоюмен тең емес.

Жалпы алғанда, терістеудің негізгі екі түрін керсетуге болады. Оның бірі - заттың түбірімен жоғалуы, даму барысының күрт тоқтатылуы. Екіншісі — зат, я болмаса құбылыс өзінің өткен сатысын терістеу үрдісінде өміршеңдік жағын сақтап қалып, жаңа сапалық деңгейге көтереді. Біріншіні физикалық терістеу, жою десек, екіншіні философиялық (диалектикалық) терістеуге жатқызамыз.

Мысалы, егер біз жүгері дәнін алып, аяғымыздың астына салып, езіп тастасақ, онда оның ішкі даму мүмкіндіктері толығынан жойылып, құриды. Екінші дәнді алып, мамыр айында өңделген, жылы, дымқыл топыраққа салсақ, ол дән өмірден кеткенмен, жаңа жүгеріні тудырады, оның орнында күзде жаңа жүздеген жүгері дәні пайда болады. Сонымен қатар жаңа дәндердің генетикалық құрылымында өзгерістер пайда болып, ескіні толығынан қайталамайды. Міне, соңғыны диалектикалық конструктивті (жаңа құрылымдарды құру) терістеуге жатқызамыз. Ол заттың ішкі кайшылықтарың шешу барысында пайда болады. Яғни ол - заттың өз-өзін терістеуі. Ал бірінші - деструктивті (қирату, бұзу) терістеуге келсек, ол сыртқы қайшылықтардың нәтижесі екені айтпаса да тусінікті.

Екінші назар аударатын нәрсе, конструктивті және деструктивті терістеулердің бір-бірімен тығыз байланыста болуы. Көп әдебиетте деструктивті терістеуді даму категориясымен байланыстырмайды (қараңыз: Очерки по диалектическому материализму.,М., Наука, 1987, 119-6.). Алайда мұндай көзқарас шындықпен жанаспайды. Өйткені даму барысында зат, я құбылыс сыртқы ортамен зат, энергия, информация алмасуы арқылы ғана өрлей алады. Мысалы, жер бетіндегі тіршіліктің дамуында жануарлар бір-бірін, я болмаса шөпті жеп, өз өмірін жалғастырады. Ол оларды деструктивті терістейді, құртады. Бірақ мәселеге кең түрде қарап,белгілі бір жануардың өмірін сол түрдің жүйесінің элементі ретінде есептесек, онда ол өлгенмен, сол жануардың түрі өмірде қалып, әрі қарай дами береді. Көп жағдайда, ол - пайдалы да. Мысалы, қасқырлар, я болмаса басқа жыртқыштар, табынның ішіндегі ауру, әлсіздерін ұстап алып құртады, ал оның өзі қалған малдың жақсы дамуына жағдай туғызады. Егер мал жайлаудағы шөпті «қырқып» отырмаса, оның қадір-қасиеті жойылар еді. Академик И.Шмаль-гаузеннің айтуына қарағанда, «өлімнің таңдамалы сипаттамасы, яғни әлсіз, өзін қорғай алмайтын тіршіліктердің көбінесе қырылуы, олай болса, өмірге көбірек бейімделгендердің тірі қалуы мен өз жаңа ұрпақ-буындарын тудыруы» жалпы тіршіліктің даму диалектикасына жатады.

Жалпы айтқанда, өмір тарихында өлім дамудың тетігін құрайды. Мысалы, көп төменгі дәрежедегі тіршіліктер жаңа организмді тудырған сәтте өмірден кетеді, яғни өмір мен өлім алғашында бір-біріне тең болған. Жүре келе, көпклеткалық тіршілік формалары Дүниеге келген кезде, олар бір-бірінен бөлініп, қарама-қарсылыққа айналады. Тіршіліктін дамуын ұрпақ-буындардың бір-бірін ауыстыруынсыз қабылдау өте қиын.

Ал егерде өлі табиғатты алсақ, онда да деструктивтік өзгерістердің даму үрдісінде болатынын байқауға болады. Мысалы, «тұрақты емес» Ғарыштағы объектілердің жарылысы, жаңа ғарыш объектілерін тудырып, олардың арасындағы заңды байланыстардын калыптасуына әкеледі екен. Мұндай мысалдарды коғам өмірінде де кездестіруге болады. Әсіресе өтпелі қоғамдағы көп деструктивті терістеулер көп адамдардың жағдайларын құлдыратып, аянышты жағдайларға әкелумен қатар, жаңа мүмкіндіктерге жол ашып, даму барысын тездетуде. Әрине, олардың көбі саясатта жіберілген қателіктермен байланысты. Дегенмен болған іс болды, ащы шындықты мойындауға тура келеді.

Батыс философиясындағы «негативтік диалектиканың» өкілдері (Т.Адорно) бүгінгі әлеуметтік тәртіпті толығынан қиратуға шақырып, бірақ оның орнында қандай коғам болуы керек деген сұраққа жауап бермейді. Бұл, әрине, дамуды толығынан терістеу деген сөз.

Қорыта келе, конструктивті терістеу дамудың негізгі жолын анықтайтын болса, деструктивті терістеу де тәуелді түрде оның элементтерін құрайтынын байқадық. Соңғыны толығынан даму үрдісінен алып тастау мүмкін емес. Деструктивті терістеуді толығынан заттың «жоқтыққа» айналуы деп түсіну қателік болар еді.

Үшіншіден, диалектикалық терістеу бір сатымен аяқталмайды. Бірінші терістеуде зат өзінің бұрынғы болмысынан қарама-қарсы жағына өтеді, мүнда әлі даму бағыттығы жоқ. Ол келесі сатыда екінші терістеуді кажетті түрде талап етеді. Екінші терістеуде зат өзінің бұрынғы сатысына қайтып оралғандай болады. Бірақ оны жабық шеңбер ретінде түсіну дұрыс болмас еді. Зат тек бұрынғы ахуалына қайтып оралғандай ғана болады, ал шынында, ол өткен жолындағы бүкіл жаңа мазмұнды бойына сіңіріп, өткен сатыдан әркашанда биік дәрежеде тұрады. Яғни бастапқы нүктемен қайтып оралған нүкте бір-бірімен қосылмайды, екінші нүкте -биікте. Оны қағаз бетіне түсірсек, кеңейіп жатқан спиральды көреміз. Келесі айналым одан да гөрі кең биіктікке ұмтылған шеңберді кұрайды т.с.с. Мұндай екі сатыдан түратын терістеуді әдебиетте диалектикалық синтез заңы (бұрын терістеуді терістеу заңы деген болатын) дейді.

Алайда философиялық әдебиетте бұл заңның терең мән-мағынасын бұрмалаушылық та кездеседі. «Бұл заңның мәнін тек екі сатылық терістеуге теңеуге болмайды, ол гегельяндық диалектикалық ойын болар еді. Шынында, Табиғаттағы үрдістер 3,4,5,6,7 т.с.с. сатылардан тұруы мүмкін» - деген пікір кең тараған. Оған мысал ретінде көбінесе Д.И.Менделеевтің химиялык элементтердің бір-біріне алмасу заңдылығы келтіріледі.

Бұл пікірді теріске шығару үшін әлгі аталған ұлы Гегельдің «диалектикалық ойынының» мәнін зерттеп қарайық. Гегельдің ойынша, «қайшылық» пен «үштік»(триада) диалектиканың (яғни даму ілімінің) өзегін құрайды. Абсолюттік идея «үштік» арқылы өз-өзін танып, ширатып, абсолюттік рух сатысына көтеріледі. Олар _тезис, антитезис және синтез. Әрбір даму сатысы тезистең басталып, антитезиске айналып, соңында синтез арқылы бірігеді Мысалы, Дүниенің негізіндегі таза «болмыс» терістеу барысында өзінің қарама-қарсысы «жоқтыққа» өтіп олардың өзара диалек-тикасы «қалыптасуды» тудырады, - дейді ұлы ойшыл. Осының арқасында даму бағыттығы анықталады.

Қарапайым мысал келтірейік: «Мен бүгін театрға барамын», -деген тезисті теріске шығарсақ, онда: «Мен бугін театрға бармаймын», - деген антитезис пайда болады. Антитезисті терістеу барысында: «Мен бүгін театрға бармай коймаймын», - деген синтезді келтіреміз. Егер сіз «Мен бүгін театрға барамын» және «Мен бүгін театрға бармай қоймаймын» деген сөйлемдерді салыстырсаңыз, олардың айырмашылығын дереу сезінесіз. Екінші сөйлем біріншіге қарағанда анағұрлым күшті, ол антпен бірдей сияқты, қандай жағдай болмасын, сіз театрға барасыз.

Гегель өзінің триадасын ой өрісінің дамуында қолданғанмен, ол бүкіл Дүниедегі даму үрдістерінде байқаланатын жайт. Бүгінгі таңда дамудың «үштік» ритмі геология, химия, биология, социология т.б. ғылыми салаларда ашылып, дәлелденген. Оның маңыздылығы - дамудың бағыттылығын анықтауда, соның нәтижесінде жаңа мазмұнның даму барысындағы қорлануында (кумуляция).

Сонымен қатар даму барысында «екіаралық» терістеулер де кездесуі мүмкін. Ол заттың кейбір жақтарын терістегенмен, оның ішкі мәнді құрылымдарын өзгерте алмайды, сол зат болып қала береді. Мысалы, судың парға, мұзға айналуы. Екінші мысал: алғашқы қауымдық қоғамдағы меншік жүре келе жекеменшікке өтті. Ал жекеменшіктің шеңберінде құлдық, феодалдық, капиталистік қоғамдар бір-бірін терістегенмен, оның терең мәнін өзгерткен жоқ. Сондықтан олардың бәрін қоса, антитезис ретінде қарауға болады. Болашақ тарихқа келетін синтезде қауымдық пен жеке-меншіктің оң мазмұны бірігіп, жаңа ахуалды тудыруы қажет - ол тіпті, Маркс айтқандай, коммунизм болмауы да мүмкін - оны болашақ көрсетеді. Енді дәл осы арада мәселені нақтылай түссек, онда даму барысындағы бағыттылықтың негізгі түрі - алға өрлеулік -прогреске келіп тоқталамыз. Енді соны талдап көрелік.

§ 12. Дамудағы өрлеу (прогресс) мәселесі

Даму бағыттылығы мен даму бағыты - екі бір-бірімен жақын, сонымен қатар әртүрлі категориялар. Бірінші категория даму

бағытынан гөрі анағұрлым кең ұғым, өйткені өзінің құрамына даму бағытымен қатар, себептілік, қажеттілік, мақсатқа лайықтылық т.с.с. болмыстың әртүрлі қырларын өз мағынасына кіргізеді.

Даму бағытына келер болсақ, оған прогресс, регресс, біртінділік дамуды жатқызуға болады.

Прогресс (рrogressus - латын сөзі, алға өрлеу, күрделену, табыс) деп даму барысындағы қарапайымдықтан күрделілікке, жетілгендікке өтуді, заттың салыстырмалы түрдегі жағалай ортадан тәуелсіздігінің өсуін, ішкі ұйымдасу деңгейінің биіктеуін т.с.с. факторларды айтамыз. Бұл ұғымның қарама-қарсылығы - регресс.

Регресс (rеgressus - латын сөзі, кері қарай) деп дамыған зат, я болмаса құбылыстың ұйымдасу деңгейінің төмендеуін, тоқырауын, ыдырауын айтамыз.

Бір тінді даму деп заттың тұрақты ұйымдасу деңгейінің шеңберіндегі кейбір жақтарының ғана жетілуін айтамыз.

Сонау көне заманда-ақ ойшылдар Дүниедегі өзгерістердің бағыттығы бар екенін байқаған. Мысалы, Гесиодтың «Еңбек пен күндер» атты туындысында ол адамзат темір заманында өмір сүріп жатыр деген пікірге келеді. Ал «алтын ғасыр» болса, ол артта қалып қойды, - деп өкінеді ұлы ойшыл. Яғни тарих кері жылжу үстінде.

Платон мен Аристотельге келсек, олар Дүниенің өзгерісін бірінің артынан бірі келіп, қайталап отыратыы шеңбер сияқты түсінді.

Орта ғасырдағы діни философия адамзат алдын ала болжанған тарихтың соңына бара жатқанын айтады (провиденциализм -Құдай көрегендігі).

Жаңа дәуірде өндіргіш күштердің күрт дамуы мен байлықтың өсуі, ғылымның жетістіктерінің кең көлемде өмірге енуіне байланысты «жарқынды болашақ» идеясы пайда болды. «Алтын ғасыр» артта емес, ол - алда. Егер Ф.Бэкон мен Р. де Карт ғылымның құдіретті күшіне сенсе, Т.Мор, Т. Кампанелла сияқты ойшылдар болашақтағы бақытты коғамды көз алдарына елестетуге тырысты.

XVIII ғасырдағы Еуропа ағартушылары прогресті «парасатқа табынудан» көрді. Болашақта жердің беті өзгеріп, ақыл-ойдың даму негізінде бақытты қоғам орнап, барлық қиын мәселелердің бәрінің де шешілетініне олар еш күмән келтірмеді.

Осы уақытта өмір сүрген біздің бабаларымыз да «бақытты өмірді» аңсап, оны «жерұйықты» іздеуден көрсе (Асан-қайғы), екіншілері «бұл жалғанда» тек рухани жетілу ғана болмақ деген пікірге келді.

Сонымен қатар Дж.Вико Ж-Ж.Руссо сияқты Еуропа ойшылдары біртінді прогреске күмәндік көрсетіп, техникалық прогресс пен адами дамудың арасындағы қайшылықтарды көрсетті.

XIX ғ. маркстік көзқарасқа келер болсақ, олар адамзат прогрессивті жолмен даму барысында болашақ коммунистік қоғам орнатады деген пікірге келіп, оны ғылыми жолмен дәлелдегісі келді. Практикалық түрде алғанда, мұндай көзқарас провиденциализмнің ағарған түріне жатады. Қазіргі ғылыми жетістіктерге жүгінсек, Дүние іргетасты түрде ешқашанда өзінің кемеліне келмейді. Толық жетілу - заттың құлдырауына, жоқ болуына тең. Оны білген дана бабаларымыз «ханның қызында да кемшіліктер болады» деген нақыл сөз қалдырған.

Қайшылыққа толы XX ғасыр, бір жағынан, адамның ақыл-ойының кереметтігін көрсететін ғылыми-техникалық прогрестің ғажап туындыларымен суреттелсе (радио, ТВ, ұялы телефон, компьютер т.с.с.), екінші жағынан, екі дүниежүзілік соғыста миллиондаған жас адамдардың қойша қырылуына әкелді, қоғамның материалдық денесі (цивилизация) сырттай күрделенгенмен, миллиондаған адамдар рухани азғындады. Бұл арада орыстың ұлы ойшылы Н.К.Рерихтің «шың биіктеген сайын шыңырауда да тереңдей түседі» деген ғажап ойын келтірсек те болғаны.

XX ғ. ортасы кезінде Франция мен Совет Одағында өмір сүрген екі ойшыл - П.Т.де Шарден мен В.И.Вернадский уақытында Ж.Леруаның ғылымға енгізген «ноосфера» (nus - грек сөзі, ақыл-ой аймағы деген мағына береді) идеясын әрі қарай дамытып, адамзат болашағы ноосфераны құрумен, яғни жер бетінде ақыл-ой арқылы дамыған қоғам мен гүлденген табиғатқа жету мақсатын қойды. Бірақ бүгінгі таңда 1 млрд. адам аш-жалаңаш жүрсе, жүздеген миллион адамдар өз өмірінің мән-мағынасын таба алмай сандалып,маскүнемдік пен нашақорлық т.с.с. жолына түссе, ал тез қарқынмен дамып келе жатқан техносфера жер бетіндегі тіршілікті жойып жатса «ноосфера» идеясының кезекті миф екенін байқауға болады.
Әрине, бұл пікір қалам иесінің өзіндік дүниесезіміне жатса керек. Оқырманды оны парасатты сараптауға шақырамын.

Енді бүгінгі таңдағы прогресс жөніндегі идеяларға келсек, ол- Дүниенің іргетасты түрде аяқталмай, кемеліне ешқашанда келмейтіндігі.

Екіншіден, бүкіл Дүниеге қатысты - ол прогрессивті даму үстінде ме деген сұрақты қоюдың өзі мүмкін емес. Өйткені онда Оның мақсат-мұраты неде деген екінші, одан да қиын сұрақ пайда болады. Оған жауап беру үшін кемінде Құдайдың деңгейіне жетуіміз керек. Біздер - саналы, өтпелі пенделер, осы Ғарыштың ішінде өмір сүріп жатқаннан кейін, жоғарыдағы сұрақтарға ешкашанда жауап бере алмаймыз.

Сонымен қатар Ғарышты нешетүрлі нақтылы ашық және жабық жүйелерден тұратын объект ретінде қарағанда, әрине, олардың прогрессивтік, я болмаса регрессивтік дамуы жөнінде ауыз толтырып айтуға болады.

Болмыстың пілдей бөлігі - бейорганикалық заттар мен құбылыстардан тұрады, ал онда даму бар ма, егерде болса, оны прогресс ұғымы арқылы бағалауға бола ма деген қиын сұрақ осы арада пайда болады. Өйткені арнаулы әдебиетте ғалымдардың біршамасы оны терістесе, екіншілері қолдайды. Біздің ойымызша, өлі табиғатта да даму үрдісі жүріп жатқанын мойындамай болмайтын сияқты.

Егер өлі табиғатта даму болмаса, онда жер бетінде тіршілік қалай пайда болды деген сұрақ өз-өзінен біздің басымызға келеді. Мұндай тұйықтық бізді ертелі-кеш белгілі бір сырттай ықпал ететін «Құдіретті күшті» мойындауға әкелетін сияқты.