Тарбие процесiнiн манi жане мазмуны, онын диалектикалык озгешелiгi. Тарбие принциптерi жане зандылыктары

ТП- бул сырткы максат багдарлы ыкпал мен тулганын озiн-озi тарбиелуiн кiрiстiре жургiзiлетiн тулга калыптастыру, дамыту процесi. ТП- бул озара байланыстагы удайы дамып отыратын тарбиелеу жуйесiнiн тiзбегi, мундагы арбiр тiзбек алдынгы натижелер есебiнен куралады. Бул тусiнiк бойынша тарбие процесi озiндiк даму жуйесi ретiнде карастыралады жане онын бiрлiгi болып дамушы тарбилеу дагдайында есептеледi. Мунда тарбиеленушiлер, тарбие iс-арекетi, тарбиешi, онын тарбиеленушiлерiмен озара арекетi гана дамып коймай, келешек курделi жуйе калыптастыратын бiртутас объектiнi дамытады.

ТП копкырлылык, иерархиялык, статистикалык, озiн-озi баскару сиякты касиеттермен сипатталады. ТП-де мазмундык жане процессуалдык жактары аныкталады. Булардын бiрлiгi тек тарбие iске асатын накты жагдайлар тонiрегiнен шыгуга мумкiндiк беретiн жогары дарежедегi абстракциялау аркылы жасалады. Оку панi мугалiмнiн, сынып жетекшiнiн, ужымнын тарбиелак iс-арекетi булар барi тарбие процесi болып табылады. Булардын аргы жагындагы тутастыкты кору ушiн педагогикалык абстракциялау кажет. Абстракциялаудын жеткiлiктi дарежесi- тарбиелеу теориясынын аса манызды адiснамалык проблемасы. Ойткенi, томен дарежедегi абстракциялауда тарбие процесi тексерiле алмайды, ал оте жогары болса шындыктан алшактау каупi туады.

ТП нын мазмунын тусiнерде койылатын талаптар мен максаттарга сай окушынын бiлiмi мен нанымы, дагдылары, тулгалык сапасымен белгiлерi туракты адеттер жуйесi деп кабылданган.

Тулганын жан-жакты жане уйлесiмдi дамуы-бул акыл-ой, дене, адамгершiлiк, енбек пен политехникалык, эстетикалык, тарбиелердiн бiртутас педагогикалык процесте тогысуы.

Казiргi кезде багыттарынын негiзiне мына идеалар жатады:

1. Тарбие максаттарынын шынайы болуы. Бугiнгi накты максат- бул адамнын ептiлiктерi мен дарындыгына суйене отырып, оны жан-жакты дамыту. Бул максатка жетудiн куралы- ар адамнын мадениет коры негiздерiн игеруi. Осыдан тарбие мазмунынын орталык тусiнiгi ягни тулганын «базалык мадениетi» келiп шыгады. Бул омiрлiк озiн озi аныктау мадениетi болып табылады, ягни экономикалык мадениет пен енбек мадениетi, саяси, демократиялык жане кукыктык мадениет, адамгершiлiк пен экологиялык мадениет, коркемонер жане дене мадениетi, отбасы катынастар мадениетi.

2. Улкендер мен балалардын бiрiккен iс-арекетi. Тарбиешi жумысынын мазмуны балалармен бiрге рухани мадениеттiн жаксы улгiлерiн, адамгершiлiктiк онеге, iс- арекет мадениетiн iздестiру аркылы омiр нормалары мен зандылыктарын ондеуден куралады.

3. Озiн-озi тану. Адамнын сенiмi, демократиялык козкарасы, омiрлiк позициясы аркылы тулганын толык калыптасуы накты тарбиеде жобаланады. Тарбие мазмунында манызды элемент адамнын омiрлiк озiн озi тану мадениетi. Омiрлiк озiндiк таным бул касiптiк, азаматтык тусiнiктердi камтымайтын оте кен угым. Омiрлiк озiн-озi аныктау мадениетi адамды оз бакытынын жане оз омiрiнiн субъектiсi ретiнде сипатталады. Адамнын озiне озi уйлесiмдi болуы аркылы онын касiптiк, азаматтык жане адамгершiлiк озiндiк танымы калыптасады.

4. Тарбиелiк тулгалык багыты. Мектептегi тарбие жумысынын озегiн тек багдарлама, iс-шаралар, адiстерi мен формалары гана курамайды, сонымен бiрге ол бала, жеткiншек, жасоспiрiм аркылы сипатталатын педагогикалык iстiн жогары максаты мен манiне тауелдi. Олардын жеке кызыгушылыгы, ынгайы, озiндiк мiнез- сипаты мен бiрге оз кадiрiн сезiнуiн дамыту керек. Тарбиеленушiлердiн кызыгушылыгынан жогары рухани кажеттiлiктерiне карай отуi тарбие ережесiне айналуы кажет.

ТП диалектикалык сипатта болып келедi. Бул онын уздiксiз дамуынан, динамикалык болуынан, козгалмалы арi озгермелi болуынан байкалады. ТП болып жаткан себептерге сайкес дамиды. Мысалы, окушылардын артурлi жас ерекшелiктерiне байланысты озгерiп отырады, сонымен бiрге артурлi жагдайлар мен накты ситуацияларга карай баскадай сипат алуы мумкiн. Кейде бiрдей тарбие куралы бiрдей жагдайда тарбиеленушiлерге куштi асер етуi де, томен асер етуi де кездеседi.

ТП-нiн дилектикасы онын карама-карсылыгымен, демек, iшкi жане сырткы карсылыктаымен бейнеленедi. Накты, осы карама карсылыктар процестiн уздiксiз журуiне куш бередi. Iшкi карама-карсылыктар тулганын барлык кезендерде байкалатын, онын жана кажеттiлiгi мен канагаттану мумкiндiктерiнде корiнедi. Осы жагдайдан туындайтын «карсылык» адамнын тажiрибесiн белсендi толтырып, кенейтуiне, жана бiлiмдер мен кулык формаларын алуына, нормалар мен ережелердi игеруiне итермелейдi. Бул жана сапалардын кай багытка курылатындыгы тулганын iс- арекетiне, белсендiлiгiне, омiрлiк позицияларына байланысты болады. Тарбиенiн багыты тулга калыптастыруды дурыс багдарлау, ал мунын озi тарбиеленушiлердiн козгаушы куштерiн, мотивтерiн, кажеттiлiктерiн, омiрлiк жоспарларын терен бiлу негiзiнде гана жузеге асырылады.Сырткы карама карсылык та тарбие процесiнiн багыттылыгы мен натижесiнде байкалады. Мысалы, кейбiр жагдайда мектеп пен жануя арасындагы карама карсылыктар, педагогтардын кейбiр талаптарына ата ананын карсы арекетi жайсыз асер калдырады. Соз бен iс арасындагы карама кайшылыктар да тарбиедегi коптеген киыншылыктар мен кемшiлiктерге себепшi болады. Педагогтар асiресе тарбиеленушiлердiн iшкi талпыныстары мен сырткы асер арасындагы карама карсылыгына коп ман берулерi керек дейдi. Сонгы кездерде тарбиешiлер жумыстарында тарбиелнушi дайындыгына педагогикалык талаптардын сай болмауы коп киыншылыктар тугызуда. Егер тарбиеленушiнiн дайындык денгейi койылган талаптардан коп томен болса, онда талаптар койылмайды, озгерicке келтiредi.

ТП нын принциптерi бул тарбие процесiнiн мазмунына, адiстерiне оны уйымдастыруга койылатын негiзгi талаптарды аныктайтын бастау ережелер. Олар тарбие процесiнiн озiндiк ерекшелегiн танытады. Педагогикалык процестiн жалпы принциптерiн накты тарбие принциптерiнiн озгешелiгi тарбие мiндеттерiн шеудегi педагогтар усынатын ортак ережелер екендiгiнде жатыр.

Осы принциптерге койылатын талаптарды сипаттайык:

1. Мiндеттiлiк. Тарбие принциптерi бул кенес, нускау емес, олар толык жане мiндеттi турде тажiрибеге уласуды талап етедi. Принциптердi дорекi турде аркез бузу жане ондагы мiндеттердi орындамау тарбиелеу процесiнiн париендiлiгiн кемiтiп кана коймай, сонымен бiрге ол принциптердiн негiзiн, еуп тамырын ыдыратады. Егер тарбиешi принцип мiндеттерiн бузса, онда ол тарбие процесi жетекшiлiгiнен аластатылады. Тiптi, мысалы, егер педагог гуманистiк принциптердi, жеке басты кадiрлеу принциптерiн касакана арi дорекi бузса, онда ол занды жауапкершiлiкке тартылуы тиiс.

2. Комплекстiлiк. Принциптер комплекс, болiнбеген талаптар турiнде тарбие процесiнiн барлык кезендерiнде бiрiгiмдi колданылуы тиiс. Принциптер тармакталмай, фронтальды арi барлыгы бiрдей iске асып отырады.

3. Бiрмандiлiк. Тарбие принциптерi жалпыга бiрдей ортак ережелер ретiнде бiрмандi болып келедi, олардын арасында бiреуiн бiрiншi кезекте орындау керектi немесе ертенге калдыруга болатын сиякты негiзгi немесе косалкы принциптерi болмайды. Барлык принциптердi тендей мандi деп багалау тарбиелеу процесiнiн жемiстi болуынын кепiлi.

Сонымен бiрге тарбие принциптерi дайын нускау емес, тiптi олар устану аркылы жогары натижеге автоматты турде жеткiзе салатын амбебап ережелер емес. Олар тарбиеге кажет арнайы бiлiмдердi, тулга тажiрибесiн, шеберлiгiн алмстыра алмайды. Тарбие принциптерiнiн талаптары баршага бiрдей болса да, олардын практика жузiнде iске асырылуы тулгалык шарттарга байланысты болады.

ТП суйенетiн принциптер белгiлi жуйенi курайды. Тарбие жуйелерiнiн турлерi бурын да, казiр де коптеп саналады. Албетте, оларадгы принциптердiн сипаты, жекелей мiндеттерi, кейбiр принциптердiн оздерi озгерiске ушырайды. Казiргi тарбиелеу жуйесi мынадай принциптердi устанады:

 Тарбиенiн когамдык багытта болуы;

 Тарбиенiн омiрмен, енбекпен байланысы;

 Тарбиеде дурыстыкка арка суйеу;

 Тарбие гуманизациясы;

 Тарбиеге тулгалык тургыдан карау;

 Тарбиелiк ыкпалдардын бiрлiгi.