Обычаи и обряды в генетической антропологии

Абрады - сукупнасць традыцыйных умоўных дзеянняў, што сімвалічна вы- ражаюць і замацоўваюць адносіны лю- дзей да прыроды і паміж сабою, іх паводзіны ў важных жыццёвых сітуа- цыях, якія сістэматычна паўтараюцца. А,— састаўная частка традыцыйна- бытавой культуры народа. Утрымліва- юць у сабе элементы песеннага, харэа- графічнага, драматычнага, дэкаратыў- на-прыкладнога мастацтва. Зарадзіліся ў першабытным грамадстве, калі людзі імкнуліся закліканнямі ўздзейнічаць на незразумелыя ім з'явы прыроды. Былі звязаны з гаспадарчай дзейнасцю, бытавымі ўмовамі, грамадскімі адносі- намі і падзяляліся на каляндарна-вы- творчыя (земляробчыя, паляўнічыя, жывёлагадоўчыя, рыбалоўныя), сямей- на-бытавыя (вясельныя, радзінныя. пахавальныя), грамадскія і царкоўныя.

Большасць бел. А. старажытнага пахо- джання ўзніклі на агульнай усх.-слав. глебе. Старажытная абраднасць ляжыць у аснове калядавання, масленіцы, шчад- равання, валачобніцтва (гл. Валачоб- нікі), абрадаў купальскай ночы (гл. Купалле) і інш. Многія А. звязаны з культам продкаў (дзяды, радаўніца), расліннасці. Асаблівасць бел. А. — пе- рапляценне ў іх аграрна-бытавых, язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў. Царква імкнулася забараніць нар. А. або прыстасаваць іх да патрэб рэлігій- нага культу, асобным А. вяселля, ра- дзін, пахавання і інш. надаць рэлігій- ны змест. А. ў аснове сваёй захавалі нар. спецыфіку і нацыянальны кала- рыт, суправаджаюцца песнямі, танца мі, замовамі, карагодамі, пераапранан- нем («каза», «жораў», «дзед», «цьіган» і інш.). У іх прысутнічаюць элементы тэатралізаванага дзеяння (гл. Народны тэатр). 3 імі звязана каляндарна-абра- давая паэзія і сямейна-абрадавая паэзія. 3 цягам часу А. трацілі першаначатковае значэнне, роля рэлігійных элемен- таў у іх паступова змяншалася, яны пераходзілі ў разрад гульняў, святоч- ных забаў і захоўваліся пераважна ў вёсцы.

А. земляробчыя, цыкл замаца- ваных звычаямі ўмоўных сімвалічных робчыя А. гірынята называць к а л я н- д а р н ы м і. Падзяляліся на зімовыя — звязаны са святкаваннем каляд, масле- ніцы, грамніц; вясновыя — гуканне вясны, першы выхад у поле; летнія — звязаны са святкаваннем купалля, за- жьінак, дажынак; восеньскія — са свят каваннем спаса, багача. пакроваў. Яны напоўнены музыкай, песнямі, танцамі. Нар. традыцыі надавалі ім своеасаб- лівы каларыт і нацыянальную спецы- фіку. Сав. земляробчыя А. выражаюць і замацоўваюць асобую форму калек- тыўных адносін людзей, узвышаюць працу земляроба, услаўляюць чалавека працы, прыгажосць прыроды. Многія элементы ў земляробчых А. страцілі ранейшае значэнне, бо менш звязаны з вытворчымі працэсамі, элементы міфалогіі нератварыліся ў сімвалы, харак- тэрныя для гульняў. Новы змест і новае афармленне набылі традыцыйныя нар. А. пачатку і заканчэння веснавых дзеянняў, звязаных з працоўным годам земляроба. Узніклі ў першабытным грамадстве ў перыяд развіцця земля- робства. У сувязі з пастаяннай паўтор- насцю с.-г. работ і прыстасаванасцю іх да пэўных дат або перыядаў земля- каваннем спаса, багача. пакроваў. Яны напоўнены музыкай, песнямі, танцамі. Нар. традыцыі надавалі ім своеасаб- лівы каларыт і нацыянальную спецы- фіку. Сав. земляробчыя А. выражаюць і замацоўваюць асобую форму калек- тыўных адносін людзей, узвышаюць працу земляроба, услаўляюць чалавека працы, прыгажосць прыроды. Многія элементы ў палявых работ (Свята першай баразньі, Свята вясны, Свята працы, Свята пес- ні), зажынкі і дажынкі (Свята пер- шага снапа, Свята ўраджаю) і інш. На змену традыцыйнай масленіцы прыйшлі Свята зімы, Праводзіны зімы.

Этнічныя адмет- насці на Беларусі выяўляюцца ў ма- стацкім афармленні, музыкальным і песенным суправаджэнні, у асаблівас- цях нар. касцюма, некаторых абра- давых элементах.