Грамадска-палітычнае жыцце БССР у першае пасляваеннае дзесяцігоддзе

Заканчэнне вайны парадзіла вялікія надзеі ў грамадстве. Сярод насельніцтва ўзніклі таксама спадзяванні на перамены ў палітычным жыцці, бо многія пачалі ўжо задумвацца над будучым лесам сацыялізму. Аснову “крытычнай масы” складалі былыя ўдзельнікі вайны, інтэлігенцыя, моладзь, якія ўносілі прапановы аб неабходнасці рэфармавання палітычнай сістэмы і структуры ўлады ў краіне. Выказваліся думкі аб абмежаванні тэрмінаў знаходжання на выбарных пасадах, увядзенні спаборніцтва кандыдатаў пры выбарах у Саветы, недапушчальнасці падмены палітычнага кіраўніцтва адміністрацыйным. Але стыхійны пратэст супраць панаваўшай сістэмы, які ішоў знізу, хутка пачаў згасаць, бо перамогу атрымала жорсткая лінія, накіраваная на ўзмацненне таталітарызму.

На Беларусі, як і па ўсей краіне, поўнасцю захавалася старая палітычная сістэма, у якой адміністрацыйныя функцыі ажыццяўляла Камуністычная партыя. Нягледзячы на тое, што адразу пасля вайны адбылася справаздачна-выбарная кампанія і змянілася партыйнае кіраўніцтва, метады яе работы засталіся нязменнымі. На кіруючыя пасады прызначаліся асобы, якія раней да Беларусі ніякага дачынення не мелі. У 1953г. толькі 60% кіраўнікоў рэспубліканскай партыйнай арганізацыі складалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасці. Першыя сакратары ЦК Кампартыі Беларусі ў 1945-1956гг. накіраваліся з Масквы. У такіх умовах узмацнялася жорсткая партыйная цэнтралізацыя, што ўплывала на грамадска-палітычнае жыцце рэспублікі.

Саветы як органы дзяржаўнай улады павінны былі займацца аднаўленнем народнай гаспадаркі і паляпшэннем умоў жыцця. Аднак яны поўнасцю знаходзіліся пад кантролем партыйнага апарату і рэальнай уладай не валодалі. Вярхоўны Савет БССР дзейнічаў намінальна. Усе заканадаўчыя акты і ўказы, перш чым прымаліся, праходзілі экспертызу ў ЦК КП(б)Б. Парадак работы сесій, пытанні, якія выносіліся на абмеркаванне, працэдура і ход выбараў, кандыдатуры будучых дэпутатаў таксама ўзгадняліся. На адбыўшыхся ў першыя пасляваенныя гады выбарах у Вярхоўны Савет СССР, у Вярхоўны Савет БССР і мясцовыя Саветы амаль поўнасцю змяніўся дэпутацкі корпус. Аднак нават Старшыні Прэзідыўма Вярхоўнага Савета БССР М.Наталевіч і В.Казлоў першымі асобамі ў рэспубліцы не з’яўляліся, хоць і займалі пэўнае месца на партыйна-іерархічнай лесвіцы.

Спецыфічнай заставалася роля прафсаюзаў, камсамола і іншых грамадскіх арганізацый, якія ўваходзілі ў палітычную сістэму. Часта яны займаліся не ўласцівымі ім функцыямі, выконвалі волю ўлады і мабілізоўвалі насельніцтва на выкананне чарговых задач.

У такіх умовах грамадска-палітычнае жыццё вызначалася ўсеагульнай рэгламентацыяй і татальным кантролем, было жорстка звязана з сістэмай і падпарадкоўвалася ёй. Як толькі ўзнікала небяспека, сістэма заўседы ўключала ахоўныя механізмы – пачыналіся масавыя рэпрэсіі.

Такая палітыка не спынялася на Беларусі ў першыя пасляваенныя гады і мела тэндэнцыю да пашырэння. Рэпрэсіўны апарат НКУС лічыў, што ўсе, хто знаходзіўся ў час вайны на акупіраванай тэрыторыі і не прымаў удзел ў партызанскай барацьбе, з’яўляюцца здраднікамі. Таму ў турмы без усякіх падстаў трапілі многія партызанскія сувязныя, падпольшчыкі і ваеннапалонныя. Адбыліся паўторныя арышты асоб, якія былі асуджаны раней і ўжо панеслі пакаранне. Рабочыя і сяляне за дробныя ўчынкі караліся турмамі і лагерамі. Асабліва напружанае становішча склалася ў Заходняй Беларусі, дзе пасля вайны дзейнічалі атрады Арміі Краевай і праходзіла калектывізацыя. Менавіта тут НКУС бачыла “гняздо нацыяналізму і кулацтва” і недавер распаўсюджваўся на ўсе насельніцтва. Усяго судовымі і несудовымі органамі ў рэспубліцы за 1946-1953гг. было рэпрэсіравана каля 50 тыс. чалавек, а ў адміністрацыйным парадку выслана 340 тас. чалавек. Мехавік рэпрэсій быў спынены толькі пасля смерці Сталіна ў 1953г.

Пасля вайны больш радыкальна імкнулася да перамен у грамадскім жыцці моладзь і інтэлігенцыя. Вясной 1946г. у Слоніме існавала падпольная арганізацыя “Чайка”. У 1946г. у Глыбоцкім педвучылішчы існавала падпольная арганізацыя “Саюз беларускіх патрыётаў” (СПБ). Мэта СПБ – павышэнне нацыянальнай свядомасці навучэнцаў. На тэрыторыі Маладзечанскай і Пінскай абласцей была раскрыта арганізацыя “Свабодная Беларусь”.

Трохгадовая нямецка-фашысцкая акупацыя, ваенныя дзеянні на тэрыторыі Беларусі адбіліся на матэрыяльным становішчы насельніцтва. Мільёны людзей засталіся без прытулку. Не хапала адзення, абутку, іншых прадметаў, неабходных для элементарнай дыццядзейнасці чалавека. У 1946-1947гг. захоўвалася нарміраванае забеспячэнне. Хлебныя карткі ў ліпені 1946г. атрымлівалі больш за 2,3 млн. чалавек. Картачная сістэма бала вымушанай мерай, яна дапамагала больш рацыянальна выкарыстоўваць рэсурсы харчавання і прадметаў першай неабходнасці. У снежні 1947г. картачная сістэма была адменена. Былі зніжаны дзяржаўныя рознічныя цэны на прамысловыя і харчовыя тавары.

Калгаснікі і рабочыя саўгасаў атрымоўвалі ад грамадскай гаспадаркі вельмі малыя выплаты. Калгасам даводзілася выдаткоўваць асноўную частку грашовых расходаў на вытворчыя патрэбы, гаспадарчае і грамадскае будаўніцтва. Даходы калгаснікаў раслі марудна, і матэрыяльнае становішча вясковага насельніцтва заставалася цяжкім.

Адной з асноўных праблем у рэспубліцы быў недахоп жылля. Аднаўленне разбуранага і будаўніцтва новага жылля пачыналася ў даволі складаных умовах: не хапала будаўнічых матэрыялаў, сродкаў, механізацыі, рабочай сілы. Пераадольваючы цяжкасці, будаўнікі настойліва працавалі над выкананнем заданняў. За 10 пасляваенных гадоў дзяржаўныя і кааператыўныя прадпрыемствы, калгасы, саўгасы, сем’і пабудавалі жылыя дамы агульнай плошчай 22 млн. кв. м. Але жыллёвая праблема ў рэспубліцы заставалася вострай.

Такім чынам, на працягу першага пасляваеннага дзесяцігоддзя матэрычльнае становішча большай часткі насельніцтва хоць і марудна, але паляпшалася.

У 1949-50-х гг. у СССР была сфабрыкавана “ленінградская справа” – гэта серыя супраць партыйных, савецкіх і гаспадарчых работнікаў. У сувязі з “ленінградскай справай” актывізаваліся рэпрэсіі і ў Беларусі.

Пасля смерці Сталіна пачалі ажыццяўляцца першыя спробы дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця. Былі пашыраны правы абласных, гарадскіх і раённых саветаў.

43. Развіцце прамысловасці, будаўніцтва, транспарта БССР у 1955 – перш. палове 1980-х гг.

З сярэдзіны 50-х гг. у свеце разгарнулася навукова-тэхнічная рэвалюцыя, якая адкрывала магчымасці комплекснай аўтаматызацыі, вытворчасці, выкарыстання ЭВМ, новых крыніц энергіі, матэрыялаў і г.д. Гэта не магло не закрануць і эканоміку СССР, а разам з тым і БССР. Пераважнае развіцце атрымалі галіны прамысловасці, якія вызначалі тэхнічны прагрэс: прыборабудаванне, радыетэхнічная, хімічная, нафтахімічная, паліўна-энергетічная. Сямігадовы план у пэўнай ступені ўлічваў тэндэнцыі сусветнага развіцця, але рабілася гэта недастаткова паслядоўна і энергічна, шляхам колькаснага нарошчвання вытворчасці ў вядомых галінах, што ў рэшце рэшт адбілася на ўзроўні навукова-тэхнічнага развіцця. Разам з тым па тэмпах развіцця прамысловасць БССР пераўзыходзіла агульнасаюзныя паказчыкі.

У першай палове 50-х гг. было завершана будаўніцтва і ўступілі ў строй дзеючых у Мінску – падшыпнікавы, гадзіннікавы, радыятарны заводы, адзін з буйнейшых у Еўропе камвольны камбінат, шэраг прадпрыемстваў легкай прамысловасці. К канцу 50-х гг. магчымасці экстэнсіўнага развіцця былі вычарпаны. Пошук новых шляхоў стымулявання вытворчасці знайшоў сваё ўвасабленне ў законе “Аб далейшым удасканаленні арганізацыі кіравання прамысловасцю і транспартам” (1957).

Кіраўніцтва прамысловасцю праз саўнаргасы па тэрытарыяльнай адзнацы першапачаткова адыграла пэўную станоўчую ролю. Гэта выявілася ў павышэнні ролі мясцовых органаў, у разбурэнні ведамасных перашкод умежах беларускага эканамічнага раена. Саўнаргасы садзейнічалі лепшаму выкарыстанню мясцовых рэсурсаў, узмацненню дробных прадпрыемстваў, арганізацыі вытворчых аб’яднанняў.

У 1961-1964гг. хуткімі тэмпамі развівалася цяжкая прамысловасць, асабліва машынабудаванне і металаапрацоўка. Вытворчасць аўтамабіляў грузападымальнасцю 25 т і больш была сканцэнтравана на Беларускім заводзе ў Жодзіна. На Мінскім трактарным заводзе пачалася вытворчасць новага трактара МТЗ-50.

У Беларусі з’явіўся новы від транспарту – трубаправодны. Узніклі і новыя галіны прамысловасці: радыеэлектронная, электратэхнічная, кабельная, нафтаперапрацоўчая, дакладнае прыборабудаванне, вытворчасць сінтэтычных смол.

Разам з тым недастатковая ўвага да развіцця легкай прамысловасці з боку партыйных і гаспадарчых кіраўнікоў прадвызначала яе адставанне. З 1962г. адбываецца зніжэнне ўсіх паказчыкаў прамысловай вытворчасці, асноўнай прычынай якога стала вычарпанне экстэнсіўных шляхоў развіцця.

Мэтай эканамічнай рэформы з’яўлялася стварэнне такой сістэмы матэрыяльнага стымулявання, якая б зацікавіла прадпрыемствы адшукваць унутраныя рэзервы вытворчасці. Фактычна ў прамысловасці яна была зведзена да наступных мерапрыемстваў:

1. вяртанне да галіновага прынцыпу кіравання;

2. замест больш 100 паказчыкаў было вызначана 9; галоўны паказчык па вало (колькасці) заменены паказчыкам па аб’еме рэалізаванай прадукцыі;

3. з прыбытку прадпрыемства акрамя фонду развіцця вытворчасці ствараліся фонды матэрыяльнага заахвочвання і сацыяльна-культурных мерапрыемстваў, з якіх штогод маглі накіроўвацца сродкі на пабудову кватэр для рабочых і служачых, дзіцячых устаноў, набыцце санаторных пуцевак і г.д.

Такім чынам, прадугледжвалася адначасовае ўмацаванне цэнтралізаванага кіравання народнай гаспадаркі і пашырэнне гаспадарчай самастойнасці, ініцыятывы прадпрыемстваў. Зразумела, такое спалучэнне эканамічных і дырэктыўных метадаў было несумяшчальным, але гэта выявілася не адразу.

Першапачатковая эканамічная рэформа ўкаранялася толькі на добра развітых у тэхнічных адносінах і высока рэнтабельных прадпрыемствах. З 1967г. на новыя ўмовы гаспадарання пераводзяцца цэлыя галіны прамысловасці.

У сярэдзіне 60-х гг. доля прамысловасці ў нацыянальным даходзе складала 44%. Пераважная большасць насельніцтва па-ранейшаму жыла на весцы. Кіраўніцтвам Беларусі былі зроблены захады па паляпшэнні справы ў гэтай галіне эканомікі. Была спісана запазычанасць з калгасаў, вызначаны цвердыя планы нарыхтовак і ўстаноўлены стабільныя закупачныя цэны, прадугледжана прэміраванне за перавыкананне планавых заданняў.

Вялікі размах капітальнага будаўніцтва пры адсутнасці істотных рэзерваў будаўнічых матэрыялаў, рабочых рук, істотнае апярэджанне ў развіцці вытворчасці сродкаў вытворчасці – вось характэрныя заганы эканомікі Беларусі другой паловы 70-х гг., віной якіх па-ранейшаму быў галоўны манапаліст – дзяржава. Ужо ў гэтыя гады зніжаюцца ўсе асноўныя паказчыкі.

Яшчэ большым адставаннем тэхнічнага ўзроўню Беларусі ад дасягненняў індустрыяльна развітых краін характарызуецца пачатак 80-х гг. У 1982г. сярэднегадавы прырост нацыянальнага даходу паменшыўся да рэкордна нізкага ўзроўню – 3,4%.

Пры аднаўленні і развіцці транспарту былі адроджаны і капітальна рэканструяваныя вакзалы, на рэках пабудаваныя буйныя масты, адноўлены ўсе прадпрыемствы і службы, якія забяспечваюць функцыянаванне чыгункі. Значным крокам у павышенні эфектыўнасці чыгуначнага транспарту з’явілася электрыфікацыя асноўнай чыгуначнай лініі Брэст-Масква і некаторых іншых участкаў, замена паравозаў цеплавозамі і электравозамі.

У буйную галіну народнай гаспадаркі ператварыўся аўтамабільны транспарт, які папаўняўся магутнымі аўтасамазваламі, камфартабельнымі аўтобусамі, многімі відамі спецыяльных машын. Яшчэ больш пашырыліся перавозкі пасажыраў аўтобусамі агульнага карыстання. На ўнутрыгарадскіх перавозках выкарыстоўваліся трамваі. На Беларусі з’явіліся тралейбусы, у Мінску пачало дзейнічаць метро. У рэспубліцы для перавозкі грузаў і пасажыраў выкарыстоўваецца рачны транспарт. Паступова пашыраліся перавозкі пасажыраў і грузаў паветраным транспартам, авіяцыя выкарыстоўвалася ў авіяхімічных работах у сельскай і лясной гаспадарцы рэспублікі.