Жоспарлау функциясы

Туризм жүйесіне басқару стратегиялық елестеу мен болжамдар арқасында негізделуі тиіс. Менеджменттің басты идеясы елестету негізінде (бізді болашақта көрсететін «суреттер») жалпы мақсаттары мен қатынас нормаларын ұсынатын, құрылымның дамуын және қабілеттілігін қамтамассыз ететін туристтік фирманың саясатын құру.

Жоспарлау – бұл туристтік құрылымның кез келген мақсаттарын, жетістікке жету әдістерін анықтайтын басқару процессінің бір кезеңі. Бір жағдайларда фирма алға қойған мақсатына жеткеннен кейін өз өмір сүруін тоқтатса, кейбіреулері жаңа, оданда маңызды мақсаттарды қояды. Бұл жоспарлаудың біржолғы әрекетін ұсынбайтынын көрсетеді. Бұл мүмкіндіктер, шарттар және факторлар есебінде фирма әрекетінің жаңаландырылу әдісі және жаңа жолдарды зерттеудің үздіксіз процессі.

Кәсіпорынның саясатын құру әдетте басқарудың жоғарғы деңгейінде жүзеге асырылады. Туристтік фирманың барлық саяси жағдайлары жүргізуші туристтік бейне ретінде ұсынылады. Жүргізуші бейне өзін кәсіпорынның ұзақ мерзімді мақсаттарын, философиясын, саясатын, мәдениетін және оның заңды құқықтарын қосады.

Жоспарлау функциясы өзіне келесідей жұмыс түрлерін қосады:

· туризм басқарулары орнататын аймақтың дамуы жөнінде мақсаттарды құруға қатысуы.

· орынның бәсекелестікке қабілеттілігінің ағымдық анализі (нарық, тікелей және жанама бәсекелестік, сұраныс, сала)

· аймақтың бәсекеге қабілеттілігі стратегиясын құру, оның ерекше ұстанымы

· аймақтың бәсекеге қабілеттілігі стратегиясын өмірге айналдыру - алдыңғы орында туристтік кәсіпорындарға инновациялық менеджмент жөнінде консультация өткізу.

Менеджмент функциясы ретінде жоспарлаудың нәтижесі аймақтың туристтік бейнесі болуы мүмкін.

Осылайша туристтік кәсіпорынның жоспарлау әрекеті сөзінен келешек мақсаттардың, ресурстардың және құрылу әдістерінің, кәсіпорынның басқарылуы және дамуының сапалық, мерзімдік анықталуының жүйелік, ақпараттық өңделу процессін түсінген жөн. Жоспарлау процесінде ұйымның мақсаттары қолдай және оған жету үшін ұйым мүшелерінің не істеу керектігі жөнінде шешім қабылданады. Бұл келесі күнге дайындық, яғни жоспарлау процесінде келесідей 3 сұраққа жауап алу болжайды:

1. бүгінгі күнгі біздің шын жағдайымыз қандай?

2. фирма мақсаттарына жету үшін қандай жолды таңдау қажет?

3. қандай әдістер мен ресурстар арқасында қойылған мақсаттарға жетуге болады?

Жоспар ұйымның келешек жағдайының қиын да әлеуметтік – экономикалық моделін ұсынады. Жоспарлау процесінің кезеңдері негізінен әмбебап. Әдістері мен стратегияларында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Әдетте ұйым өзінің жалпы әрекетін басқару үшін бірегей жоспарын құрайды, алайда оның шеңберінде жекелеген менеджерлер өзінің нақты мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін көптеген әдістерді қолданады. Осылайша, ұйымның белгілі бір периодта жол жүріп өтетін картасын құрады.

Әр түрлі жағдайларда сәйкес келетін жоспарлаудың бірдей әдісі жоқ жоспарлау процессі ұйым деңгейіне сәйкес жүзеге асырылады. Стратегиялық жоспарлау (жоғары деңгей)- бұл ұзақ мерзімдік перспективада негізгі құрамдас ұйымдарға қарауға әрекет жасау; оның айналасында қандай тенденциялардың аңдып отырғанын бағалау; бәсекелестердің әрекеттерінің қандай болуы ықтимал екенін анықтау. Жоспарлаудың негізгі мәселесі – ұйымның өзінің нарықтық қуысында өзін қалай ұстайтынын анықтауда жатыр.

Орта деңгейде басқару тактикалық жоспарлаумен айналысады, яғни стратегилық мақсаттар мен мәселелеріне жету жолындағы аралық мақсаттарды анықтайды. Тактикалық жоспарлау стратегиялықпен ұқсас. Айырмашылығы тек егер ұйымда, мысалы, түрлі бөлімшенің 3 бастығы бар делік, онда олардың әр қайсысы басқаларына өз әрекеті жөнінде үйлестіру қажет және бұл жоспарда көрсетілуі керек. Осымен байланысты олардың жауапкершілігі тактикалық жоспарлау тарапынан алғанда стратегиялық жоспарлаудан туған идеяларды жоспарлаудың негізіне қосудан құралады.

Жоспарлау ұйымның төменгі деңгейлеріндеде жүзеге асырылады. Ол оперативті жоспарлау деп аталады. Ол жоспарлау негіздің негізі. Оперативті жоспарда стандартты әрекет, жұмысты бейнелеу және т.с.с. ұйымның жалпы және негізгі мақсаттарына жетудегі өз күш-жігерлерін бағыттайтын жүйеге кіреді.

Алайда ешкім жалғыз өз мақсаттарын орнатпайды, оған жетудегі өзінше жолды таңдамайды. Әрбір менеджер оперативті жоспрады негізге ала отырып, ұйымның күшті және әлсіз жақтарын анықтайтын және барлық әрекеттің дұрыстығын қамтамассыз ететін күнделікті қысқа мерзімді тактиканы құрады.

Барлық 3 типті жоспарлар ұйымның қызмет ететін генералды немесе жалпы немесе бизнес-жоспар деп аталатын жалпы жүйесін құрайды.

Жоспарлаудың тиімділігі басқару функциясы ретінде көп ретте жоспарды құруда қандай келесідей принциптер басқарылатына байланысты:

Жоспарлаудың толықтылығы – жоспар кезінде ұйымның дамуы үшін әсер ететін барлық оқиғалар мен жағдайлар ескерілуі тиіс.

Жоспарлаудың нақтылығы – жоспар құруда болжамдарының нақтылығын қамтамассыз ететін жаңа әдістер, құралдар, тактика және процедуралар қолданылады.

Жоспарлаудың анықтылығы – жоспарлаудың мақсаты және әдісі өндіріс тұжырымдамасы кезінде оңай, жай және барлық ұйым мүшелеріне мүмкін болуы керек.

Жоспарлаудың үздіксіздігі – бұл біржолды акт емес, ал үздіксіз процесс.

Жоспарлаудың үнемділігі – жоспарлауға кеткен шығындар одан түскен пайдамен өлшенуі керек.

Жоспарлау түрлері әрдайым түрленеді. Осындай техникаларды жоспарлауда қолдану анықсыздықты азайтып, болжамдардың анықтығын күшейтеді, менеджерлерге жоспарға әсер ететін факторларды аңдуға немесе анализдеуге көмектеседі.

Жоспарлаудағы кең таралған инструменті – бюджетті әдіс. Оның көмегімен ақшалардың, капиталдың және басқа ресурстардың келуі және кетуін елестетуге мүмкіндік береді.

Жоспарлаудың басқа әдісі - өтімділік анализі. Өтімділік туралы аналитикалық мәліметтер көмегімен шығындар, пайданың және өндірістік қуатын нақты санауға және арасалмақтауға мүмкіндік береді.

1960 жылдары жоспарлаудың оперативті зерттеулері техникасы көптеп қолданған. Проблема анализі және мүмкін шешімдерін бағалау үшін басқарудың жаңа моделін қолдану туралы сөз болып отыр (кезекте тұру теориясы, ойын теориясы).

Жоспарлау процессінде қандай моделді қолдану объективті ақпарат анализі және жинақталуына байланысты. Ақпараттың басқару каналдарға жеткілікті көлемде және керекті уақытта түсуін тиіс екенін болжайды.

Жоспарлау функциясы арқасында ұйымдағы белгісіздік проблемасы белгілі бір дәрежеде шешіледі. Жоспарлау менеджерлерге бұл проблеманы шешуге және тиімді оған елеуге көмектеседі. Есте сақтайтын нәрсе белгісіздік – бұл жоспарлаудың ұйымда ерекше керектігін көрсететін негізгі себеп.

Ұйымдастырушылық функциясы.

Туристтік фирма құрастырған кез келген жоспарда әр қашан ұйымдық кезеңі болады, яғни жоспарланған мақсаттарға жету үшін реалды жайды құратын этап. Фирма құрылымын құру және бірінші этап – жоспарлауда анықталған мәселелерді шешу үшін оны керектілермен қамтамассыз ету деген сөз.

Басқарудың ұйымдастырушылық функциясы кез келген туристтік кәсіпорынның техникалық, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық және құқықтық әрекеттері жағын ретке келтіруге қамтамассыз етеді. Ол менеджер мен орындаушының әрекетін ретке келтіруге бағытталған барлық жұмысты адамдар орындайтындықтан әрбір нақтылы мәселені кім орындау қажет екенін және ол үшін қандай құралдар керек екенін анықтайды.

Ұйымдастырушылық әреет арқылы, яғни мәселелер мен компетенцияларды бөлу және біріктіру кәсіпорында қатынастар басқаруында болуы тиіс. Ұйымдастыру – бұл кәсіпорынның мақсаттарға жету құралы. Экономикалық көзқарасы бойынша ұйымдастырушылық әрекет кәсіпорын жұмысының тиімділігінің артуына алып барса, персоналды басқару көзқарасы бойынша ол жұмысқа мән береді және орындаушылар арасында бөліп беріледі.

Масылға, туроператорлардың жұмысын ұйымдастыру туризммен ұйымдық функциямен басқаруды елестету қажет. Осылайша, туроператор өндірістік, саудалық, ақпараттық мәселелерді, жаңа аймаққа бейімделу және т.б. сияқты мәселелерді шешеді. Олардың әрқайсысынан менеджер міндеттемелерді бөліп, жауапкершілікті орнатады.

Жоспарлаудың басты мақсаты – бұл белгісіздік проблемасын бір жолдармен шешу. Өзгерістерге бейімделу қажеттілігі – жоспарлауға үлкен мән беретін факторлардың бірі. Жоспарлаудың қаншалықты маңызды болуына қарамастан ол тек басы ғана. Көптеген жоспары бар және өмірге айналдыратын бүтін құрылымның болмайтын туристтік фирма сәтсіздікке ұшырайды. Өйткені жоспарлау функциясы мен ұйымдастыру функциясы бір – бірімен тығыз байланысты. Жоспарлау ұйым мақсатын жүзеге асыру үшін бағаны дайындайды, ал ұйымдастырулық функциясы басты компоненті адам болған жұмысшылық құрылымын құрайды.

Ұйымдастыру функциясы фирма мамандарды біріктіру болса, оның мәселесі олардың әрқайсысының өз миссиясын, рөлін, жауапкершілігін, бағыныштылығын анықтау.

Кәсіпорынның көлеміне, мақсаттарына, технология және персоналына қарап ұйымдастыру процессін жұмысын құрылымдайды және бөлімшелерін құрайды. Фирма өзінің жоспарын орындауға және өзінің мақсатына жетуі үшін құрылымдауды керек ететін элементтер тізбегі бар. Әрекеттің типі және масштабына қарамастан әрбір фирма ұйымдасқан болуы керек.

Ұйымдастырушылық функциясы процессін орындауда басқарылатын принциптер тізбегі бар:

· Жоспарлаудың барысында табылған фирма мақсаттарын анықтау және бөлшектеу.

· Осы мақсаттарға жету үшін қажетті әрекет түрлерін анықтау.

· Адамдарға түрлі мәселелерді тапсыру және оларды басқарылатын жұмыс тобына немесе бөлімшесіне біріктіру.

· Басқаруды кім жүзеге асыратынын нақты анықтамасын қосатын, жұмысшылар қарым-қатынасын орнату арқылы әрбір топқа тапсырылған түрлі әрекетті координациялау, яғни топтың әрбір мүшесі не істеу керектігін және қандай мерзімде екенін білуі тиіс. Сонымен бірге онымен кім басқаратында білуі шарт.

· Мақсаттың тұтастығы – ұйымның әрбір мүшесі жалпы пайда үшін қызмет етеді, яғни ешкім ұйымның мақсатына қарсы жұмыс істемеу керек.

· Басқару қарқыны немесе менеджмент қарқыны - әрбір менеджер басқарылуындағы жұмысшылар санына жауапты.

Ең соңғы принципті түрлеше талқылауға болады. Бір ғана менеджердің басқаруы міндетті қызметкерлер санын анықтау оңайға түспейді. Нағыз өмірде бұл сан ұйымнан ұйымға, бір басқару деңгейінен басқаға қатты түрленеді. Осылайша жоғарғы басқарушылар оннан аспайтын ауданға басқарған уақытта, төмен деңгейдегі басшылар одан көп қызметкерлерді басқарады.

Осымен байланысты басқарулы нормаларды анықтайтын маңызды 2 факторды бөліп көрсетуге болады – уақыт және жиілік, яғни менеджерге әрбір қызметкермен қанша уақыт өткізу керектігін және ол оны қаншалықты жиі істейді. Әрине, бұл критерий менеджердің өз қызметкерлерімен қарым-қатынас жасай алуымен (сөз таба алуы), мәселені шешу қиындығымен, еңбек процессіне қызығушылық пен қатысуымен байланысты болады.

Осылайша, процессті ұйымдастыру – бұл басқару функциясының екіншісі. «Ұйымдастыру» терминіне басқарушылық функция мағынасында көп жағдайда 2 анықтама беріледі:

· Ұйым – бұл адамдардың бірігіп еңбек ететін жер бар болғандығы қарым-қатынас, құқық, мақсат, рөл, әрекеттер түрлері және басқада факторлар түріндегі жүйе құрылымы.

· Ұйымдастыру – бұл кәсіпорынның құрылымының құрылып, сақталуының болатын процессі.

Мотивтендіру басқару функциясы ретінде

Ең жақсы жоспары, тиімді ұйымдастырылған құрылымы, қазіргі күнгі жабдықтары (оргтехника, жинақтау және өңделу ақпараты) арқылы, бірақ фирма жұмысшыларының мотивтендірусіз тілеген нәтижеге жету мүмкін емес: еңбек ұжымының мүшелері өздерінің іскерлік міндеттерімен меңгеріп алмайды. Неге адамдар жұмыс істейді? Неге біреулері жақсы, екіншілері нашар жұмыс істейді? Адамдардың тиімді қызмет атқаруы үшін не істеу қажет? Бұл сұраққа жауапты мотивтендіруді зерттеп болғаннан кейін ғана аламыз.

Мотивтендіру – бұл фирманың мақсатына, жеке мақсаттарға жету үшін еңбек тиімділігін көтеру жоспарында фирма қызметкерлерін активтендіруге бағытталған менеджердің жұмысы.

Бұл сұрақты қарастыруда менеджмент бұл проблеманың екі аспектісіне бағдар алады: саяхат мотивациясы және еңбек қатынастары мотивациясы.

Саяхат мотиві. Сапар мақсаты (мотиві, адамды саяхатқа ниеттендіретін) – бұл себеп, оның жоқтығынан саяхаттың болмауыда мүмкін. Саяхат мақсат жайлы ақпарат ең алдымен туристтік нарықтарды сегменттерге дұрыс бөлу үшін қажет.

Мұнда ең бастысы еңбекке деген қызығушылық, еңбек активтілігіне мұқтаждық және одан қанағат алу болып табылады. Бұл адамның әрекетінің әр кезде мотивтелгенінің айғағы. Адам жігерімен, көңілімен және ынталылықпен еңбектене алады, және жұмыстан жалтаруы мүмкін. Әркезде адам әрекетінің мотивін іздеу қажет.

Мотивацияның дәстүрлі әдісі қызметтердің тиімді жұмыс істейтін тек ресурстар, активтер екені сенімімен негізделеді. Алайда өндірістік революциядан кейін біздің қоғам қиындай түсті. Техникалық прогресс адамдардың еңбекке және күнделікті өмір сүруіне деген қатынасты радикалды өзгертті. Нәтижесінде менеджер күніге қызметкердің әрекетін қалай ынталандыру керектігімен кезігеді, яғни олардың энергиясын белгілі жұмысты орындауы үшін қалай бағытталуы.

Жақсы орындалған жұмыстан кейінгі жеке адамның қанағаттануы және өзінің еңбегінің жемісіне мақтаныш жұмысшыларға мақсатқа деген сезімге әкеледі. Бұл ақшадан маңызды.

Оқуы барысында квалификациялық жоғарлауды алған және өндірістік тәжірибе жинақтаған адам өзінің шеберлігін еңбекте қолданғысы келеді. Бұл неғұрлым оның қолынан келсе, соғұрлым оның қанағаттану дәрежесі өседі. Мұндай жағдайда қызметкер фирма мақсатын өзінің мақсаты ретінде санайды.

Қызметкерлерді мотивтендіру (ынталандыру) – бұл олардың мүддесін қозғау, оларға еңбек әрекеті процессіндегі өзін көрсетуге мүмкіндік беру.

Бұдан нәтижелі еңбек қанағаттандыруды әкеледі. Тәжірибе көрсеткендей жоғары нәтижелік толық қанағаттандырудың себебі, ал оның салдары емес.

Осымен байланысты, мотивацияның көптеген жолдары бар. Менеджерлер міндетті:

Біріншіден, қызметкер әрекетіне қатты әсер ететін критерийлер терімін (принциптер) анықтауға. Бұл критерийлер жиынтығы менеджердің өзінің әрекетін (тәртібін) таңдауға негіз болады. Өзінің философиясын құрған менеджер қызметкер мотивациясына және ықпал ететін жұмыс ортасын құруға мүмкіндік береді. Мұндай орта немесе ұйымдастырушылық климат, іске деген қатынасына әсер етеді.

Екіншіден, жұмысшыларды мотивациялауға оңтайлы атмосфера құруға.

Үшіншіден, өзінің қызметкерлерімен активті қатынас құруға. Өйткені жұмысшы толық ынталандыруымен бар күшін салып, жұмыс істеуі үшін ол одан не күтіп отырғанын анық елестету қажет. Жетекшімен тікілей қарым-қатынас оның барлық қызметкерлер үшін бірдей мүмкін екенін көрсетеді. Кері байланыс мотивация үшін мақсаты негізді қамтамассыз етеді.

Бақылау функциясы.

Міне, ұйымның жоспары құрылды, оның құрылымы құрылды, жұмыс орны толтырылып, қызметкерлер әрекетінің мотивтері анықталды. Басқару функциясына қосуға қажет компонеттердің бірі – бақылау.

Бақылау билік, бұйрық: «ұстау», «айбын мойына салу», «шап беру» сөздерімен ассосациаланады. Басқару туралы олай ойлау оның басты мағынасын жоғалтады. «Бақылау» мағынасы әкімшілік әрекеті түрі ретінде бақылау (тексеру) мағынасы шеңберінен шығады. Ол менеджердің әрекетінің активті әрекетін – басқаруды өзіне қосады.

Басқару – бұл жоспарланғанмен жетістікке жеткен нәтижелерімен өлшену процессін білдіреді. Мәні бойынша бұл фирма жұмысы нәтижесінің есебі және сандық және сапалық бағалау.

Бақылау процессінде менеджер қызметкерлерге бұйрық бермейді, ал ұйымның жоспарланған жоспарларының жемісті орындалуын бағалайды және ішкі және сыртқы ортаның қажеттілігін қанағаттандырады.

«Бақылау» сөзі ең алдымен бухгалтерлік есепте ұйымның шаруашылық әрекетінің тәжірибесін көрсету үшін қолданылған. Міне, осындай мәнде бизнестің кейбір жетекшілері мен теоретиктері қолданады. Алайда бақылау функциясын классикалық менеджментте орнатылған стандарттармен оның әрекеті көрсеткішін салыстыра отырып, ұйымды нақты жолда ұстап тұруға мүмкіндік беретін басқарушылық әрекет ретінде түсіну қажет.

Кейбір ұйымдар бүтін бір басқару жүйесін құрған. Олардың функциялары жоспар мен әрекеті арасында делдалдықта құрылады. Яғни бақылау жүйесі алғашқы менеджмент жоспары мен нақты ұйым әрекетінің көрсеткіштері арасында кері байланысты қамтамассыз етеді. Демек, кімде қазіргі кездегі және нақты басқару жүйесі бар болса, онда ол тірі қалуына көп мүмкіндікке ие болады.

Менеджмент үшін тек жоспардың түрлі түрінің көп көлемі емес, басқарудың жүйесі мен түрлері мінезді. Барлық басқару жүйелері әркезде қайтарымды (кері) байланыспен негізделген: олар нақты жетістіктерді болжамды мәліметтермен сәйкестендіреді. Мұның нәтижесінде нақты ауытқулар анықталады. Я негативті әсерді түзету, я егер нәтижелер оңды болса, әсерді көбейту орнатылады.

Бақылау процессінде мынадай сұрақтарға жауап алуға болады: Неге біз үйрендік? Келесі рет нені басқаша жасау қажет? Жоспарланғаннан ауытқуының технологиясы бар. Алайда қандай болсын бақылау технологиясын қолдансақта, бәрінің мақсаты бір – менеджменттің әртүрлі жоспары мен мақсаттарына қызмет көрсету.

Бақылау жүйесін құру үшін келесідей критерий-талаптар керек:

· бақылаудың тиімділігі – бақылаудың пайдалылығы, табыстылығы анықталады. (бақылау процессі кезінде пайда болған кемшіліктерді табу және жоюмен байланысты шығындардың азаюы)

· адамға әсер ету эффекті – мынадай сұрақ анықталады: қолданылып отырған бақылау технологиясы қызметтерден оңтайлы реакция бере ме?

· бақылаудың мәселесін орындау – бақылау сәйкестік немесе ауытқуларды анықтап, оларды жоюына тиімді шешім құруы қажет.

Бақылаудың анықталу шекарасы – бақылаулық шаралар шексіз іске асырыла алмады. Тексерілетін кесінділер ұзындығы ең алғашқы кезеңінде ауытқуларды анықтауға мүмкіндік береді. әрекеттегі заңдылықта анықталған бақылау нормаларын сақтау қажет.

Бақылаудың 3 түрін ажыратады:

Алдын ала бақылау. Ол көп бөлігі судың астында болған айсбергті еске түсіреді. Бұл бақылаудың кейбір аспектілері басқа басқару функциясы арасында жасырынып қалу мүмкіндігімен байланысты.

Алдын ала бақылау деп аталу себебі жұмыс басталуына дейін іске асырылады. Бұл бақылаудың жүзеге асыру құралы нақтылы ережелер, процедуралар және әрекет сызығын іске асыру болып табылады.

Ұйымдарда алдын ала бақылау 3 облыста қолданылады: адамзаттық, матерриалдық және қаржылық ресурстар. Адамзаттық ресурстар облысында бақылау ұйымның нақтылы мәселесін орындау үшін қажетті іскерлік және профессионалды білімдермен дағдылар анализы есебінен жетістікке жетіледі, материалды облысында – шикі зат сапасына бақылау қаржылық ресурстар облысында алдын ала бақылау механизмі ұйымға қажетті қаражаттар қандай, қанша және қайда деген сұраққа жауап беретін мағынада бюджетті болады.

Алдын ала бақылау процессінде нормалардан ауытқулар әртүрлі моменттерде болуы мүмкін. Ол екі түріне ие: диагностикалық және терапевтикалық.

Диагностикалық бақылау сақтандыратын, сигналдар, өлшеуші эталондар және т.б. ұйымда бір нәрсенің дұрыс еместігін көрсететін критерийлерді өзіне қосады.

Терапевтикалық бақылау тек нормативтерден ауытқуларды көрсетпей, оны жөндеу шараларын қолдануға мүмкіндік береді.

Ағымдық бақылау. Ол жұмыс барысында жүзеге асырылады. Әдетте оның қызметкерлері, ал өзі бастықтарының ерекше хұқы. Мұндай бақылау жоспарланған жоспарлар мен инстирукциялардан ауытқуларды жоюға мүмкіндік береді.

Ағымдық бақылау мұндай бақылаудың мақсаты – келешекте болатын қателіктерді бақылау. Қорытынды бақылау шеңберінде кері байланыс орындалып болғаннан кейін қолданады.

Дегенмен, қорытынды бақылау проблемалардың пайда болған мезгілінде мән беру үшін өте кеш жүзеге асырылады. Ол біріншіден, басшылыққа аналогиялық жұмыспен болашақта өткізілуі болжамдалатын жағдайында жоспарлауы үшін ақпарат береді. Екіншеден, мотивацияға себепші болады.

Бақылау процедурасында нақты үш кезеңдерін ажыратады.

А кезеңі – стандарттарды орнату. Стандарттар – бұл нақтылы мақсаттар, өлшеуге берілетін қатынастар процесі. Бұл мақсаттар жоспарлау процессінен «өседі». Бірінші кезеңде жұмысты бағалайтын нақтылы критерийлер және уақыттық шектеулерді анықтау қажет. Бұл нәтижелік. Нәтижелік көрсеткіштерін белгіленген мақсаттарға жету үшін не алынуы мүмкін екенін нақты анықтайды.

Б кезеңі – орнатылған стандарттармен жеткен нәтижелерді салыстыру. Бұл кезеңде менеджер болжамдалған мен жеткен нәтижелерімен қаншалықты сәйкес келетіндігін анықтайды. Сонымен бірге тағы да маңызды шешім қабылдау керек: стандарттан ауытқулардың қаншалықты қауіпсіз екенін анықтау. Мұндай бақылау кезеңі өте маңызды: ауытқы көлемі анықталады, нәтижелер өлшенеді, ақпарат беріліп, бағаланады.

В кезеңі – түзететін (корректирующий) қажетті әрекеттерді қабылдау.

Бұл жағдайда туристтік құбылыстар мен процесстердің реттелуі туралы сөз қозғалып отыр. Бұл кезеңде жоспарлау сатысында анықталған параметрлерден ауытқуларды жою болып жатады.

Бақылауды өткізу өте қымбатқа түседі, міне сондықтан қандай бақылау түрін қолдану керектігін жақсылап ойланған жөн. Сөзсіз келешектегі бақылаулы жүйелерде жаңа құралдар мен жаңа жетістіктерді қолданады, бірақ базисі сол болып қалады.

Бақылау функциясы ұйыммен басқару процессінің соңғы пункты болып табылмайды. Практикада мұндай соңғы пункт жоқ, өйткені әрбір басқару функциясы басқасамен қозғалады. Жаймен щеңберлі қозғалыс пайда болады. Мысалы, бақылау процессі кезінде алынған ақпарат жоспарлау, ұйымдастыру және қызметкерлерді мотивтендіру кезеңдерінде қолдануы мүмкін.

Жоғарғы деңгейдегі менеджерлер өзінің жұмыс уақытының көп бөлігін жоспарлау және бақылау функцияларын жүзеге асырумен өткізеді; төмен деңгейлі менеджерлер көп уақытын кадрлар таңдаумен және еңбектерін ұйымдастырумен өткізеді. Алайда басқарудың барлық деңгейлерінде олар белгілі мөлшерде барлық 4 басқару функцияларын орындайды: жоспарлау, ұйымдастыру, мотивтендіру және бақылау. Кез келген деңгей менеджерлерін 2 критерий бойынша бағалайды: нәтижелік және тиімділік.

Бақылау сұрақтары:

1. Турфирма қызметкерлеріне қойылатын талаптар.

2. Менеджмент негіздері.

Қолданылғын әдебиеттер:

1. Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. Учебное пособие. НОЛИДЖ. Москва. 1996.

2. Тынчерова З.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирования и организации туристского бизнеса. Алматы. 2003.

3. Управление персоналом. Лекции: Уч. для студ. Вадим Музыченко – М.: Издательский центр «Академия», 2003 528с.

ДӘРІС 4

ТУРИСТЕРГЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ ЖОСПАРЛАУ

Жоспар

1. Туристерге көрсетілетін қызметтердің сипаттамасы

2. Ұйымдастырушы-ақпараттық әңгімелесу

3. Қызмет көрсету бағдарламасы ұғымы

1. Туристік маршрут жақсы жобалануы тиіс. Турпакетті талдау кезінде саяхаттың барлық ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл үшін ең алдымен оған қысқаша сипаттама беру керек, сосын маршруттың құжатын жасау керек. Оған мынадай тауарлар енгізілуі мүмкін:

- туризм түрі (танымдық, діни, спорттық, іскерлік және т.б.);

- (қысқа) ықшамды болуы маршрут мазмұнын көрсетуі тиіс тур аты («Дала хикаялары», «Мыңжылдық ескерткіштері» және т.б.);

- рекреациялық сабақ циклдары: негізгі, ілеспелі, қосымша (Мысалы, таным, сауықтыру, көңіл көтеру);

- саяхат туралы ақпарат (аймақ, оның ерекшеліктері);

- турға қатыса алатын туристер контингенті (жас шамасы, физиологиялық-дәрігерлік көрсеткіштер бойынша);

- аялдама бекеттері мен қызмет көрсетулер көрсетілген маршрут схемасы;

- қызмет көрсету құрамы (тамақтану, тұратын жер, транспорт, инвентарь, құрал-жабдық);

- қызмет көрсетуші персоналдарға қойылатын талаптар (нұсқаушыға, аудармашыға, экскурсоводқа...);

- маршруттың технологиялық картасы;

- заңды құжатнама (келісімшарттар, лицензиялар, рұқсаттар, жолдамалар мен билеттер);

- күн және сағат бойынша қызмет көрсету бағдарламасы;

- тур құнын есептеу;

- саяхат шартын орындамағаны үшін орнын толтыру;

- маршрутты өткізу маусымы (жыл мезгіліне, аң аулау мерзіміне, балық аулау мерзіміне және т.б. байланысты болады);

- турды талдауға (жасауға) келген шығындарды (есептеу);

- буклет, альбом, жарнамалар дайындау;

- турды дайындау мерзімі және оның орындалуына жауапты адамдар.

Турларды жүзеге асыру әртүрлі жарнамалар тәсілімен: интернет, теледидар арқылы, жеке шақыру қағазын, буклет және т.б. тарату арқылы адам көп жиналатын жерлерге хабарландыру ілу арқылы және т.б. арқылы жасалады. Бұл кезеңдер туристік кәсіпорын әкімшілігіне турды жақсы жоспарлауға мүмкіндік береді, оның үстіне әрбір жетекші мүмкіндіктерден шыға отырып, басқа тараулармен толықтырыла алады, барлық кезеңдермен бір мезгілде жұмыс істей алады.

Көрсетілген қызмет көрсетулер олардың деңгейі, топтағы немесе жеке қызмет көрсетудегі адамдар санына байланысты калькуляциясының бірнеше нұсқаларын жасау керек. Сосын дайындалған саяхат сатуға түседі. Турларды реализациялау көптеген жарнама тәсілдерінің көмегімен жүзеге асырылады: интернет, теледидер арқылы, жеке листовка – шақыруларды, визитка, буклеттерді тарату жолымен, Қазақстанның, ТМД және т.б. мемлекеттердің елдімекендеріне әртүрлі шақырулар жіберу арқылы мерекелі іс-шараларда, адамдар көп жиналған жерлерде хабарландырулар айту арқылы, қоғамдық ұйымдармен байланысу арқылы көрмелерде, презентацияларда және т.б. көптеген мерекелік іс-шараларда.

Туристерді күтіп алу мен оларға қызмет көрсету

Турды жүзеге асырғаннан кейін келесі кезең басталады. Ол – топты күтіп алуға дайындық. Туристердің келетін күнін анықтап алғаннан кейін транспортқа, тамаққа, тұратын жеріне және т.б. қызмет көрсетулерге тапсырыс беру керек. Тапсырыс берген кезде құжатты қабылдағаны туралы өз мекемеңіздің орындаушысының қолы қойылған құжаттың екінші данасын қалдыру қажет.

Міне, туристерді қарсы алатын сәт те келді. Әртүрлі туристік мекемелер мұны әртүрлі ұйымдастырады, бірақ туристерді көбінесе туристермен барлық күні тікелей жұмыс істейтін өкілетті өкіл қарсы алады.

Туристерді қарсы алумен қызмет көрсету әртүрлі мерзімде өтуі мүмкін. Мысалы, 1-ден 20 күнге дейін және одан да көп.

Туристермен жұмыс түріне және атқарылатын қызметіне байланысты қарсы алушы өкіл: инструктор (лат.тіл. – ұйымдастырушы деп аталады), егер қабылдау туристік базада, туристік қонақ үйде, туристік кешенде жүзеге асырылса; егер қабылдау материалдық базасы жоқ кәсіпорындарда жүзеге асырылса немесе көптеген ұйымдастыру мәселелері туындауы мүмкін болса, көбінесе шетел туристерімен жұмыс жасайтын және бір мезгілде аудармашы және экскурсовод болатын алып жүруші қызметін атқарады.

Бір күнге туристік пойыздар, әртүрлі кемелер және транзиттік саяхатшылар келеді. Мұндай топтарға қызмет көрсету қарапайым, яғни орналастыру оңай. Мұндай туристер категориясының үлесі қазіргі уақытта біз де болмашы. Мұндай қызмет көрсету формасында бүкіл әлемдік туристік ұйым ұсынысына сәйкес экскурсанттар деп аталады.

Туристерді қарсы алушы қызметкер барлық қызметтердің топтарды қарсы алуға дайындығын алдын-ала тексеруі, қатты материалдан шағын плакат жасауы керек, онда өз формасының аты мен күтіп алатын топтың аты жазылуы (көрсетілуі) тиіс. Ақпарат эстетикалық тұрғыда (әдемі) болуы тиіс. Шетел қонақтары үшін жазу ана тілінде (олардың) және алыстан жақсы көрінетін болуы тиіс. Күтіп алатын жерге жоспарланған рейстің келуінен 30 минут бұрын келу қажет. Күтіп алу (қарсы алу) кезінде мекеме өкілі туристердің өздеріне келгеніне көз жеткізуі тиіс, олардың құрамасын анықтауы, келген топ жетекшісіне кері қайту билетін броньдауды есіне салуы, туристердің багажын қабылдауды ұйымдастыруы және сосын топты транспортқа (автобус, микроавтобус, троллейбус және т.б.) бастап алып келу керек.

2.Топты қарсы алуды ұйымдасытру кезінде осы үшін жауапты қызметкер туристердің осы мемлекет немесе қалада кездесіп тұрған бірінші адам өзі екенін есте сақтауы керек. Туристің ол туралы алған әсері (ойы) бойынша тұтас қала тұрғындары туралы пікірі қалыптасуы мүмкін. Сондықтан күтіп алушы үнемі ақжарқын, әдепті, сыпайы, инабатты, ашық болуы керек. Туроператорлық фирманың өкілі туристермен ақпараттық-ұйымдастыру әңгімесін жақсы көңіл-күймен өткізуі керек.

Әңгімелесуді транспортқа отырғаннан кейін, яғни туристер келіп, жүктерін алып, көңілдері жайланғаннан кейін және жаңа жерге келумен байланыста алған алғашқы әсерлерінен кейін айтқан ыңғайлырақ.

Туристермен өткізілетін ақпараттық-ұйымдастыру әңгімесінің жоспарына мынадай пункттерді кіргізуге болады. Мысалы:

1. Өзін таныстыру (фамилиясын (тегін), аты-жөнін) қарсы алушы кәсіпорын атынан сәлемдесу, жүргізушіні таныстыру;

2. Автобус немесе басқа транспорттағы мінез-құлық ережелері бойынша интруктаж өткізу;

3. Келу (тұру) бағдарламасын хабарлау:

а) тұратын жерінің мекен-жайын және транспортпен келетін жерін;

ә) тамақтанатын (пунктін) жері туралы ақпарат беру;

б) экскурсиялық қызмет көрсету туралы (экскурсияға жиналатын жер, олардың ұзақтығы, жарнаманың қысқаша мазмұны).

4. Қолма-қол төлем ақыға қосымша іс-шараларды ұсыну;

5. Республика, қала туралы қысқаша анықтама:

а) Ауданы, жер көлемі, халқы, климаты;

ә) көрікті жерлері (мұражайлар, көрмелер, дискотекалар, театрлар, демалыс аймақтары).

6. Қонақ үй, асханадағы күн тәртібі мен мінез-құлық ережелері туралы, көне қауіпсіздігі туралы әңгіме;

7: Сағаттық белдеу, жергілікті уақыт;

8. Жақын жердегі дәрігерлік пункт және дәріхана, ақша алмастыру пункті туралы хабарлама жасау.

Туристерді күтіп алушы (экскурсовод (гид) немесе нұсқаушы туристермен әңгіме жүргізуі керек.

Әңгімелесу әдемі, ықшам болуы, 7-10 минуттан аспауы тиіс. Мынау Алматыға келген туристерге арналған әңгімелесу мәтіні:

«Саламатсыздар ма, қымбатты ҚР қонақтары. «Круиз» турфирмасының атынан Сіздерді гид-экскурсовод Сәуле Бекенова мен жүргізуші Серік Дәулетов қарсы алып отыр. Сіздер жақсы орналастыңыздар және өз жүктеріңіздің бар екендігін тексердіңіздер деп үміттенемін. Естеріңізге сала кетейін автобус жүрген кезде сіздер өз орындарыңыздар да болу керексіздер.

Біз сіздердің танысу мен демалу үшін біздің қонақжай Алматы қаласын таңдағандарыңызға қуаныштымыз.

Алматы Қазақстанның халықаралы, мәдени, ғылыми, спорт және туристік орталығы. Ұлы Тянь-Шань тауының етегінде орналасқан қалада 1,200 000-ға жуық халық, 80 ұл пен ұлт өкілі тұрады.

Қала тұрғындары мен қонақтардың демалуы үшін әдемі саябақтар әрі мұражайлар мен театрлар бар, бүкіл әлемге танымал спорттық комплекс «Медеу», «Шымбұлақ» таушаңғысы базасы бар.

Сіздер «Алматы» қонақ үйінде 2-3 орында нөмірлерде тұратын боласыздар (қонақ үй қала орталығында Абай атындағы опера және балет театрына қарама-қарсы орналасқан). Ұлттық тағамдар кафелерден тамақтанасыздар: таңғы ас – 9:00, түскі ас – 13:00, ал, кешкі ас – 18:00, кешікпеңіздер. Кафе Фурманов көшесінде жаяу 5 минуттық жерде орналасқан және сол жерден экскурсия басталады.

Сіздерді келі (болу) бағдарламасымен маршрутқа шықпай тұрып таныстырған дұрыс деп ойлаймын.

Бағдарлама бойынша Сіздерде 2 автобус пен 1 мұражайға саяхат бар.

Ертең «Оңтүстік Астана» бойынша саяхатта Сіздер қаланың ерекше тарихымен таныс боласыздар, оның көрікті жерлерімен, 28 батыр-панфиловшы мемориалды паркінде, Республика алаңында және т.б. жерлерде боласыздар.

Арғы күні Медеуге саяхат кезінде Сіздерге 1700 метр биікке көтерілесіздер. Медеумен Тянь-Шань тауының келбетімен танысасыздар, сонымен қатар, табиғатпен таныса отырып, тамаша сезімде боласыздар. Іле Алатауының жануарлар мен өсімдіктер әлемімен танысасыздар.

Орталық мемлекеттік тарихи-өлкетану мұражайында сіздер Қазақстанның жер бетінде тіршіліктің пайда болу кезеңінен бастап ежелгі тарихқа куә боласыздар (қолмен ұстап көресіздер), мемлекеттің қалыптасуының негізгі кезеңдерімен танысасыздар.

Сіздердің қалауларыңыз бойынша біз үйлену тойы, баланың туылуы, дін және т.б. байланысты қазақ халқының салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары туралы «Бет ашар» экскурсиясын ұйымдастыра аламыз. Сіздерге архитектура, тарих, қаланың театр өмірі бойынша тақырыптық экскурсиялар ұсына аламыз. Сонымен бірге, сіздерді бұрынғы ВОНХ-дан ҚР ірі бизнес базасына айналған іскерлік бірлестік орталығына шақырамыз. Сол сияқты сіздер бос уақыттарыңызда казино, концерттер, хайуанаттар бағына және спектакльдер қазақ, орыс, корей, неміс, ұйғыр тілдерінде болып жатқан театрға бара аласыздар. Қала қонақтары «емдік-сауықтыру кешені «Арасан» туралы тамсана айтады, сіздер онда европалық, орыс және шығыс моншаларына бара аласыздар.

Алматы қонақтарының ұсынылған жерлерге баруға уақыты жетпей қалады және олар қайтадан біздің қаламызға қайтып оралады. Сіздердің де жақсы демалуларыңызға және Алматымен кездесуден жақсы, қызықты әсер алуларыңызға тілектеспіз».

Қонақ үйге келгенде туристік топтың жетекшісі:

- туристерді орналастыруға қатысуға;

- әкімшілікке туристердің тізімін беруге және т.б. міндетті.

Орналасып болғаннан кейін олардың қайтатын уақытын білу және топты шығарып салу үшін транспортқа тапсырыс беруді ұмытпау керек.

Жұмыс барысында топ жетекшісі бәрімен мұражай, қонақ үй қызметкерлерімен т.б. жақсы қарым-қатынаста болуы тиіс. Жұмыс барысында пайда болған барлық күрделі мәселелерді басшылармен кеңесе отырып, бейбіт, іскерлік жағдайда шешуі тиіс.

3. Туристерге қызмет көрсету бағдарламасы

Қызмет көрсету бағдарламасы – бұл негізгі және қосымша қызмет көрсетулерді, оларды ұсыну уақыты бойынша бөлу жоспары. Ол турист мүдделерін және саяхат мақсатын ескеріп құрылады.

Туристерді немесе топтарды әрбір қабылдау жеке, кейде клиент жолдама бағасын арзандатуын сұрайтын кездер болады, мысалы, балалар тобы үшін. Мұндай жағдайда тұратын арзан жер (жатақхана, лагерь, интернат, мектеп), тамақ (өзіне-өзі қызмет көрсететін асханалар) іздеу керек, транспортпен экскурсиялар санын қысқарту керек, тамақты өз беттерінше даярлайтын 2-3 күндік күндізгі жорықтарды ұйымдастыру, мұражайлармен өндірістік экскурсияларға жаяу бару санын арттыру, күтіп алу мен шығарып салуды ұйымдастыру үшін (тапсырыс бойынша) қоғамдық көлікті қолдану керек.

Туристердің келуінен 1 тәулік бұрын кәсіпорында топқа қызмет көрсету актісі жасалады: әдетте есепті бухгалтер жасайды. Бұл үшін мынадай мәліметтер қажет:

- топтың қонақ үй немесе жатақханада тұру құны туралы түбіртек (квитанция);

- тамақтану пунктінен қызмет көрсету құны туралы түбіртек;

- автокөлік беру саны мен жұмыс уақыты,

- әртүрлі жинаулар түбіртегі.

Топпен жұмыс істеуді аяқтағаннан кейін нұсқаушы қызмет көрсетуді жақсарту бойынша және қосымша іс-шараларды көрсетіп, қабылдау туралы шақыру алуы тиіс.

Сөйтіп, қызмет көрсету есебін құрғаннан кейін, шақыру алғаннан кейін және ұйымдастырылған шығарып салудан кейін туристермен тікелей жұмыс аяқталады. Тек нұсқаушының өзі есеп береді.

Айтылғандардан шығатыны, туроператордың қызметінің тиімділігі туристік маршрутты талдау мен өткізудің барлық кезеңдерін дұрыс жоспарлау мен ұйымдастыруға байланысты болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Турды жобалау дегеніміз не?

2. Турмаршрут дегеніміз не?

3. Туристерді күтіп алудағы менеджердің атқаратын міндеті.

4. Ақпараттық-ұйымдастыру әңгімесіне кіретін пунктер.

5. Қызмет көрсету бағдарламасы қандай пунктерден тұрады?

Қолданылғын әдебиеттер:

1. Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. Учебное пособие. НОЛИДЖ. Москва. 1996.

2. Тынчерова З.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирования и организации туристского бизнеса. Алматы. 2003.

3. Закон РК «О туристской деятельности в РК». Алматы. 2001.

ДӘРІС 5

КӨЛІК САЯХАТТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ

Жоспар

1. Қазақстан Республикасының көлік жүйесінің жағдайы және оның туризмдегі мүмкіншіліктері.

2. Көлік ролі және ең кең тараған түрлері.

3. Қазақстанның әуе нарығы, оның сипаттамасы, болашағы.

4. Туристерді темір жол көлігімен тасымалдау, оның географиясы.

5. Су туризмі круиздерді ұйымдастыру.

Көлік – халық шаруашылығының ірі салаларының бірі. Оның жұмысында жолаушыларды тасымалдау маңызды үлес алады. Олардың ішінен жоғарғы орынды туристер алады. Туристерге, негізінен, саяхаттың созылу уақыты, оның комфорт­тылығы және бағасы маңызды болып саналады. Көлік түрінің және туристің ауқаттылық деңгейінің, туристік саяхаттың мінезі мен шығу мақсатының алыстауының арасындағы тәуелділік айқын көрінеді.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы туризм интенсивті дамуы теміржол желісінің қарқынды дамуымен тығыз байланысты болды. Теміржолдардың пайдасы автокөлік және авиа көлігі дамығаннан кейін кеми бастады.

Туризмде пайдаланатын көлік түрлері географиялық орнына, жердің табиғи жағдайына, сонымен қатар коммуникациялық желілердің дамуының дәрежесіне байланысты болады. Туристік көлік және жалпы көлік: құрлық, су (өзен, теңіз) және әуе көлік болып бөлінеді. Туристік тасымалдаудағы көліктің кейбір түрлерінің үлесі халықаралық және ішкі туризмде әртүрлі болып құрылады. Қоғамдық көлік туристердің тікелей демалуының, тамақтану және көңіл көтеру орны болды. Осындай транспорттық туризм халықтың демалуының айрықша түріне айналды. Осы мақсатқа негізінен су көліктерінің түрлері – кемелер, онда жоғарғы категориялы қонақ үйлер сияқты комфортты демалу үшін жағдайлар жасалады. Ересек адамдар үшін ең тартымды «жылжитын үй» сияқты жолаушы су кемелері болып табылады. Темір жол көлігі қызмет көрсетудің осындай жоғары деңгейін арнайы жылжымалы құрамды қолданғанда да көрсете алмайды, бірақ оның да құндылығы бар. Кейбір көрсеткіштер бойынша су көлігі озып кетеді.

Жоғары дамыған мемлекеттерде автомобиль, теміржол және әуе туризмі маңызды орын алады. Сонымен қатар көлік экскурсияларда қызмет көрсету, оның ішінде қалаларды, табиғи көрікті жерлерді, мәдени-тарихи объектілерді, т.б. барып көру үшін маңызды рөл атқарады.

В.И. Азар көлік түрлерін демалу түрлерін ұйымдастыруға байланысты келесі топтарға бөлген:

– арнайы туристік пойыздарда немесе кемелерде саяхаттайтын туристер;

– кәдімгі поездар мен кемелерде саяхаттайтын және қызмет көрсету толық кешені үшін төлейтін туристер;

– жүру құжаттарын сатып алатын және өз бетінше саяхаттай­тын туристер.

Көптеген жылдар бойы әлемдік теміржол көлігінде электр немесе тепловоз тартудың жүйелік дамуы, пойыздардың жүру механизациясы мен автоматизациясының даму дәрежесінің өсуі байқалады. Шапшаң жолаушы пойыздары қозғалысының коммер­циялық жылдамдығы үнемі жоғарылайды. Жүрудің комфорттық деңгейінің өсуі және жылдамдықтың өсуіне бағытталған жұмыстар өткізіліп, көптеген мемлекеттер үлкен жетістіктерге жетті. Бірақ, өкінішке орай, біздің мемлекетімізде әлі осындай дәрежеге жету үшін өте аз шаралар жүргізіледі, ал ол теміржол туризмнің дамуына үлкен тежегіш күш болып табылады.

Теміржол әуе көлігіне қарағанда «баяу жүретін» болған­дықтан, темір жол көлігінің үлесі төмендеуде, осы төмендеу 60- жылдардан басталған. Қолайсыз тенденцияны бейтараптан­дыру құралы болу төлемнің төмен болуы табылады. Соңғы кезде ішкі туризмнің дамуында айрықша маңызға ие болып отыр. Сонымен қатар темір жолмен жүрушілерге қызмет көрсетудің жаңа формалары табылып жатыр.

Біздің елде темір жол туризмі 50-жылдың соңынан дами бастады, әйгілі және кең туризм түріне айналды. Осы туризм түрі болашақта оның комфорттылығын жоғарылату жағдайында дамудың айрықша мүмкіншіліктеріне ие болады. Су транспорты­мен салыстырғанда, теміржол транспортының жүйесі теміржол туризмі мен су туризміне қарағанда бірнеше есе арзан болып келеді. ТМД-ы көптеген қалалары мен туристік объектілері теміржол көлігінің жететін саласында орналасқан, соған қоса ол автобус көлігімен кооперацияға түседі, ал осы кооперация әртүрлі көрікті ауданды көру үшін шексіз мүмкіншіліктер туғызады.

Біздің мемлекетіміздің көлік жүйесінің басқа мемлекеттердің жүйе­лерімен кең байланысы, көптеген аралас маршруттарды ұйымдас­тыруға, Қазақстанның Азия және Европаның қалаларын барып көруге мүмкіншіліктер толып жатыр.

Халықаралық туризмде көп жылдар бойы адамдарды су бойынша тасымалдаудың түрлері басым болған. Бірақ уақыт өте келе, авиацияның дамуына қарай оның маңыздылығы бірте-бірте қысқарды. Мысалы, кемемен Солтүстік Атлантика арқылы Франциядан АҚШ-қа баратын саяхат 80 сағат уақытты алады, ал ұшақпен тек қана 8 сағатта ұшып өтесіз. Осындай жағдай сонымен қатар Тынық мұхиты арқылы өтетін іскерлік рейстерде де байқалады. Бірақ Европаның батыс жағалаулары, Жерорта теңізі, Кариб теңізі, Азор және Атлантиканың басқа аралдары аймағында теңіз экскурсия-круиздері үлкен маңызға ие болып отыр.

Круиздік туризм ежелгі заманнан пайда болғанына қарамастан, өзінің қарқынды дамуын 50-жылдардың аяғынан бастаған болатын. Круиздік саяхаттардың алғашқы гиді болып ағылшын жазушысы Уильям Теккерей саналады. Круиздік саяхат негізінен қысқы мерзімді экскурсиялар өткізілетін жағалаулардың бойында жүргізіледі. Қазіргі кезде осы саяхаттар жаңа сипатқа ие болып отыр. Ол ел ішіне басқа көлік түрін пайдаланып кіру арқылы ұзақ саяхаттар жасау. Мысалға, Жерорта теңізімен круиз жасағанда Италияда тоқтаған туристер Рим, Флоренция сияқты әйгілі қалаларды көріп өтеді.

Қазақстанда су көлігін қолданатын туризм әлі дамымаған. Ол гидрографиялық жүйенің нашар дамуымен түсіндіріледі. Бірақ Республика адамдарының көпшілігі жыл сайын басқа елдердің теңіз және өзен туристік саяхаттарына қатысады.

Қазақстанда транспорттық туризмнің екі түрі кең тараған. Ол автомобиль және авиациялық туризмдер түрлері. Халықаралық және ішкі туризмде жеке автомобиль (жеке туристер) және автобустар (экскурсиялар) арқылы тасымалдау маңызды орын алады. Қазіргі кезде мотоцикл, мопед, велосипедтермен саяхаттау онша дамымаған.

Автомобильдік қатынастардың қарқынды дамуы жеңіл автомо­бильдер мен автобустарды шығарудың артуымен, автожолдар жүйесімен дамуымен және жақсаруымен байланысты. Қазіргі жолдардың қалың жүйесі автомобиль арқылы елдің немесе басқа елдің әртүкпіріне жетуге болатындығын көрсетіп отыр. Автожол­дардың жүйесіне автотуристерге қызмет көрсетумен байланысқан дамыған инфрақұрылым сәйкес келеді. Мысалы, қоршалған паркингтер, мотельдер, ресторандар, кафе, техникалық қызмет көрсету станциялары.

Автосаяхаттардың санында қазіргі кезде маңызды орынды- караванингтер алады. Олар автомобильдерге қосылған автопри­цептер.

Туристерді тасымалдау арнайы автобустармен жүргізілу керек. Олар туристердің көп күндік саяхатына сай комфорт болу керек. Гидтерге арналған арнайы, жүк орналастыру орны болу керек.

Қазақстанда автобустық туризм ресми туристік ұйымдардың деңгейінде дамып жатыр.

Автотуризм деп – жеке көлікті туристік мақсатқа қолдануды айтады. Осындай саяхаттар бірнеше күнге немесе аптаға есептелінеді. Автотуризмнің ерекше белгісі болып: оның жоғары маневрлендігі, қорғалануы, қысқы мезгілде ұзақ қашықтыққа жүруі және көп туристік обьектілерді көріп шығуға болатындығы саналады. Жоғарғы маневрлік автотуристерге уақытша түнеу орнына оралуға мүмкіндік береді. Туризмдегі әуе қатынастардың маңызы ұшақтардың тасу мүмкіншілігінің жоғарлауымен байла­нысты. Ол негізінен 50-жылдардан бастап байқалуда. Осы кезеңде ұшақтар пайда болған. Олардың жылдамдығы сағатына 700-950 шақырым (мысалы: ТУ-104; каравелла; боинг-707). 60-шы жылдардың аяғында бірнеше жүз адамдарды сыйғыздыратын үлкен ұшақтар қолдануға берілді (мысалы: АҚШ-та боинг-747). Қазіргі туризм осы заманға сай жаңа ұшақтарды пайдаланады.

Ең алдымен авиа көлікке жолаушыларды тарту үшін льготалық тарифтер еңгізілген болатын. Әуе саяхаттардың әйгілігінің өсуі, көптеген мемлекеттерде осы транспорт түрінің басқа транспорт түрлерінен басымдылығының өсуіне әкелді. Ол негізінен аралдық немесе туристік сұраныстан шалғай жатқан елдерге қатысты. Әуе көліктің ішкі туристерді тасымалдау маңыздылығы байқалып отыр. Ол АҚШ сияқты үлкен территориясы бар елдер мен дамыған әуе желілері бар елдері (Франция, Ұлыбритания, Германия, Канада, Аустралия).

Әуе көлігі тек қана көлік қызметімен қатар, қонақ үй қызметін атқару керек. Көптеген ірі әуежайлар туристерді қарсы алуға және шығарып салуға қолданады. Әуе көлігі маусымдық түсулер кезінде чартерлік тасымалдау қызметін атқарады. Чартерлік тасымалдау кезінде салонның толық толтырылуы. Жеке шетел фирмаларға тарифті төмендетуге жағдай жасайды. Чартерлік тасымалдау &#