2015-10-22
727
Бенедикт (Барух) (1632-1677жж.) Спиноза ауқатты еврей отбасында, Амстердам қаласында дүниеге келді. Әкесі қаланың бай судагері еді. Ол баласын діни училищеге берді, онда ол зеректігін көрсетті. Декарттың шәкірті ретінде, рационалистік бағытты ұстанды. Ол өзінің философиясында одан көптеген ұғымды, әсіресе, екі бастаманы - ойлау мен ұзындық ілімін алды. Декарттан Спинозаның ерекшелігі ─ заттардың табиғатында екі субстанцияның жоқтығын көрсетуі.
Спиноза философиясының түп негізгі - субстанция, оны Құдай, жиі-жиі Табиғат деп атайды. Субстанция, Құдай, Табиғат ─ өзара ауысып отыратын түсінік. Субстанцияда екі атрибут (қасиет) бар: ойлау және ұзындық. Спиноза - монизмді жақтай отырып, субстанцияның материялдық сипатын көрсетеді. Дүниедегі заттар - табиғат модустары (түрлері). Модустар дүниесі, субстанцияның жай-күйі мен іс-әрекеттері қозғалыста болады. Бірақ бұл қозғалысты Спиноза жай айналу деп түсініп, механистік детерминизм принципін қорғады. Ойлау да - модус, өзінде көптеген адамның ренжуі, қайғыруы, түсінігі және идеялары болады. Адам да күрделі модус ретінде субстанцияда көрінеді.
Әлемді субстанция, атрибуттар, модустар арқылы талдай отырып, ол категорияның, жалпы ұғымдардың айқын иерархиясын тұрғызды, оны әлемнің теориялық суреті деп атауға болады. Көптеген философиялық түсініктерді қарастырып, Аристотельдің категорияларды сараптау дәстүрін жаңғыртты.
Спинозаның философиясында этика ілімі орталық мәселе болып есептеледі. Оның «Бостандық - танылған қажеттілік» деген формуласы кейін марксизмнің бостандық түсінігінің негізі болды. Бірақ, Спинозаның бостандық туралы ілімнің жағымсыз жағы, оның айтарлықтай фаталистік болуы. Адам өмірі тағдырға байланысты, оны адам мойындауы керек және оған күрессіз көнуі тиіс. Адам еркін, бірақ өлім туралы көп ойламайды, оның даналығы да өлім туралы емес, өмір туралы ой толғануы.
Оның материализмі атеистік ілімінің негізгі, Құдай жоқ деп ол Библия қағидаларын сынады, оны ойдан шығарылған өтірік деп жариялады. Сол себепті ол Синагогадан да қуылды. Спинозаның философиясы өміршіл, ақыл-ой негізінде жарыққа жол ашады. Оның еңбектері: «Діни саяси тракт», «Этика».
Джон Локк (1632-1704 жж.) Бэкон мен Гоббстың философиясын жалғастырды. Негізгі еңбегі «Адам ақылының тәжірибесі туралы» (1690 ж.). Ол Р. Декарттың «туа біткен» идеясын жоққа шығарды. «Жаңадан туған жанның санасы - таза тақта, ол тәжірибе арқылы толтырылады. Барлық білім тәжірибеге сүйенеді» - оның негізі тезисі. Бұл материалистік эмпиризм, сенсуализм ағымы.
Тәжірибенің екі түрі бар: сыртқы және ішкі тәжірибе. Біріншісі - сезім, екіншісі - рефлексия. Сезім идеясы - бастапқы сырттан келген құбылыс. Рефлексия – сананың өзінің ішкі психикалы күйіне ой жүгіртуі. Сезім идеясы арқылы біз заттардың сапасын білеміз. Ол екеу: бірінші сапалы идеялар ─ денелердің түрі, саны, орны, қозғалысы, салмағы, көлемі, т. б. қасиеттері жатады. Бұларды объективтік шындықта қандай болса, тура сол күйінде қабылдаймыз. Екінші сапалы идеялар: денелердің иісі, түсі, дәмі, т. б., бұларды субъективтік тұрғыдан қабылдаймыз. Оның сапаны осылай талдап зерттегені - үлкен ғылыми ілгері басқандық болды. Оны көбіне субективтік идеалистер мен агностицизм өкілдері кең пайдаланды. Д. Локк өз заманының көрнекті қоғам қайраткері. Мемлекет туралы ойлануында табиғи қалыптан азаматтыққа өту идеясын қолдады, мемлекеттің мақсаты ─ еркіндік пен еңбекпен жиналған меншікті қорғау деді. Ол алғашқы болып биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтары туралы ойлар айтты, халықтың саяси белсендігін қолдады.
Давид Юм (1711-1776 жж.) - агностицизм өкілі. Білім болмысты тану үшін емес, күнделікті өмірде жол нұсқаушы ретінде ғана керек. Ақиқат білім тек математикада бар, қалғандары логикаға бағынбайтын деректерге сүйенген дағдылы сенім дейді. Құбылыстардың бірінен кейін бірі өтуі ─ олардың себепті байланысын көрсете алмайды, тіпті дүние бізден тәуелсіз объективті өмір сүре ме?- деген сұраққа да жауап айта алмаймыз. Сонымен қатар ол, сезімдердің айқын болу дәрежесіне сүйеніп, олардың реттілігін айтады, практикаға соның өзі жеткілікті деп санайды. Соған сену теориялық білімді қажет етпейді.
Юм утилитаризм ілімін таратты, ақиқаттың, өнегіліктің өлшемі пайда деді. Діннің өнегелікке, азаматтық өмірге тигізетін зиянды әсерін қатты сынады. Негізгі еңбегі «Адам ақылы туралы зерттеу» (1748). Оның агностицизмі қазіргі неопозитивизмнің бір бастауы.
Джордж Беркли (1685-1753 жж.) - субъективті идеалист, епископ. Негізгі еңбегі «Адам білімінің бастауы туралы трактат» (1710). Оның пайымдауынша, адам тек өз «идеясын» (түйсік, сезіну) қабылдайды, заттың өмір сүруі - сезімде қабылдануында. Идеялар ақыл мен ерікке тәуелді. Осы солипсизмнен (тек бір танушы субъектінің өмір сүретінін мойындайтын философиялық ілім) құтылу үшін ол рухани субстанцияның көптігін, «шексіз рух - Құдайды» мойындайды. Кейін неоплатонизмді, идеялардың Құдай ақылында мәңгілік өмір сүретінін жақтады. Атеизмді қаралау үшін «материя» ұғымын сезімде берілмейді деп жоққа шығаруға тырысады. Локктің бірінші және екінші қасиеттері ілімін сынайды.
Жаңа Заман философиясында XVIII ғ. ерекше орын алған бағыт, ағартушылық кезең. Көрнекті өкілдері: Францияда - Вольтер, Руссо Ж., Гельвеций К., Ламетри Ж., Дидро Д., Гольбах П., Германияда - Лессинг, Гердер И., Англияда - Локк Д., Толланд Д., Юм Д. Ағартушылық кезеңдегі ойшылардың бәрін қайта өрлеу дәуіріндегі адамның шексіз мүмкіндігіне сену, өмірді ақылға сүйеніп өзерту, жаңа ғылым жетістігіне ұмтылу біріктіреді. Ағартушылар шіркеуді, дін ұстанымдарын сынап, абсолютизм мен метафизикаға қарсы шықты. Дін атаулының бәрі - надандықтың, жоққа нанудың және қаталдықтың ертедегі ескерткіші деді Гольбах. Олар қоғам өмірінің барлық жағын реформалаудың тиянақты концепциясын қарастырып, қоғамдық игілікке бағыттады. Олардың бар көңілі белсенді әрекеттенуші адамға, оның дүниені танып өзгертуіне, ақылға сүйеніп әлемнің қожасы болуына арналды.
Француз ағартушыларының өкілі Вольтер (1694-1778 жж.) жазушы, философ және публицист. Аса қатаң түрде шіркеуді сынады, оны үстем таптың мүддесін қорғаушы, ғылым мен білімнің жауы деп санады. Ол әрекетсіз оптимизмге күлді, еркін ойшылдыққа, өз бақыты үшін күресетін іскер адам болуға шақырды. Ол материяның мәңгілік және таралмайтындығы, тәуелсіз өмір сүретіні және мәңгі қоғалыста болатыны, табиғи және қоғамдық құбылыстардың себептілікке бағынатындығын мойындады.
Жан Жак Руссо (1712-1778 жж.) феодалдық қоғамды қатаң сынады, адам теңдігін, демократияны, азаматтық қоғам идеяларын дамытты. Теңсіздікті жекеменшіктен көрді, Гоббстың табиғи жағдайда «бәрінің барлығымен күресін» сынап, ол кезде керісінше бауырластық пен үйлесімдік болғанын дәлелдейді. Педагогика ғылымының теоретигі, еңбек арқылы белсенді азаматтарды тәрбиелеуге шақырады. Оның «Қоғамдық келісім» (1762), атты еңбегі бар.
Ағартушылық кезеңде француз материалистері қоғамда ерекше орын алады. Дени Дидро (1713-1784 жж.) материя мен қозғалыстың бірлігін қуаттап, абсолюттік тыныштықты қолдамады. Барлық табиғат мәңгі қозғалыс пен дамуда болады, «қозғалыс - материяның өмір сүру тәсілі» деген идеяны қолдады. Ол адамды сезгіштік пен ес дарыған құрал-сайманға ұқсатады. Адам санасы барлық материяға тән бейнелеу қасиетінің жоғарғы формасы деп, диалектикалық болжам айтты. Агностицизмді сынап, дүниенің танылатынын жақтады. Француз материализмі метафизикалық деңгейде қалғанымен, механистицизмнен толық арылды деуге болады.
Ағартушылар ─ «адамның мінез-құлқы мен қылықтарына қоғамдық орта мен тәрбиесі жауапты» - деген өте прогресшіл қағида ұсынды. Адамды қоғамдық орта қалыптастырады. Осыдан ─ ағартушылар адамды, оның мінез-құлқын өзгерту үшін, ең алдымен ортаны өзгерту керек деген революциялық қорытынды шығарды. Ағартушылар философиясы XVIII ғасырда ең прогресшіл философия болды. Ол қазіргі замандағы табиғаттану ғылымы мен қоғамдық ғылымның дамуына зор әсер етті.
Семинар сабағының жоспары:
Қайта өрлеу дәуіріндегі антропоцентризм және гуманизм.
Ғылыми революция және таным тәсілдері: эмпипризм мен рационализм.
Жаңа заман философиясындағы материализм мен идеализмнің ерекшеліктері.
Ағартушылық дәуір философиясы және оның идеологиясы.
Әдістемелік ұсыныстар:
Қайта өрлеу дәуірінде антропоцентризм және пантеизм жетілді, бұлар ғылыми танымға жол ашты. Жаңа заманда жаңа ғылыми жаңалықтарды философиялық тұрғыдан талдау қажеттілігі туып, танымның жалпы әдістемесі қарастырыла бастады. Сондықтан екі негізгі бағытты толық талдаған жөн. Олар: эмпиризм және рационализм.
Бақылау сұрақтары:
1. Жаңа заман философиясында таным методологиясы неге өзекті болды?
2. Танымның индуктивті және дедуктивті әдістерінің ерекшелігін ашыңыз.
3. Жаңа замандағы философияның негізгі бағыттарын атаңыз.
4. Қайта өрлеу дәуірінің өзіндік белгілері, олардың философиялық ойларда
бейнеленуі.
5. Қайта өрлеу философиясының антропоцентризмі және гуманизмі. Пантеизм
және натурализм.
6. ХVІІ-ХVІІІ ғасыр философия (Ф. Бэкон, Р. Декарт, Т. Гобс, Б. Спиноза, Дж.
Локк, Г. Лейбниц).
7. ХVІІІ ғ. ағартушылық кезеңдегі философиясы (Ж. Ламерти, Д. Дидро,
К. А. Гельвеций, П. Гольбах, Вольтер).
8. Француз материалистерінің діни көзқарастары.
9. Қайта өрлеудегі натурфилософия мен диалектика (Дж. Бруно, Н. Кузанский).
10. Жаңа заман философиясындағы негізгі субьективтік идеализм өкілдері (Д. Юм,
Д. Беркли).
Баяндамалар мен рефераттар:
1. Қайта өрлеудегі антропоцентризм және гумманизм.
2. Адам идеалы: адам өзін-өзі жасаушы бастапқы тұлға.
3. Құдай, әлем және адам туралы Ренессанс философиясының гуманистік мәні.
4. Философия және өнер: индивидуалдылықты игеру (Данте, Петрарка, Леонардо да
Винчи, т.б.)
5. Ғылыми револиция және ХVІІ ғ философиясының ерекшелігі.
6. Діни догматизмді, орта ғасырлық схоластиканы сынау.
7. Бэконның индуктивтік әдісінің мәні.
8. Бэкон Ф. мен Р. Декарт. ілімдерінің қайшылықтары.
9. Метафизикалық онтология: субстанция мәселесі (Декарт, Спиноза, Лейбниц).
Философиялық мәтіндермен жұмыс істеу
1. Антология мировой философии в 4-х т. М.: 1969-1972.
2. Гобсс Т. Левиафан или материя, форма и власть государства церковного и
гражданского. Гоббс. Сочинения. в 2-х т. М.: 1989 Т 2.
3. Декарт Р. Правила для руководства ума. Соч. В 2-х томах. М.:
4. Кузанский Н. Соч. В 2-х томах. М.: 1979-1980.
5. Лейбниц Г.В. Монадология. Соч. В 2-х томах. М.:
6. Локк Дж. Опыт в человеческом разуме Локк Дж. Изб. Философские
произведения. В 2 т. М.: 1986 Т 1.
7. Мир философии: Хрестоматия в 2-х частях. М.: 1991 Т 1.
Әдебиеттер тізімі
1. Алтаев Ж., Касабек А., Мухамбетәли Қ. Философия тарихы.Алматы, 2000.
2. Асмус В. Ф. Декарт М.: 1956.
3. Әбішев Қ. Философия.Алматы. Ақыл кітабы, 2001.
4. Гайденко П.П. Эволюция понятие науки (ХҮІІ-ХҮІІІ вв.) М.: 1987.
5. Зайченко Г.А. Джон Локк. М.: 1973.
6. Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. Алматы. Раритет, 2004.
7. Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия. Алматы, 2003.
8. Қасабек А. Тарихи-философиялық таным. Оқу құралы. Алматы, ҚазГЗУ. 2002.
9. Мырзалы С. Қ. Философия әлеміне саяхат.-Қостанай, 2000.
10. Нарский И. С. Готфрид Лейбниц. М.: 1973.
11. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Философия тарихы. Алматы, 1999.
12. Соколов В.В. Спиноза М.:1977.
13. Соколов В. В. Европейская философия ХҮ-ХҮІІ веков.- М.: 2003.
14. Философия Ғабитов. Т. Алматы. Раритет. 2003.
15. Философиялық сөздік. Алматы. 1996.
1.5 Немістің классикалық философиясы
Немістің классикалық философиясы ─ адамзат мәдениеті мен философиялық ойлау дамуының маңызды сәті. Бұл философияның негізін салған Иммануил Кант (1724─ 1804 ж.), Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814 жж.), Фридрих Вигельм Иозеф Шеллинг (1775-1854 жж.), Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831жж.) және Людвиг Андреас Фейербах (1804-1872 жж.). Аты аталған философтар өз жүйелерін жасады, олардың идеялары мен тұжырымдары аралығындағы ерекшеліктердiң болғанына қарамай, бір рухани ортаны қалыптастырды.
XVIII ғасырдың аяғымен XIX ғасырдың басында Германия экономикалық, саяси жағынан артта қалған бытыраңқы жартылай феодалдық ел болды. Ұлт буржуазиясы әлсіз болғандықтан, өкіметке қарсы ашық күресе алмады және революциядан қорықты, сондықтан феодалдармен ымыраға келді. Неміс классикалық философиясының өкілдері де, жай қала халқынан (бюргер) шыққандықтан, тек жалпы философиялық мәселелермен айналысты. Олар өз заманының білімді адамдары болды, университеттерде сабақ беріп, ғылыммен шұғылданды; сол кездегі Англияда болған өнеркәсіп төңкерісi, оның негізінде табиғаттану ғылымының дамуы, 1748-1794 жылдары Францияда болған буржуазиялық революцияның прогресшіл идеяларының Герман буржуазиясына тигізген әсеріне көп көңіл қойып, ой қозғады.
«Неміс классикалық философиясы» деген атауды Энгельс беріп, оны былай деп түсіндіреді:
1. Сана, сезім, ақыл-ой, таным мәселелерін зерттеу;
2. Ертедегі көне диалектиканы жаңа негізде көтеру;
3. Субъективтік идеализмнен объективтік идеализмге революция жолымен көшу.
Иммануил Кант 1724 жылы қарапайым қолөнерші семьясында Кенигсберг қаласында дүниеге келді. Әкесі тері илеуші, құрал - сайман шебері болып жұмыс істеді. Отбасындағы 9 баладан 3 қызбен інісі екеуі ғана тірі қалды, бала кезінде өте көп ауырды. Өмір бойы бойдақ болып өттi. 1745 жылы Кенигсберг университетінің теологиялық факультетін бітірді. Сонымен бірге, университетте бірқатар жаратылыстану және философиялық пәндерді зерттеп таныды. Университеттен кейін 9 жыл үйде сабақ беретiн мұғалім болып және өзі білімін жетілдірумен айналысты. 1755 жылы приват-доцент болып орналасқан соң логика, метафизика, математика, табиғи құқық, философия, механика, минерология, теология, этика, география, антропология, дін және физикадан дәріс берді. Философия мамандығымен 47 жыл бойы шұғылданды. Өзінің жеке басында философиялық әңгімелерге көңіл бөлмеген. Оның ойынша ол тыңдай білмейді, оқыта біледі. Бүкіл өмірі есептеліп, өзіне ыңғайлы өтіп жатты. Кешкі сағат 1000-да ұйықтап, таңғы 500-те тұратын болған. Ол 1900 сағатта қыдыруға шыққанда, қала тұрғындары онымен сағатын туралайтын деген аңыз бар. Бұл әдет соңғы 30 жыл бойы бұзылмаған.
«Пролегомендер» деген еңбегінде Кант өз философиясының жай-жапсарын қысқаша баяндап береді. Ол еңбегі алғаш рет 1783 жылы басылып шықты. Канттың ғылыми еңбектерi екi кезеңге бөлiнедi: «Сыни кезеңге дейінгі» және «Сыни кезеңдегі».
Сыни кезеңге дейінгі кезеңінің мәні ─ «Жалпы бірдей жаратылыстану тарихы және аспан теориясы» деген еңбегі бойынша талданады. Бұл еңбекте:
1. Материяның бірлігі, қозғалысы және оның заңдары туралы жаңа ойлар айтты.
2. Жаратылыстану ғылым теориясының саласында тарихи екі жаңа гипотеза
ұсынды:
а) күн жүйесінің табиғи жолмен пайда болуы (ғылымға бұл Кант-Лаплас гипотезасы болып кірді). Күн жүйесінің газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы идеясы тек астрономияға ғана қосқан үлесі емес, жалпы дүниетанымдық, әдістемелік маңызы бар жаңалық болды. Оның космогониялық ілімі неміс философиясына үлкен әсер етті. Бұл ілім дүниеге деген қалыптасқан метафизикалық көзқарасты жеңді.
б) тасқындар салдарынан жердің айналуының бәсеңдеуі.
3. «Дүние жаратылды» деген пiкiрдi жоққа шығарып, жаратылыстану туралы еңбегінде оны материализм тұрғысынан шешті. Планеталардың алғашқы газға ұқсас тұмандардың қоюлануы арқылы, өзіне тән тартылыс және серпіліс секілді қарама-қарсы күштердің арқасында өздігінен, ешқандай сыртқы күштердің әсерінсіз, пайда болатынын айтты. Хайуандардың пайда болуы, бүкіл дүниеге қалай таралғандығы жайлы, адамның табиғи жолмен шыққандығы туралы идеялар ұсынды.
4. Кант философиясының тарихы, маңызы, оның диалектикалық ойлауды дамытуында болды.
Кант екінші кезеңде өзінің философиялық жүйесінің орталық мәселесі етіп адамды, оның тану мүмкiндiгiн қойды. Адамға керегі бостандық, бірақ ол адамда жоқ. Адамда бардың бәрі табиғи қажеттіліктің арқасында қалыптасты. Адамның рухани тілегі мына философиялық сұрақтарға байланысты:
1. Нені біле аламын? (Метафизика немесе философия). «Таза ақыл-ойды сынау». (1781 ж.)
2. Нені білуім керек? (Мораль, этикалық ілім). «Практикалық ақыл-ойды сынау» (1788 ж.)
3. Неге сенуге болады? (Дін) «Ақыл шеңберіндегі дін» (1793 ж.).
4. Адам деген не? «Антропология» (1798)
Кант философиясы болмыс, әдептілік және дін туралы мәселелерді қарастырмастан бұрын, танып-білу мүмкіндігінің шегiн белгілеп алуды ұсынады.
«Таза ақыл-ойды сынау» деген еңбегінде таным мәселесін талдайды. Канттың пікірінше, таным процесі үш сатыдан өтеді: 1. Сезім-түйсік сатысы. 2. Сараптаушы ақыл-ой. 3. Таза ақыл-ой. И. Кант дүниені өздігінен, біздің санамыздан тыс өмір сүретін «өзіндік зат» (вещь-в-себе) – заттар мен құбылыстардың мәнi, біздің санамызда берiлген «біздік зат» (вещь-для-нас) - заттар мен құыбылыстардың сыртқы көрiнiсi немесе табиғат, деп екіге бөледі. Бұл дуалистік көзқарас. Өйткені, ол материалдық заттардың объективтік өмір сүруін мойындайды, алайда мәнін танып - білуге болмайтын «өзіндік зат» бар деп агностиктік ұйғарымға келеді. Зат ішіндегі мәнді ешуақытта таза ақыл-оймен анықтауға болмайды. Бұл трансцендентальдық, яғни логикалық ойлаудан, тәжірибиеден тыс.
Агностиктік білімнің пайда болуына байланысты, заңды сұрақ туады: егер жеке заттарды және тұтас әлемді тану мүмкіндігі жоқ болса, ғылыми білімнің тегі мен мәні қандай? Кант осыған өзінің гипотезасы мен теориясын жасады? Осы мәселелерді түсіндіру үшін, ол өзінің таным теориясына априорлық білім түсінігін енгізді, бұл ─ тәжірибеге дейінгі және тәжірибеден тыс алынған білім болды. Априорлық ─ ақыл-ойда әуел бастан бар және дәлелдеуді керек етпейді. Мысалы, «Адам өмірі уақытпен өтеді», «Барлық дененің ұзындығы бар». Тек априорлық білім дәлелді және сенімді, жалпылық және қажеттілік қасиетіне ие бола алады. Ол априорлық білім түрлеріне біздің кеңістік пен уақыт туралы түсінігімізді жатқызды. Бірлік, көптік, тұтастық, нақтылық, терістеу категориялары тәжірибеге дейін адам басында таза идея күйінде пайда болады деп жазды. Олар «бiздiк заттардың», табиғаттың ретсiздiгiн жоюға, жүйеге келтiруге қолданылады, яғни соңғыларды бiздiң санамыздың өзi жасайды - бұл Кант философиясының субъективтiк идеализмге ауытқуы.
Априорлық білімге байланысты адамның өзінің жеке эмпириялық тәжірибесінен шығу қабілеті туады. Осыдан, ол өзінің философиясын ─ транцендентальдық деп атады. Канттың априорлық формаларынан адамзат мәдениетінде қалыптасқан (заттандырылған) дағдылық, іскерлік және қабілет тыс қалған. Атап айтқанда, мәдениеттің негізінде ғылым, техника, өнер бар, біздің білім жеке адамға көп тәуелді емес. Бұлар шынында да жеке адам тәжірибесінен бұрын, қалыптасқан және олар үшін априорлық болады. Бірақ таным субъектісі адамзат болғандықтан, бұл білім апостериорлықтан, яғни тәжірибеден алынған.
Апостериорлық білім ─ тәжірибеге негізделген, әрі қолда бар материалдардың деректеріне сүйенген. Мысалы, адам тәжірибеден білетіні барлық металдар балқиды, бірақ теория жүзінде балқитынын дәлелдеуге болмайтын металдар бар. Сондықтан тәжірибеден алынған білімнің (эмпириялық, апостериорлық) дұрыс және толық болмауына байланысты, ол жалпылық болуға таласпайды.
Кант ілімінде танымдық қабілеттің негізгі мәселесі: ақыл-ой мен антиномиялар туралы, осы ілімнің ықпалы ерекше еді. Бұл жаңа заман философиясының ең маңызды, әрі терең жетістіктерінің бірі болды. Әр ойдың кері түрі бар деген диалектикалық заң ретіндегі антиномияға мыналар жатады:
Кеңістік және уақыт:
Дүние уақыт жағынан да, кеңістік жағынан да шекті.
Дүние уақыт жағынан да, кеңістік жағынан да шексіз.
Қарапайым және күрделі:
Әрбір күрделі зат қарапайым бөлшектерден тұрады.
Дүниеде қарапайым зат мүлде жоқ.
Бостандық және себептік:
1. Дүниеде табиғи заңдар бойынша себептілік қана емес, бостандық та бар.
2. Бостандық жоқ. Дүниеде бәрі де қатал себептіліктегі табиғи заңдар бойынша жасалады.
Құдай және мән:
1. Құдай бар - сөзсіз тіршілік иесі, барлық тіршіліктің себебі, дүние ме?
2. Құдай жоқ - дүние мәнсіз. Ешбір абсолютты тіршілік иесі жоқ.
И. Канттың осы антиномиясы Гегельдің қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі деген диалектика заңын ашыуына үлкен ықпал жасады.
1783 жылы «Пролегомендер» («кіріспе») кітабында философиялық категориялар тәжірибеден тыс, оған дейін адам басында таза идея күйінде пайда болады деп, олардың 12-сiн атап көрсетті. Сараптау парасатының түрі - категориялар (жалпы ұғым), солардың көмегі арқылы алғашқы түйсіктегіні «жүйе координатында» ұғыну және реттеу жүредi. Канттың пікірінше, сараптау категориясының көмегімен түйсіктегі ретсіздікті ақыл-ойдың сөресіне орналастырып, ойлау қызметін нәтижелі етуге болады. Ол 12 категорияны көрсетіп оны 4 топқа, әр топта үштен орналастырды. Сонымен бірге алғашқы әр топтың екі қатегориясы қарама-қарсы топтың қасиеті, сипатты, үшіншісі ─ олардың - синтезі:
