2017-12-14
1935
Борпылдақ псефиттерге – гравий, малтатас, койтас, шойтастар жатады. Цементтелген псефиттерге – гравелит, конгломерат, брекчий жатады, Ірі кесекті тау жыныстар әр түрлі мөлшерлі қабат, пласт, линза тәрізді болып түзіледі. Малтатас пен конгломераттар теңіз, көл және өзендерде қалыптасады.
Теңізде пайда болған малтатас пен конгломераттар жағалауда және дельтада кездеседі. Теңіздің малтатастары жалпақ жұмырланған ірі аймақтарды алады. Малтатас пен конгломераттар қабаттары теңіз трансгрессиясын сипаттайды, оларды базальды конгломераттар деп атайды, себебі олар кесекті тау жыныстардың табанында орналасады.
Көлдік конгломераттар теңіз конгломераттармен салыстырғанда шамалы аймақтарды алады, линза және шамалы қабатты пласт тәрізді болып басқа шөгінді тау жыныстардың арасында кездеседі.
Өзен малтатастарымен конгломераттары таулы өзендерде, ірі өзендердің жағасында және түбінде кездеседі. Кесектер жұмырланған домалақ тәрізді болып келеді. Конгломераттар пласт және линза тәрізді болып ірі қалың қабаттарды құрайды.
Құмтасты түзлімдер.
Құмтасты түзлімдер ішінде түйірлер мөлшері (0,1–1мм) дейін болатындары шөгінді жыныстар арасында көп тараған. Олар генезисін органикалық қалдықтар, қиғаш немесе горизонталды қабатталуымен, қабат бетінде иірімді белгілерімен, минералдық құрамымен анықталады. Мысалы, глаукониттердің кездесуі теңіз тектілігін растайды.
Аса ерекшеленетіндері жағалаулық, дондық, өзендік және эолдық құмтасты түзілімдері.
Жағалаулық құмтасты шөгінділер жақсы сұрыпталған, жұмырланған және тегіс беткейлі болады.
Теңіздік және өзендік құмтастар онша сұрыпталмаған, алевролиттер мен олекто бөлшектерден тұрады.
Өзендік құмтасты шөгінділер өзіндік қисық қабатттылығымен ерекшеленеді. Қабаттар сериясы бір жаққа құлайды. Қимасының өзгергіштігімен ерекшеленеді Сағалары болғандықтан олек аудандарды алып оле мүмкін.
| Жыныстар тобы | Кесектер мөлшері, мм | Кесектер атауы | Жұмырланған кесектер | Үшкірленген кесектер |
| Ірі олектор Құмтасты Алевролитті Пелитті | >1000 100 – 1000 500 – 1000 250 – 500 100 – 250 10 – 100 50 – 100 25 –50 10 – 25 1-10 5 –10 2,5 – 5 1 – 2,5 0,1 -1 0,5 – 1 0,25 – 0,5 0,1 – 0,25 0,01 – 0,1 0,05 – 0,1 0,25 – 0,05 0,01 – 0,025 < 0,01 | Шойтастар Қойтастар: ірі орта ұсақ Малтатас: ірі орта ұсақ Гравий: ірі орта ұсақ ҚҰм: ірі орта ұсақ Алеврит: ірі орта ұсақ Пелит | Шойтасты Конгломераттар Қойтасты Конгломераттар: ірі қойтастар орта қойтастар ұсақ қойтастар Конгломерат: ірі малтатастар орта малтатастар ұсақ малтатастар Гравелит: ірікесекті ортакесекті ұсақкесекті | Шойтасты Брекчиялар Қойтасты Брекчиялар: ірі брекчиялар ортабрекчиялар ұсақ қойтастар Брекчия: ірі олектор орта олектор ұсақ олектор Тасқиыршық: ірікесекті ортакесекті ұсақкесекті |
| Құмтас: ірі түйірлі орта түйірлі ұсақ түйірлі Алевролит: ірі түйірлі орта түйірлі ұсақ түйірлі Аргиллит |
Кей бір шетелдің авторлары құмтастарды басқаша жіктейді. Олардың жіктелуі бойынша: 1. Аренит – жоғары сұрыпталған сазды бөлшектердің құрамы 10% дан кем құмтастар, 2. Вакк сұрыпталмаған сазды құмтастар,
4. Кварциттер, 5. Граувакктар.
Кей бір ғалымдар жіктелу мақсатпен құмтастарды екі топқа бөледі: матриксы (цемент) бар және онысы жоқ.
Петтиджон және Дотт құмтастарды келесі топқа бөледі: 1. Аренит, 2.кварцты құмтастар, 3.вакк, 4. аркоз, 5. граувакк.
Аренит 15% матриксті құрайды структурасы жетілген.
Ваккта матрикс 15% дан 75% ға дейн структурасы жетілмеген, бірақ дала шпаттар 25% дан кем.
Аркоздар кварц пен дала шпаттардан құралады структурасы жетілген, бірақ минералдық құрамы бойынша жетілмеген (дала шпаттар көп).
Кварцты құмтастар басқаша ортокварциттер құрамында 95% кварц.
Грауваккты құмтастар сұрыпталмаған, кесектер әртүрлі мөлшемді, кварц аз, слюдалар мен тау жыныс кесектері қөп, цемент сазды минералдардан құралған.
Құмтастардың цементтері сазды (каолинит, гидрослюда ж. б.) карбонатты, кремнийлы, темірлі болады. Көптеген құмтастарда цемент полиминералды: сазды-карбонатты, кремнийлы-сазды-карбонатты, қосымша түрде көмірлі заттар кездеседі. Кесектер мен цементті материалдың
құрамы бойынша келесі цементтер түрі кездеседі.
Базалды түр – сынықтар цементті материалдың ішінде арасы ашық бір-бірімен шектеспейді. Цемент тау жыныстың 30-50% құрайды.
Куыстық түру – цементті материалдың мөлшері кеуектің көлеміне байланысты әр мөлшерлі. Сынықтар бір-біріне тиіп жатады, ал цемент олардың арасында қуыстарды толтырады. Цемент таужыныстың 10-30% құрайды.
Қабыршақтық түрі – цементті материал сынықтарды жүқа қабықпен қаптап тұрады, араларында қуыстар қалады. Цемент мөлшері 10% дан аспайды.
Жанасулық түрі – цемент тек сынықтардың бір-бірімен жанасқан жерлерінде ғана болады, аралары қуыс қалады. Цемент таужыныста бірнеше-ақ % болады.
Пайда болу бойынша келесі цемент түрлері кездеседі: регенерациалық (қайта өсу), коррозиалық (кеміру), пойкилиттік (кірме) цемент ірі кристалды минералдан түрады, сынықтар оның ішіне кіреді.
Эолды құмтасты шөгінділер теңіз және өзен құмдарының желмен тасымалдауынан болады. Сондықтан эолды құмдарда сазды бөлшектер болмайды, әрі сұрыпталған және жұмырланған болады.
Құрамына қарай құмтастар кварцты, аркозды және граувакты болып жіктеледі.
2. Кварцты құмдар мен құмтастар көбінесе платформды аймақтарға тең. Олар құмды материалдардың ұзақ уақын шөгіуінің салдары. Кварц түйірлері дөңгеленіп және қызғылт беткейлі болады. Кварцты құмтастар екінші ретті туындауының салдарынан кварцпен цементеледі де квациттер немесе кварцитті құмтастар оле аталады. Кварцты құмтастар шыны өндірісінде қолданылады. Таза кварцтың 99,8% құрамынан тұратын құмтастар оптикалық шыныларды даярлауға қолданады.
3. Аркозды құмтастар дала шпаттары мен кварцтан тұрады. Граниттердің үгілуінен әртүрлі олек – географиялық жағдайда пайда болады.
3. Граувакты құмтастар әртүрлі генезистегі тау жыныстар кесектерінен тұрады.
Қатпарлы аудандарда, ысырлу аудандарында олектор материалдардың тез уақыт аралығында олект нәтижесінде пайда болады.
Негізгі әдебиеттер: 1 – [129 -140], 2 – [98 -110], 3 – [248 – 303], 4 – [40 – 47]
Бақылау сұрақтары:
1. Кесекті жыныстар қандай белгілеріне оле жіктеледі?
2. Сазды жыныстардың минералдық құрамы?
3. Сазды жыныстар қандай жағдайда қалыптасады?
Дәріс 12.
Алевролитті түзлімдер.
Минералдық құрамына қарай алевритті жыныстар (0,01 – 0,1мм) кең шектеулерде өзгереді. Құмтасты жыныстардай бөлінген анық шекарасы жоқ. Алевролиттер құрамында кварц, дала шпаттары, тау жыныстар кесектері, слюдалар, олектор жєне басқа минералдар кездеседі.
Геосинклинальды аудандарында жақын жерлердегі алевролиттерде SiO2 көп емес, сілтілер арасында калийге қарағанда натрий басым болады. Ал ұзақ олек шөгуде, кері көріністі көреміз, бұнда кремний көбірек болады.
Цементтеуші заттары калойдты жіңішке олектор сазды минералдар болып табылады. Алевролиттер горизонталды қабаттылыѓымен ерекшеленеді. Алевролиттер көлдер мен теңіздер бассейндерінің түбінде, өзендерде кездеседі.
| Жыныстар Типтері | Кварц | Дала шпаттары | Глауконит | слюдалар | Сазды минералдар | Карбонатты жыныстар | Кесекті жыныстар | Басқа олекторну. |
| Мономинералды Кварцты құмтастар, J3, Люберцы Москва оле. Кварцты құм Р, Камышин Волгоград оле. Аркозды Аркозды құмтас, ұсақтүйірлі, J2, Каспий алды ойпаты, Аркозды құмтас, К, Солтүстік Кавказ. Граувакты Құмтас граувакты, Р2, Актөбе Оралалды Алевролит аркозды, N, Апшерон жарты аралы (А.Г. Алиев жєне Даидбеков Э. Л. бойынша) Граувакты құмтас, Донбасс (Логивиненко Н.В.) | 99,1 95,2 76,3 78,6 51,2 35,0 39,2 | 0,4 2,0 20,3 13,0 29,7 60,5 5,18 | - 1,7 - 6,2 - - - | 0,4 - 3,2 0,9 9,1 0,2 10,83 | - 1,5 1,1 4,4 4,5 - | - 0,9 - - 1,8 - 0,76 | - - - - 1,7 - 42,52 | 0,1 0,2 1,7 0,2 2,1 0,8 1,52 |
Мұнай және газ терригенді кешені (олектор)
Терригенді немесе олектор тау жыныстар көп тараған жинауыштар топтарының қатарына жатады. Терригенді жыныстардың жинауыштық қассиетін көбінесе кеуекті жарықтар немесе күрделі жарықтар болуы мүмкіндігімен анықтайды. Пайда болу уақыты бойынша – алғашқы және екінші кеуектілік оле бөлінеді. Кеуектер өлшемі – фильтрациялық қассиетін және қабаттың түгелдей мұнайгаздылық өнімділігін көрсететін ең негізгі факторлардың бірі. Шлиф жазығында кеуектер дұрыс емес үшбұрыш олект төртбұрыш тәрізді көрінеді. Тау жыныстағы көп мөлшердегі сазды немесе карбонаты тегіс таралмаған олектор, шлиф жазығында тегіс немесе дөнгелек пішінге жақын болады. Ең жақсырағы кеуектерді полимерленген шайірмен алдын – ала қанық боялған шлифтерде байқаған жөн. Шлифте қараған кезде кеуекті қуыстар бір – олектор жіңішке каналдармен байланысы көрінеді. Кеуекті жазықтық каналдармен қосылған жүйені құрайды. Коллекторлық қассиетіне литологиялық құрамы, құрлымы және олектор тау жыныстардың олек пайда болуы әсер олек.
Кесекті тау жыныстардың коллекторлық қасиеті келесі факторлармен байланысты:
1. кесектердің мөлшерінен
2. пішіні мен жұмырлануынан
3. сұрыпталу дәрежесінен
4. Цемент мөлшерімен құрамынан
5. тығыздалу процестен
6. екінші қайта минералдардың пайда болуынан
7. тұрақсыз минералдардың еруінен
1. Кесектердің мөлшері.
Жалпы кеуектілік кесектердің мөлшеріне байланысты емес. Ірі кесектерде кеуектілік ірі, бірақ саны аз. Өткізгіштілік кесектердің мөлшеріне байланысты. Ірі кесектер өткізгіштілікті ұлғайтады. Фильтрация ірі кеуектермен журеді. Үсақ кеуектермен фильтрация жүрмецді.
5. Кесектердің пішіні мен жүмырлануы.
Бұл фактормен де кеуектілік байланысты емес, өткізгіштілік байланысты.
Кесектер изометриалық және жұмырланған болса, өткізгіштілік жоғары болады. Құмды-алевролитты тау жыныстардың құрамында слюдалар көп болса,өткізгіштілігі анизотропты болады. Қабатқа параллель өткізгіштілік-жоғары. Қабатқа перпендикуляр өткізгіштілік-төмен.
6. Кесектердің сүрыпталу дәрежесі
Сұрыпталу дәреже коллекторлық қасиетке үлкен әсер тигізеді.
Сұрыпталу дәреже жоғары болса кеуектілікте, откізгіштілікте жоғары болады. Сұрыпталу дәреже төмен болса ірі кесектер арасы үсақ кесектермен толып кеуектілік төмендейді. Кубты орналасқан кесектерде кеуектілік 47,7% болады. Ромб тәрізді орналасқан кесектерде кеуектілік 22,7%. Ал егер кеуектер үсақ түйірлермен толса кеуектілік 10,8% ға дейін төмендейді. Бірақ үлкен тереңдіктерде сүрыпталу дәрежесі жоғары болсада тау жыныстарда өткізгіштігі төмендейді.
7. Цемент мөлшерімен құрамы.
Тау жыныстардың коллекторлық қасиетіне үлкен әсер тигізеді. Цемент мөлшерінен кеуектілікте, откізгіштілікте байланысты. Цемент мөлшері ұлғайған сайын кеуектілікте өткізгіштілікте азайады. Базальды типте цемент мөлшері 40-45%. Кеуекті типте цемент мөлшері 20-35%. Пленкалы және контактылы типте 15%. Базальды және кеуекті цементте түйір ара кейде жаппай цементпен толады, сондықтан кеуектілік төмен болады. Пленкалы және контактты цементте түйір арасы бос қалады, сондықтан кеуектілік те өткізгіштілік те жоғары болады.
Цемент құрамы коллекторлық қасиетке әсер тигізеді. Төмен тереңдікте (1000-1500 метрде) сазды цементі бар террегенді тау жыныстарында кеуектер көлемі жоғары болады 20 % дейін. Үлкен тереңдікте сазды цемент тығыздалып,кеуектілігі төмендейді. Карбонатты цемент төмен тереңдікте тығыз кристалды болады, ал үлкен тереңдікте еру нәтижесінен кеуектілік ұлғаяды. Кремнийлі цемент үлкен тереңдікте пайда болып кеуектілікті төмендетеді.
5. Механикалық тығыздалу
Механикалық тығыздалу коллекторлық қасиетке үлкен әсер тигізеді. Тығыздалу ұлғайған сайын коллекторлық қасиет төмендейді.Сазды заты көп терригенды тау жыныстарда (вакктарда) тығыздалу тезірек өтеді 1-1,5км тереңдікте.Арениттерде тығыздалу 2,5- 3км. Тереңдікте ұлғайып кеуектілігі төмендейді.
6.Екінші қайта минералдану
Кварц пен кальциттың қайта пайда болуы кеуектілікті төмендетеді, себебі бұл минералдардың мөлшері жоғары болады. Кварц регенерациалық қайта өсу нәтижесінде кеуектілікті жаппай толтырған кезде таужыныс коллекторлық қасиетінен айырылады. Басқа аутигенді минералдар: альбит, серицит, каолинит, гидрослюда кеуектілікті үлғайтады, себебі олардың мөлшері өзгерткен минералдардан төмен болады.
7.Тұрақсыз минералдардың еруі
Тұрақсыз минералдардың еруі және олардың басқа жаққа шығарылуы коллекторлық қасиетті ұлғайтады. Құмды-алевритті тау жыныстардың цемент мөлшеріндегі ең тұрақсыз минералдарына кальцит, ангидрит,гипс жатады. Кейде кальциттің еруінен кеуектілік 2,5-3км тереңдікте 25%-ға дейін ұлғайады.Жалпы үлкен тереңдікте кеуектілік азаяды. Бірақ мұнаймен толған тау жыныстар тығыздалмайды. Катагенез процессі тоқтатылып,тау жыныстар консервацияға ұшырайды. Мұнай және пласт ішіндегі қысым тығыздалуға, екінші қайтара минералдардың пайда болуына, катагенезге кедер жасайды
