Частка першая. Смерць

1 2 3 4 5 6

Нясвіж. Лета 1551 года. Палац Радзівілаў.

Уваходзяць князь Радзівіл Чорны, Радзівіл Руды і Мнішак.

Мнішак.

Мяне прыслала каралева Бона

Даведацца, што робіць тут кароль.

Радзівіл Чорны.

Пасля хаўтур сястры ён мне сказаў,

Што хоча нейкі час жыць у Нясвіжы,

Пабыць ля дрэў, што бачылі яе,

I пахадзіць па парку, дзе сцяжынкі

Хаваюць цеплыню яе слядоў.

Вось ужо месяц неўпрыкмет прайшоў,

I боль ва ўсіх суцішыўся, а ён,

Як цень, блукае,

Безупынна плача.

Радзівіл Руды.

Ён п'е віно, а потым горка плача...

Калі ж віно павыцекне слязьмі,

Ён зноўку п'е і зноўку горка плача.

Радзівіл Чорны.

Калі ён слёзы выплача да дна,

Ў Літве не знойдзеш кропелькі віна.

Мнішак.

Скажу па шчырасці: у Кракаве ўсе лічаць,

Што вы знарок трымаеце яго,

I хочаце, каб жыў кароль у княстве,

Каб па Барбары вечна смуткаваў.

Радзівіл Руды.

Не па Барбары, а па каралеве!

Мнішак.

Па каралеве...

Радзівіл Чорны.

Ён мой уладар,

Нашчадак па прамой вялікага Ягайлы,

Што з княства ў Польшчу каралём прыйшоў.

Хоць быў ліцвінам, стаў палякам лепшым.

Радзівіл Руды.

Як караля мы можам затрымаць?

Ён гаспадар Літвы і майго замка...

I муж нашай нябожчыцы-сястры.

Мнішак.

Паўгода Польшча ўжо без караля,

Спачатку ён сядзеў ля ложка хворай,

А потым пахаванне рыхтаваў,

А зараз трызну ладзіць у Нясвіжы.

Бязладдзе ўсюды... Даручыў мне Сойм

Пры вашай дапамозе Жыгімонта

Вярнуць хутчэй у Кракаў на пасад.

Ён каралеву пахаваў... Навошта ж

Праз гэта і краіну ўсю хаваць?

Я буду гаварыць з ім...

Радзівіл Чорны.

Гэта марна.

Ён размаўляе зараз толькі з ёй...

Мнішак.

З кім «з ёй»?

Радзівіл Руды.

З Барбарай! З каралевай...

Мнішак.

Ён, пэўна, звар'яцеў...

Радзівіл Чорны.

Калі сам пан

Ў сваім жыцці кахання слодыч зведаў,

То ведае й чароўны гэты сад.

Хто ў яго трапіў — той ужо вар'ят...

А тут... іх целы разлучыла смерць,

А душы разлучыць ніяк не можа.

Радзівіл Руды.

Вунь ён ідзе... Дзівіцеся.

Мнішак.

Мой Божа!

Адыдзем прэч!

Радзівіл Руды.

Ды ён нас не заўважыць.

Уваходзіць Жыгімонт Аўгуст са свечкай і з чарай віна.

Жыгімонт (гледзячы на свечку). Барб-а-а... Барба... Я ведаю, я ведаю, ты тут... I твая постаць цьмяная мільгае сярод дрэў... не пакідай... не пакідай мяне... Усім на свеце тут кіруе д'ябал... Ці Бог тут пекла нам усім зрабіў... Навошта?! Навошта нас спачатку было злучыць, з'яднаць у адно... так, што я не заўважаў і не адчуваў... не бачыў, дзе ты, а дзе я... У нас былі адны вусны, адны рукі, адзін твар... I гэта ўсё... па-жывому нехта разарваў... разрэзаў... Дзе ты?! Дзе я?! Дзе ты, мая каханая, дзе я, душа мая, забраная мая?.. Ты мёртвая, ды не жывы і я... Душа мая, забраная мая. Сёння па парку бегала маленькая дачка дварэцкага... Бялявае кірпатае дзяўчо... Яна пляскала ў ладкі... і... смяялася... Як званочак... Гэта твой голас, Барба... Ты смяешся над усім светам... Барба-а-а...

Выходзіць са свечкай.

Мнішак.

Аж маё сэрца нават затрымцела.

О, боль які! Якое пачуццё!

Калі ён звар'яцеў — дык розум ёсць вар'яцтва,

Калі ж разумны — дык наш свет вар'ят...

На гэткі покліч нават з таго свету

Хто хочаш вернецца. Як ён кахаў яе!

Радзівіл Чорны.

Ён не кахаў! Ён і цяпер кахае...

Яшчэ мацней... Заўжды перад канцом

Успыхне моцна полымя і... згасне...

Спявае лебедзь гучна і... памрэ...

I разгарыцца лета... перад сцюжай...

Калі ў прыродзе нешта забуяе

Не на дабро... Там смерць ужо гуляе.

Мнішак.

Вы спрабавалі што-небудзь зрабіць?

Радзівіл Чорны.

Спытайце лепей, што не спрабаваў.

Хаваў віно — ды ён яго знаходзіў.

I гаварыў не раз з ім — ён маўчыць.

Радзівіл Руды.

Не раз і сонных зёлак падсыпаў.

Ён зёлкі піў, але не засынаў!

Мнішак.

Не тое каралю вы падавалі,

Галоўны сродак не паспрабавалі.

Радзівіл Руды.

Вы пра жанчын? Ды ён глядзіць праз іх,

Як мы праз шкло... Ён бачыць сваю Барбу...

Мнішак.

Няхай наяве ўбачыць сваю мару...

Хадзі сюды, дзіця маё...

Уваходзіць Бжэнка, вельмі падобная на Барбару Радзівід.

Радзівіл Чорны.

О Божа!

Ці замагільны свет прыйшоў сюды,

Ці сам цяпер я ў свеце замагільным?

Радзівіл Руды.

Барбара, гэта ты?!

Мнішак.

Ідзі, дзіця...

Бжэнка выходзідь.

Радзівіл Чорны.

Што тут было? Ці гэта ўсё трызненне?

Ці прывід ейны у Нясвіж прыйшоў?!

Барбара тут... Сястра наша! Барбара!

Ты прыплыла на заклік караля!

Мнішак. Супакойцеся, князь... Яна такая ж вам сястра і жонка каралю, як я вам — маці. Бжэнка... Дачка дробнага купца... Кракаўская мяшчанка й распусніца. У пятнаццаць год мела чатырох палюбоўнікаў адначасова... Спакусіла свайго духоўніка. Маладых лашчыла за так, са старых брала грошы. I вялікія! Яе змясцілі на выхаванне ў манастыр... Там яе выпадкова ўбачыла каралева Бона. Ведаючы душэўны стан свайго сына, яго каханне да вашай сястры, каб зменшыць яго боль... і пакуты...

Радзівіл Руды....Яна вырашыла зрабіць каралеве Барбары замену?

Мнішак. Можна сказаць, што так.

Радзівіл Чорны. I замена гэта... кракаўская распусніца?!

Мнішак. Князь Радзівіл! Ды хай бы любая жанчына ў Польшчы, любая графіня, дачка ці жонка гетмана, канцлера, маршалка мела такое падабенства на спачыўшую сястру вашу — даю слова, яна апынулася б у абдымках караля. Хто ж вінаваты, што такі твар, такая постаць, такія валасы, такія вочы дасталіся ну... не самай святой жанчыне каралеўства... Вы толькі зірніце... Хадзі сюды!

Уваходзідь Бжэнка.

Вы толькі зірніце! Каралева не была так падобна на сябе, як гэта істота на яе... Вы хоць толькі ад прывіду пачалі адмахвацца, а я, калі мне паказалі яе ў манастыры, вобзем грымнуўся... Вадой адлівалі... Ну, думаю, аджыла, зноў пачнецца... Не разумею, што вас абражае? Ваша сястра на вябёсах, і гэта... дзяўчо ёй не саперніца... Я зірнуў на караля — мне стала страшна... Калі ён пабудзе ў такім стане яшчэ адзін тыдзень — ён памрэ... Нябожчыкаў кахаць вялікі грэх. Хай спусціцца на зямлю і... вось, калі ласка... кахае копію... Яна верне яго да рэальнага жыцця, і мы не страцім караля.

Радзівіл Руды

(аглядае Бжэнку). Ўсё супадае: вусны, вочы, шыя.

Мнішак.

О, колькі давялося адмываць...

Радзівіл Чорны.

Няўлоўнае бывае падабенства,

А тут непадабенства не відаць.

Хіба вось толькі... гэтая радзімка.

Мнішак.

Тут не адмыеш, трэба габляваць.

Радзівіл Чорны.

Скажы што-небудзь, мілая дзяўчынка.

Бжэнка.

Мне гэты пан забараніў казаць.

Мне можна толькі трошкі паўсміхацца.

Мнішак.

Ды ладна, гавары ўжо.

Бжэнка. I няпраўда, што я такая і гэткая... Самі ж спачатку бедную паненку да ложка зацягнуць, самі ж усю ноч без перадыху спакушаюць, а потым і я ж сама вінаватая. I мяне ж у манастыр! За што? Хіба я магла сілай спакусіць свайго святога айца, калі ён высокі, як вы, пане, ды яшчэ й таўсцейшы... Я яму каюся, а ён мае грудзі цісне... I мне інквізіцыя. I мне манастыр!

Радзівіл Чорны. Даволі.

Бжэнка. Маўчу.

Радзівіл Чорны.

Магутны Бог! Вось два твае стварэнні

Цудоўныя... Адно напоўніў ты

Высакародствам, розумам, пяшчотай,

Ў другім — прытулак бруду і граху.

Мнішак.

На свеце трэба ўсё... ураўнаважыць.

Ні святасць грэх, ні грэх не спляжыць святасць.

Ты, Бжэнка, лепей князю заспявай.

Бжэнка (спявае).