Авторы Э.Г.Эйдемиллер 9 страница

Мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу анкеталары көмегімен зерттелінушілердің неше түрлі жағдайларды және іс-әрекеттерінің нәтижелері талданады.

Респонденттердің жауаптарының формаларына байланысты анкеталар ашық және жабық түрлерге бөлінеді.

Жабық анкеталарда бірнеше варианттар беріледі. Бұл жағдайда респондент тек аталған жауаптардың ішінен өзі дұрыс дегенін белгілейді.. Сонымен қатар неше жауапты таңдап алуына болатыны, оның ретін белгілеу керек болса ол ретті анықтау жолдары зерттелінушіге толық түсіндіріліп айтылады.

Жабық анкетада жауап берудің бірнеше формасы бар;

А)дихотомикалық форма – жауаптар қарама-қарсы мағынада болады (иә-жоқ,дұрыс-дұрыс емес, келісемін-келіспеймін т.с.с)

ә) поливарианттық форма-бірнеше жауапты таңдап алуға мүмкіндік беретін жауап тізімдері беріледі. Мысалы: «Мағлұмат көзі ретінде бұқаралық ақпарат құралдарының қайсысын жиі пайдаланасыз?» деген бірнеше жауаптар қатары беріліп,оларды респондент үшін маңыздылығына байланысты реттік нөмірлер қойып шығу ұсынылады. Жауап варианттары келесідей болуы мүмкін:

 

-теледидар

- газеттер

- журналдар

- оқытушылар

- отбасындағылар

Б) шкалалық форма, респонденттердің зерттеу обьектісіне қатынасын немесе одан алған әсерін бағалау қажет болғанда пайдалынады. Мысалы, жауап варианттары келесі түрде болуы мүмкін:

-толық келісемін

-келісемін, бірақ кейде басқаша болады

- білмеймін,

- келіспеймін, бірақ кейде мүмкін,

- ешқандай келісуге болмайды

В) кесте түрінде берілетін жауап формасы. Мысалы:

 

Сіздің келесі мәселелерге уақытыңыз жетеді ме?	Иә	Жоқ	Білмеймін
Сабаққа барлық уақытта жақсы дайындалуға
Сабақтан тыс іс-шараларға қатысуға
ФОП, компьютер,үйірме жұмыстарына

 

Респонденттер саны көп болса да олардың берген жауаптарын талдау үшін жауаптарды код арқылы белгілеу қолданылады.Код ретінде үш сандық белгі алынса, бірінші екі сан сұрақ нөмірі, ал үшінші сан- жауаптың реттік саны болады.Зерттелінуші өз жауабын код санын белгілеу арқылы көрсетеді.

Жабық анкета жүргізгенде респонденттердің жауаптарын салыстырмалы түрде талдауға болады. Дегенмен бұл жауаптарда әр зерттелінушінің пікірін есептеуге мүмкіндік болмайды.

Жартылай жабық анкета пайдалануға негіз болатын себептер;зерттеушінің барлық варианттағы жауаптарды анықтауына мүмкіндігі болмағанда және зерттелінушілердің пікірлерін және көзқарастарын анықтауға пайдалынады.Жартылай жабық анкета пайдаланғанда жауап парақта барлық жауап варианттары беріледі және бір бағанды «басқа жауаптар» деп атап, ол жерге әр респондент өз пікірін жазуы ұсынылады.

Ашық анкета қолданғанда барлық сұрақтарға респондент өз бетімен жауап береді. Ашық анкетаға берілген жауаптарды бір-бірімен салыстырып талдау, бағалау өлшемдерін табу қиынырақ болады. Сондықтан ашық анкеталарды зерттеуді енді бастағанда айқындау жұмысын жүргізу үшін ғана пайдаланылады.

Анкетаны құру тәртібіне байланысты тікелей және жанама сұрақтар қойылады.

Тікелей қойылған сұрақтар респонденттер ашық пікір алмасуға даяр деген жерде пайдалынады. Бірақ тікелей қойылған сұраққа шынайы жауап алу кейде өте қиын болады. Сіздерге «Неге сабақтарға толық қатыспайсыз?»деген ашық сұрақ қойылса оған «жақсы» және «дұрыс» жауап беруге тырысасыз.

Жанама қойылған сұрақтар өмірде орын алатын мәселелерге ұқсас жағдайлар туралы пікір айтуды талап етеді. Мысалы,жоғарыда қойылған тікелей сұрақтың орнына: «бәрімізге белгілі, кейбір оқушылардың сабаққа қатысуы нашар.Ол немен байланысты деп ойлайсыз?» деген жанама сұраққа шынайы жауап алудың мүмкіндіктері молырақ.

Анкетаның функциясына байланысты:

Мағлұматтық - әр респонденттен мәлімет алу үшін жасалған анкеталар.

Іріктеу (фильтр) – баршаны қамтуды талап етпеген сұрақтардың тұсына кімдердің пікірі қызықтырып отырғаны көрсетіледі.

Мысалы: «Бұл сұрақтарға тек сынып жетекшілері ғана жауап береді» деген нұсқау беріледі.

 

Қосалқы сұрақтар (кейде байқау сұрақтары деп аталады).Бұл сұрақтар көмегімен респонденттердің берген жауаптарының шынайыға қанша жақындығын анықтауға арналған.Олар тікелей қойған сұрақтарды басқа вариантта құрып,бүктірмелеп қойылған сұрақ болуы мүмкін.

Мысалы, «Кішкентай кезіңде еркелеп,шатақ мінез көрсеткен кездерің болдыма?», «Бейтаныс адамдарға көмек көрсетуге даярсыз ба?».

Көптеген мәлімет алу сұрақтарына ақиқатқа сай жауап алу өте қиын. Сондықтан олардың тиімділігін арттыруға арналған қосалқы сұрақтардың көмегімен қосымша мәліметтер жинақтауға болады. Ол сұрақтарды анкетада орналастырудың реті бар:

-негізгі және қосалқы сұрақтарды бір-біріне тіркестіріп қоймастан, олардың арасында біраз басқа сұрақтар қыстырылуы керек.

-тікелей қойылған сұрақтарға берілген жауап жанама сұрақтар жауабымен тексеріліп, нақтыланады,

-анкетадаға негізгі сұрақтар ғана қосымша тапсырмалармен толықтырылады,

-жабық анкеталарда «білмеймін», «кейде» деген жауаптар орын алатын болса қосымша, толықтыратын сұрақтардың қажеттіліг төмендейді.

 

Анкета даярлау және жүргізу реті.

1.Анкета жүргізу проблемасын және тақырыбын нақты анықтау,

2.Ашық сұрақтары басым келетін анкета вариантын жасап алу,

3. Пилотаждық анкета сұрақтарын тексеріп оны коррекциялау

4. Анкета жүргізу

6. Жиналған материалдарды ретке келтіріп, нәтижесін талдау,интерпретация жасау.Есеп құжаттарды толтыру.

Анкета құрылысы (композициясы)

 

Анкета респонденттермен сырттай әңгімелесу түрі болғандықтан оның сценарийі біргелкі болады. Анкетаның басында респондентке арналған алғы сөз беріледі.бұл кіріспеде анкета тақырыбы, мақсаты,кімнің және не үшін жүргізіп жатқаны туралы нұсқау, егер сұрақтарға берілетін жауаптар әртүрлі болатын жағдайда нұсқау сол түрлерінің алдында бірнеше рет келтірілген болуы мүмкін.

Анкета толтыру респонденттердің пайдасына ешнәрсе шешпейтін болғандықтан оның бірінші реттегі сұрақтары қысқа және қызықтыратындай болғаны тиімді.

 

Эксперимент әдісі.

Эксперимент – психологиядағы негізгі зерттеу әдісі болып табылады. Эксперименттің (зертханалық зерттеу) қолданыла бастағанына бір ғасырдан астам уақыт өтті. Эксперименттің басқа әдістерден маңызды артықшылығы- зерттеушінің керекті құбылыстардың көрініс беруін тосып отырмай, оны өзі туғызатындығында. Белгілі бір жағдай жасай отырып зерттеуші, біріншіден, осы жағдайдың тексеруге алынып отырған психикалық құбылыстарға тигізетін әсерін өте дәл ескеруге, екіншіден, бір жағдайды өзгертіп, басқасын өзгертпей сақтауға мүмкіндік туады. Үшінші ерекшелігі, экспериментті қайталауға, сөйтіп зерттелініп отырған қасиеттің көрінісі типологиялық көрсеткіш немесе кездейсоқтықтылық салдарынан орын алғандығы анықталады. Барлық зерттеу нәтижелерін сандық деректер арқылы жинақтауға мүмкіндік туады.

Экперимент зертханалық және табиғи эксперитимент деп екі түрге бөлінеді. Зертханалық эксперимент арнаулы жағдайда жүргізіледі. Бұл экспериментті жүргізу барысында сыртқы факторлар әсерінің ерекшеліктері мен оған адамның жауап беру реакцияларының ерекшеліктерін айнытпай жазып алып отыратын құрал-жабдықтар қолданылады. Зертханалық эксперименттің адамның белгілі бір психикалық көріністерінің физиологиялық механизмдерін зерттеудегі маңызы өте үлкен. Зертханалық эксперимент көмегімен таным процестерінің ерекшеліктерін зерттеу де кеңінен пайдаланылады. Зертханалық эксперимент адамның тұлғалық қызметін біртұтас зерттеуге үлкен үлесін қосуда. Мысалы, арнайы жасалған жағдайларда адамның психикалық қасиеттерінің әр түрлі компоненттерінің (моторлық, сенсорлық, перспективтік, интеллектуалдық, еріктік, мінез-құлықтық) техникамен өзара қатынасының ерекшеліктерін анықтау үшін зерттеулер кеңінен орын алуда. Адамдардың сезгіштік қасиеттерін, ақыл-ойдың даму деңгейін, белгілі мамандыққа икемділігін анықтау құрал-жабдықтарды қолдана отырып, белгілі орында, арнайы жабдықталған зертханаларда жүргізіледі.

Табиғи экспериментті психологияға 1910 жылы орыс оқымыстысы А.Ф.Лазурский енгізді. Оның зертханалық эксперименттен айырмашылығы – адам әдеттегі жағдайда сыннан өтеді. Бұл әдістің психологиялық және педагогикалық жағдайларды зерттеудегі рөлі ерекше. Табиғи эксперимент бойынша психологиялық зерттеулер адамның өмір тіршілігіндегі үйреншікті жағдайға сәйкес жүргізіледі. Сондай-ақ психологиялық-педагогикалық зерттеу бойынша әр түрлі жас кезеңінде адамның (оқушының) қалыптасуы қарастырылады. Әр түрлі кезеңдерге сәйкес зерттеу арқылы түрлі жастағылардың айырмашылықтары шартты түрде алынған белгілерге негізделген. Табиғи жағдайдағы экспериментті жүргізу үшін алдын-ала зерттелінушінің белгілі іс-әрекеттерінің қандай ерекшеліктері айқынырақ көрініс беретіндігі анықталады. Бұдан кейін эксперимент міндеттеріне сәйкес ұйымдастырылған психологиялық зерттеу жүргізіледі.

Табиғи жағдайдағы эксперименттің артықшылығы оның байқау әдістердің және эксперименттің жақсы қасиеттерін үйлестіретіндігінде.

Зерттеу алдында тұрған міндеттеріне байланысты және зерттеу кезеңіне байланысты экспериментті жүргізудің келесі кезеңдері анықталған:

Айқындау эксперименті зерттеуші объектінің қалыптасқан тәжірибедегі мінездемелерін анықтауға, зерттелінетін қасиеттердің көрініс беру деңгейін бағалауға арналған;

Пилотаждық зерттеу (немесе байқап көру) эксперименті, оның алдында тұрған міндетті, эксперименттің қаншалықты жақсы дайындалғанын, тақырыптың дұрыс анықталғанын, зерттеу үшін анықталған әдістерді апробациядан өткізу, жиналған материалдарды талдау үшін пайдаланылатын шкалаларды және математикалық-статистикалық өңдеу жолдарын нақтылау. Пилотаждық зерттеу барысында қанша адамдарды қамтып, қай бағыттағы зерттеу жұмыстарын тереңірек жүргізу қажет екендігі дәлірек анықталады. Сонымен қатар зерттелінуші топ, байқау топ құрамы, немесе көрсеткіштер өзгергенін немен салыстырып бағалау жолдары нақтыланады.

Зерттеу нәтижесі бағалау үшін зерттеумен қамтылған диапозондағы зерттелінушілердің көрсеткіштерін салыстырмалы түрде бағалау (рейтинг) шкаласы анықталып, ол шкалада неше көрсеткіш (фактор, тип, коэффициент немесе басқа бағалау жолдары) нақты анықталады.Пилотаждық эксперимент оң нәтиже көрсетсе, эксперименттің негізгі кезеңі жүргізіледі. Негізгі эксперимент барысында гипотезаның барлық баптарын дәлелдейтін материалдар жинақталады. Жиналған мәліметтер ретке келтіріліп, сыныптастырылып, олар кесте, график, диаграмма, циклограммаға түсіріліп, олардың әрқайсысына түсіндіру мәтіні беріледі. Егер эксперимент нәтижесі сандық емес, сапалық көрсеткіштермен сипатталатын болса, олар жүйеге келтіріліп, сыныптастырылып, логикалық тұжырымдамада жасалады.Эксперимент нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалынады.

Экспериментті жүргізу логикасы

Экспериментальдық зерттеу барысында ғылыми білімдер ашылады немесе анықталған ғылыми білімдер жүйеге келтіріледі. Ғылым – объективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы формасы. Осы заманғы ғылымның тууы ғылыми зерттеудің, эксперименттің нәтижелерін тәжірибеге енгізілуіне байланысты болып отыр.

Ғылыми білімді талдап, ретке келтіруге логикалық жүйе пайдаланылады. Логика дегеніміз дұрыс ойлау, ой жүгірту. (Ежелгі логика үш құрамды бөліктен тұрған: онтрологиялық-объективті болмыс заттарының бірізділігін, байланыстылығын көрсететін, гносеологиялық-таным процесінің бірізділігі, логиканың нақты өзі – дәлелдеу немесе жоққа шығару).Зерттеу барысында логиканың формальдық және диалектикалық түрлері кеңінен пайдаланылады. Диалектикалық логика элементтерін пайдалана отырып, психикалық қасиеттердің барлығы бір-біріне тәуелді байланыста екенін ескере отырып зерттеу жүргізіледі.Формальдық немес математикалық логиканың элементтерін барлық ғылыми зерттеуде кеңінен пайдаланылады. Формальдық жүйе келесі элементтерден тұрады: Формальдық тіл: қасиеттерді қандай көрсеткіштермен бағалаймыз және ол көрсеткіштерді қалай атаймыз, бұлардың барлығы эксперименттің формальдық тілі болып табылады.Зерттеу нәтижесінің дәлелділігін көрсететін формулалар, графиктер және басқа көрсеткіштер.Шкалаларды анықтау (формальды түрде, шартты түрде қандай көрсеткіштерді норма, ал қандай көрсеткіштерді ауытқу деп есептейміз).

Формальдық логика аппаратын қолданудың практикалық пайдасы зор. Қазіргі кезде оны пайдаланбайтын ешбір ғылым саласы жоқ. Мұндай зерттеу адамның кейбір іс-әрекет функциясын машинаға жүктеуді жүзеге асыру үшін де қажет. Бірақ та формальды логиканың ғылыми білімді зерттеудегі рөлін асыра бағалап, оны ғылымның бірден-бір логикалық негізі деуге болмайды. Ол ғылымды белгілі бір бағытта ғана қарайды. Білім жүйесі ретінде ғылымға талдау жасағанда формальды логика тұрғысынан шешілмейтін басқа да философиялық мәселелер туындайды. Олар білімнің объективтік шындыққа қатысы, оның генезисі, ақиқаттығы,т.б. Мұндай мәселелер танымның логикасы мен теориясы болып табылатын диалектика тұрғысынан қарағанда ғана толық шешімін табады. Диалектиканың заңдары мен категориялары – адам танымы мен практикасының қорытынды жиынтығы. Ол адам ойының ақиқатқа, жаңа ғылыми жетістіктерге қарай дамуын бағыттап, реттейтін логикалық форма – ғылыми ойдың қағидалары (ережелер, анықтамалар) Мысалы, жеке тұлға анықтамасы:

1.Жеке адам құрылғысын зерттеу экспериментальдық психологияда өзекті мәселелердің бірі болып есептеледі. Сондықтан ХІХ ғасырдың аяғынан бастап бұл мәселе жан-жақты зерттелуде АҚШ ғалымы Олпорт 1949 жылы жеке адамға берілген анықтамаларды жүйеге келтіріп, 50 анықтамасы бар екенін көрсеткен. Ол өз анықтамасын берген:

Жеке адам – индивидтің ішіндегі мотивацияларының жүйеге келтірілген, динамикалы, сыртқы ортамен қарым-қатынасы ерекше ұйымдастырылған жүйе деп анықтаған.

Ж.Пиаже экспериментальдық психологияда қолданылатын анықтамасын ұсынған. Оның ілімі бойынша жеке адам дегеніміз – тек сол адамды сипаттайтын психологиялық көрсеткіштердің сапалық белгілер жиынтығы. К.Платонов «жеке адам – сана иесі» деп қысқа тұжырымдама жасаған.

 

Ришар Мейли анықтамада жекелік қасиеттердің түбірі көрсетілуі қажет деп тапқан.

2.Бұл анықтамалардың ішінде тек Платонов нағыз адамдық қасиеттердің ортақ көрсеткішін тауып, оны сана деп отыр. Басқа зерттеушілер әр адам тек өзіне тән өте терең жекелік көрсеткіштермен мінезделетінін анықтайды.

Диалектикалық логика тұрғысынан ғана ғылыми-таным процесін дұрыс түсініп, ғылымның даму заңдылықтарын айқындау, ғылыми-зерттеу әдістерінің рөлі мен міндетін анықтау мүмкін. Диалектика білімді жалпы таным дамуының бір кезеңі ретінде қарастырады. Жеке адамның анықтамасында ең үлкен пікір талас тудыратын мәселе екендігі келесі қағидаға байланысты: табиғи және әлеуметтік факторлардың қайсысы адамдық белгі береді.

Сонда жеке адам формуласы:

Жеке адам = әлеуметтік + жекелік

немесе жеке адам = жекелік + әлеуметтік.

Жеке адам термині кең мағынада қолданғанда оған сипаттама беру үшін келесі үш аспектісіне ерекше көңіл аудару керек екендігін Пиаже көрсеткен. Олар:

1. Мотивация – адамның іс-әрекетінде және мінез-құлқында тұрақты көрініс беруге түрткі блатын, оған бағыт беретін, белсенділігін қамтамасыз ететін түрткілер мен себептер жиынтығы.

2. Темперамент – псиканың адам табиғатына (генотипіне) байланысты барлық психикалық процестерінің динамикасының көрсеткіштері.

3. Қабілеттілік – адамның білім мен іскерлікті тез меңгеріп, оны іс-әрекетті ұйымдастыруға тиімді қолдануы.

Осы үш жекелік психикалық қасиет жеке адамның психикасының үш аспектісі болып есептеледі. өйткені бұл қасиеттер жеке адамның ең тұрақты, құрамды бөліктері болып табылады. Ұзақ уақыт жүргізілген лонгитюд талдау барысында дәлелденген.

Ең тұрақты – психикалық процесстер динамикасы да тұрақты. өйткені ол анатомиялық-физиологиялық қасиеттерімен, ерекшеліктерімен байланысты. Сондықтан темперамент адамның реактивігінің көрсеткіші, экстроверсия-интроверсия онша өзгермейтін қасиет жатады. Ал мотивация мен қабілеттілік әлеуметтік ортаның ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп тұрады.

Формальды логика дайын қалыптасқан білімді оның түп нұсқасының негізінен айырып алып қарайтын болса, диалектикалық логика керісінше білімнің қайнар көзін, даму бағытын, оның түп нұсқасы мен негізін, табиғатын айқындайды.

Бұл ерекшеліктер жеке адам туралы теорияларда орын алған. Ол теориялар келесі:

1.Психодиагностикалық теория.

2.Социодинамикалық теория.

3.Гуманистік теория.

Бұл теориялардың барлығы жеке адам деген ұғымды кең мағынада қолданғанда ол темперамент, қабілеттілік және мотивация деген психикалық қасиеттердің басын қосады. Бұл үш көрсеткіш адамды сипаттайтын үш аспект болып есептеледі.

Адамның іс-әрекетінің қай түрін алып қарасақ та ол үш құрамды бөліктен тұрады:

1.Іс-әрекетті орындау жылдамдығы, динамикасы, қайталанудың жиілігі және қарқындылығы. Бұл – темперамент көрсеткіштері.

2.Іс-әрекетті ұйымдастыруға қолданған құрал-жабдықтар және іс-әрекетті ұйымдастыру механизмі. Бұл – қабілеттіліктің көрсеткіші.

3.Іс-әрекеттің мақсаты мен пайда болу себебі, оның мәні мен маңызын анықтау. Бұл мотивация көрсеткіштері.

Осы үш аспект бір-бірімен тығыз байланысты және детерминизм ұстанымы бойынша жеке адамның негізін құрайтын тұрақтылықпен байланысты. Басқа психикалық қасиеттер құбылмалы және көп көріністе болатындықтан жеке адамның жан-дүниесінің құрылысы ретінде осы үш аспект қарастырылады. Осы үш аспектіні эксперименталдық зерттеуде негізігі көрсеткіштер ретінде жан-жақты зерттелінеді.

Жеке тұлғаны экспериментальдық зерттеу әдістері.

Жеке факторлары талдап, жалпылау және басқа зерттеу нәтижелерін экспериментальдық жүйеге келтіру кең тараған. Жеке адам құрылысын анықтауға қолданылатын әдістер:

1.Жеке адам құжаттарын талдау (биография, автобиография) және оны байқау нәтижелерімен толықтыру.

2.сауал-жауап әдісін қолдану. Арнайы жасалған түрі кеңінен қолданылады.

3.Тест пайдалану арқылы жеке қасиеттерді және жеке тұлғаның психологиялық кескінін факторлық әдіспен талдау (іріктеу ішінде көрсеткіштердің жинақталуын немесе шашыраңқы болуын анықтау).

4.Көптеген типологиялық зерттеулер жүргізу (психогеометриялық талдау, Лири тестімен талдау, басқару стилі бойынша, т.б. типологиялық зерттеу әдістерін пайдалану).

5.Жеке тұлғаның зерттеу нәтижелері эксперименталдық зерттеу талаптарына сай болу үшін математикалық және статистикалық өңдеу әдістерімен толықтырады.

 

Квазиэксперимент.

Квазиэксперимент дегеніміз нормативтерге сүйене отырып құрылған психологиялық гипотезаларды тексеру және зерттеу логикасы мен қортындыларды дәлелдеу жолдары. «Квази – как бы», «солай болуы керек» деген мағынаны білдіреді. Квазиэкспериментальдық зерттеу барысында кейбір экспериментке қойылатын талаптар толық орындалмайды.

Психологиялық зерттеулерде квазиэксперимент– зерттеу жұмысын жоспарлау, эмпирикалық материалдар жинау және оларды жүйеге келтіру. Квазиэкспериментальдық зерттеу барысында зерттелу тобы мен байқау тобы салыстырылмайды.

МЭ (мысленный эксперимент) ойда жүргізілетін эксперимент.

Квазиэксперимент (латын тілінде сияқты, ұқсаған). Квазиэксперимент – зерттеу барысында пайдаланылатын айнымалы көрсеткіштердің бір-бірімен байланыстылығын анықтауға арналған зерттеу әдістерінің бір түрі. Оның эксперименттен айырмашылығы – барлық жүргізілетін шараларға,жүргізу ретін бұзуға болатындығы, қойылатын талаптардың төмендегімен сипатталады. Сонымен қатар квазиэкспериментте эксперименталдық және байқау топтары нақтыланбайды.

Квазиэксперименттің негізгі түрлері.

1.Эксперименталдық және байқау топтардың көрсеткіштерінің бір біріне сай келмеуі мүмкін болған эксперимент. Зерттеу нәтижелері болғаны жалпы көрсеткіштердің өзгеру бағытымен анықталады.

2.Көрсеткіштері әртүрлі топтарға (пенсионерлер мен жұмыс істейтіндер; оқушылар мен оқытушылар топтары) бір жоспармен жүргізілетін экспериментальдық зерттеу. Мұндай жағдайда зерттеу нәтижесі оларға ортақ көрсеткіштер бойынша бағаланады (мысалы: темпераменттің мінез-құлққы тигізетін әсері).

3.Қайта құру эксперименті барысында неше түрлі сыртқы факторлардың әсерін толық қадағалауға мүмкіндік болмаған жағдайдағы эксперимент (ауа райының әсерін, т.б. құбылыстардың әсерін есепке алуға мүмкіндік болмағанда).

4.Ex-post-facto типіндегі жүргізілетін зерттеулер. Бұл жағдайда экспериментатор өзі тікелей әсер етпейді. Зерттелінушілер өмірінде болған бір жағдай бойынша зерттелінушілер бір топқа топтастырылады (табиғи апаттың зардабын шеккендер, террористерден зардап шеккендер) және сол фактордың адамдарға тигізетін әсерінің қалдық көрсеткіштері талданады. Олармен жүргізілетін айықтыру жұмыстарының нәтижесі талданады.