Аграрные, буржуазные реформы 60-70 гг. Особенности проведения на Беларуси

Или

Дзве галоўныя прычыны абумовілі адмену прыгоннага права ў Расіі:існаванне прыгонніцтва стрымлівала эканамічнае развіццё дзяржавы; узрастанне антыпрыгонніцкага руху, перш за ўсё сярод сялянства, пагражала моцным сацыяльным выбухам. Нельга сказаць, што 'прыгонніцкая сістэма гаспадаркі зусім спыніла эканамічнае развіцце краіны. Яно працягвалася, і даволі хутка. Так, на тэрыторыі Беларусі з 1828 па 1860 г. колькасць прадпрыемстваў (без вінакурных)305

павялічылася з 449 да 942, колькасць рабочых - з 4674 да 9269. Калі ў 1845 г. было 9 прадпрыемстваў, дзе прымяняліся машыны, то ў 1860 г. - ужо 30. Узрастала інтэнсіфікацыя працы, кваліфікацыя працоўных, фарміравалася мясцовая буржуазія, расло гарадское насельніцтва (з 1825 па 1861 г. яно павялічылася з 261,4 тыс. да 330 тыс. чалавек).

Памешчыцкая гаспадарка таксама паступова развівалася. Беларускія памешчыкі, прыстасоўваючыся да запатрабаванняў рынку, пераводзілі сваю гаспадарку на вытворчасць тых тавараў, якія карысталіся найболыпым попытам. Галоўнай рыначнай культурай напярэдадні рэформы было жыта, а найболып выгаднай формай рэалізацыі таварнага жыта - вінакурэнне. Да прыбытковых таварных сельскагаспадарчых культур адносіліся таксама лён і бульба. Лён прызначаўся галоўным чынам на экспарт, а бульба ў асноўным ужывалася ў мясцовай вінакурнай вытворчасці. Таварнае значэн-не набывала жывёлагадоўля, асабліва авечкагадоўля. Многія памешчыкі будавалі ў сваіх маёнтках вінакурныя, цукраварныя, лесапільныя і іншыя прадпрыемствы. Працавалі на іх прыгонныя сяляне.

У цэлым эканоміка развівалася невысокімі тэмпамі, пераважна экстэнсіўным шляхам. Экстэнсіўны шлях развіцця, па-першае, меў пэўныя межы, па-другое, ужо не адпавядаў запатрабаванням часу. Яскравым сведчаннем крызісу прыгонніцкай сістэмы стала Крымская вайна. Расія не здолела супрацьстаяць высокаразвітым капіталістычным краінам Заходняй Еўропы і пацярпела паражэнне. Стала відавочна, што прыгонніцкая сістэма гаспадаркі значна прайг-рае капіталістычнай з яе таварна-грашовымі адносінамі, рынкам працы і жорсткай канкурэнцыяй, якія выклікаюць зацікаўленасць выка-наўцаў у выніках сваёй працы, падштурхоўваюць тэхнічнае развіццё, вядуць да інтэнсіфікацыі вытворчасці і гэтым паскараюць агульны прагрэс грамадства.

На працягу ўсёй першай паловы XIX ст. пытанне аб адмене пры-гоннага права займала цэнтральнае месца ў ідэалагічных спрэчках. У канцы 50-х гадоў яно набыло найвышэйшую вастрыню. Ва ўрадавых колах у рэшце рэшт зразумелі, што пара адмены прыгоннага права наспела і гэта лепш зрабіць "зверху", інакш можна дачакацца яго адмены "знізу". Падрыхтоўка сялянскай рэформы пачалася ў сакрэ-це ад шырокіх колаў грамадскасці. У студзені 1857 г. быў створаны Сакрэтны камітэт "для абмеркавання мер па ўладкаванні быту памешчыцкіх сялян". Сярод членаў камітэта разгарнуліся спрэчкі наконт умоў адмены прыгоннага права. Адны прапаноўвалі "остзейскі" варыянт, г.зн. вызваленне сялян без зямлі, інш^ія жадалі, каб цар узяў ініцыятыву на сябе і дараваў вольнасць сялянам ад свайго імя, некаторыя лічылі, што ўмовы вызвалення сялян павінны выпрацаваць памешчыкі. Да канца ліпеня 1857 г. быў складзены кампрамісны варыянт - вызваліць сялян з сядзібай, які і атрымаў перавагу. Зямля павінна выкупляцца на працягу 10 - 15 гадоў па цане, якая ўклю-чала б у сябе і кампенсацыю страты памешчыкам яго ўлады над асо-бай селяніна; польны надзел мог быць зменшаны і аддадзены селяніну ў карыстанне за асобную плату грашыма ці працай; у аддаленан будучыні мог адбыцца выкуп гэтай зямлі па добраахвотнай дамоўленасці памешчыка з селянінам. Рэформу было вырашана па-чынаць з заходніх губерняў.

Перш за ўсё мясцовыя памешчыкі значна болып, чым памешчыкі ў іншых раёнах Расіі, былі ўцягнуты ў таварна-грашовыя адносіны. Гэта абумоўлівалася блізкасцю да заходнееўрапейскага рынку. Адчуваючы хібы прыгоннай працы, некаторыя ўладальнікі памесцяў ужо ў першай чвэрці XIX ст. выступалі з праектамі беззямельнага вызвалення сялян. Праўда, тады большасць памешчыкаў гэтыя пра-екты не падтрымала, яны былі адхілены і ўрадам. Апошні таксама разумеў, што ўвядзенне ў 40-х гадах абавязковых інвентароў памешчыцкіх гаспадарак у заходніх губернях прывяло памешчыкаў Беларусі да хуткан і непазбежнай страты імі сваёй улады над сялянамі і, разлічваючы на болып выгадныя для сябе ўмовы адмены прыгонніцтва, яны першымі адгукнуцца на сакрэтную прапанову ўрада. Да гэтага трэба дадаць 1 тое, што для самадзяржаўя апазіцыйна настроенае польскае дваранства ўяўляла пагрозу палітычнай небяспекі — неабходна было як мага хутчэй пазбавіць яго магчымасці выкарыстаць сялянскія хваляванні ў сваіх нацы-янальных інтарэсах.

Але для ўрада было вельмі важна, каб ініцыятыва адмены пры-гоннага права зыходзіла ад памешчыкаў, якія заставаліся галоўнай сацыяльнай апорай улады. Узяць на сябе афіцыйную ініцыятыву ў такой складанай справе, а значыць, і несці поўную адказнасць за яе выкананне Аляксандр II не адважваўся. Паколькі памешчыкі так-сама асабліва не спяшаліся з прапановамі аб скасаванні прыгонніцтва, памешчыцкую "ініцыятыву" трэба было арганізаваць. Зрабіць гэта аказалася не вельмі цяжка. Справа ў тым, што генерал-губернатар Віленскай, Ковенскай і Гродзенскан губерняў В.І.Назімаў і імператар Аляксандр II былі сябрамі дзяцінства. Яшчэ ў маі 1856 г. на іх сустрэчы ў Брэсце В.І.Назімаў запэўніў імператара, што дваране яго генерал-губернатарства, бачачы вынікі вызвалення сялян у суседніх прыбалтыйскіх губернях, дзе сяляне атрымалі асабістую свабоду яшчэ ў пачатку XIX ст., пагадзіліся б на падобную рэформу. Летам 1857 г. Аляксандр II ізноў сустрэўся з В.І.Назімавым, цяпер ужо ў Вільні, і генерал-губернатар пацвердзіў, што памешчыкі паўночна-заходніх губерняў гатовы выступіць з ініцыятывай адмовы ад прыгоннага права. Імператар, безумоўна, адобрыў гэту "ініцыятыву".

Пад націскам В.І.Назімава інвентарныя камітэты Віленскай, Гро-дзенскай і Ковенскай губерняў прынялі рашэнне не займацца пытаннямі рэгулявання адносін паміж памешчыкамі і сялянамі, для чаго яны і былі калісьці створаны, а пагадзіліся бязвыплатна вызваліць сялян, пакінуўшы памешчыкам усю зямлю і сялянскую нерухомасць. Гэта рашэнне В.І.Назімаў у верасні 1857 г. накіраваў міністру ўнутраных спраў. У кастрычніку ён асабіста прыехаў у Пецярбург і папрасіў даць яму далейшыя інструкцыі. Імператар загадаў паскорыць вырашэнне гэтага пытання. Хутка такая інструкцыя для Назімава была распрацавана, і 20 лістапада 1857 г. Аляксандр II падпісаў і накіраваў рэскрыпт (прадпісанне) генерал-губернатару Віленскай, Ко-венскай і Гродзенскай губерняў В.І.Назімаву аб заснаванні з прадстаўнікоў мясцовых памешчыкаў трох губернскіх камітэтаў і адной агульнай камісіі ў Вільні для падрыхтоўкі мясцовых праектаў паляпшэння быту памешчыцкіх сялян. Крыху пазней падобныя камітэты былі створаны і ў іншых губернях Расіі.

Змест рэскрыпта сведчыў аб тым, што ініцыятыва памешчыкаў аб вызваленні сялян па "остзейскаму" ўзору была па-майстэрску выка-рыстана вярхоўнай уладай для прапановы, нечаканай для памешчы-каў. Праграма ўрада, якую трэба было абмеркаваць у створаных камітэтах, давала прыгонным сялянам грамадзянскія правы, але за-хоўвала вотчынную ўладу памешчыка. За памешчыкам заставалася права ўласнасці на ўсю зямлю. Сялянам пакідалі сядзібныя надзелы, якія яны на прадягу пэўнага часу павінны былі выкупіць. Звыш гэтага прадугледжвалася даць сялянам у карыстанне пэўную колькасць зямлі "для забеспячэння іх быту і для выканання іх абавязкаў перад ура-дам і памешчыкам", за якую сялян абавязвалі плаціць аброк альбо працаваць на памешчыка. Памешчык атрымліваў таксама права паліцэйскага нагляду за сялянамі. Пры гэтым будучыя адносіны ся-лян і памешчыкаў з'яўляліся б гарантыяй своечасовай платы першымі дзяржаўных і земскіх падаткаў. У рэскрыпце нічога не было сказана аб адмене прыгоннага права, але 21 лістапада 1857 г. у "Дадатковай адносіне" ўжо недвухсэнсоўна паяснялася, што галоўным у "паляпшэнні быту памешчыцкіх сялян" з'яўляецца адмена прыгоннага права.

Менавіта дзеянне гэтых двух дакументаў, з якіх другі канкрэтыза-ваў агульныя і не зусім ясныя палажэнні першага, зрабіла незварот-ным працэс падрыхтоўкі да адмены прыгоннага права па ўсёй імперыі, а іх апублікаванне легалізавала абмеркаванне праблемы. Неабход-насць рэформы была публічна пацверджана. Стала зразумелым, што прыгоннае права дажывае апошнія гады. Чаканне хуткіх перамен падштурхнула да дзеянняў як памешчыкаў, так і сялян.

Ужо ў пачатку XIX ст. у беларускіх губернях назіралася тэндэнцыя да павелічэння памешчыцкай зямлі за кошт скарачэння сялянскіх надзелаў. Гэты працэс асабліва паскорыўся пасля 1857 г. Памешчыкі перасялялі сваіх сялян на горшыя землі, адразалі ў іх частку зямлі, увогуле пазбаўлялі надзелаў. Калі ў пачатку стагоддзя ў заходніх беларускіх губернях памешчыцкая зямля складала 1/3 усёй плошчы маёнтка, а ў карыстанні сялян было 2/3, то перад рэформай у Віленскай губерні сялянам засталося толькі 52,5 % ворыва і сенажацей, у Гродзенскай - 55,8 %. Значна павялічылася сярод сялян колькасць агароднікаў (мелі толькі сядзібы) і кутнікаў (не мелі ні зямлі, ні жылля).

Дзеянні памешчыкаў выклікалі пратэст сялян. Ен прымаў розныя формы: адмаўленне ад выканання феадальных павіннасцей, супраціўленне перасяленню і памяншэнню надзелаў, калектыўныя скаргі, самавольныя лясныя парубкі, падпальванне памешчыцкіх сядзіб, напады на памешчыкаў і аканомаў, непадпарадкаванне па-мешчыцкай і ўрадавай адміністрацыі. У 1858 - 1860 гг. сялянскія хваляванні адбыліся ва ўсіх беларускіх губернях. Паводле няпоўных звестак (пра некаторыя выступленні мясцовыя ўлады не паведамлялі), у гэты час зарэгістравана 42 сялянскія хваляванні, 11 з якіх былі падаўлены пры дапамозе войскаў і паліцыі.

Своеасаблівым пратэстам супраць прыгонніцкай сістэмы з'.явіўся т. зв. "цвярозы рух", які разгарнуўся ў 1858 — 1859 гг. Ён быў накіраваны супраць вінных водкупаў¹, высокіх падаткаў на віно і спайвання насельніцтва. На сялянскіх сходах прымаліся рашэнні байкатаваць пітныя дамы, ствараліся "брацтвы цвярозасці". У гэтым руху прымалі ўдзел амаль усе катэгорыі прыгнечанага насельніцтва. Напрыклад, у "брацтвах цвярозасці" Ваўкавыскага і Пружанскага паветаў Гродзенскай губерні было каля 5 тыс. чалавек.

Нягледзячы на тое, што сялянскія хваляванні былі стыхійнымі і лакальнымі, не вызначаліся масавасцю і настойлівасцю, яны добра выявілі агульныя інтарэсы прыгоннага сялянства, адлюстравалі на-строй і жаданні народа. Сяляне выступалі за сапраўднае і поўнае вызваленне ад памешчыцкай улады і перадачу ім усей зямлі, памешчыкі - за адмену прыгоннага права пры захаванні сваёй уласнасці на зямлю. Безумоўна, царызм падтрымаў памешчыкаў.

19 лютага 1861 г. Аляксандр II зацвердзіў усе заканадаўчыя акты (іх было 17), якія тычыліся адмены прыгоннага права, і звярнуўся да народа з маніфестам. Але апублікаваны ўсе гэтыя дакументы былі 5 сакавіка 1861 г. Такі значны разрыў паміж датай зацвярджэння царом заканадаўчых актаў і іх алублікаваннем для ўсеагульнага азна-ямлення тлумачыцца тым, што патрэбна было не толькі надрукаваць неабходную колькасць экзэмпляраў гэтых вялікіх дакументаў, але і прыняць шэраг прэвентыўных (папераджальных) захадаў на выпа-дак хваляванняў, якія небеспадстаўна прагназіраваліся ўладамі. Былі падрыхтаваны неабходныя вайсковыя часці ў сталіцах, а ў губерні для назірання за парадкам накіраваны флігель-ад'ютанты, якія ў не-абходных выпадках мелі права дзейнічаць ад імя цара.

Усе дакументы, апублікаваныя 5 сакавіка 1861 г., можна падзяліць на тры групы: агульныя палажэнні, мясцовыя палажэнні, дадатковыя правілы. Юрыдычных актаў, пад нормы якіх падпадала ўся імперыя, было некалькі. Гэта - Агульнае палажэнне аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, Палажэнне аб упарадкаванні дваровых лю-дзей, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, Палажэнне аб выкупе сялянамі, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці, іх сядзібнай аседласці і аб садзейнічанні ўрада набыццю гэтымі сялянамі ва ўласнасць палявых надзелаў, Палажэнне аб губернскіх і павятовых па сялянскіх справах установах, а таксама "Правілы аб парадку ўвядзення ў дзе-янне Палажэнняў аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці". 3 мясцовых палажэнняў непасрэдна тэрыторыі Беларусі тычылася два: Мясцовае палажэнне аб пазямельным уладкаванні сялян, якія паселены на памешчыцкіх землях у губернях: Вялікарасійскіх, Новарасійскіх і Беларускіх (пад гэта палажэнне падпадалі Магілёўская губерня і большая частка Віцебскай) і Мясцовае палажэнне аб пазя-мельным уладкаванні сялян, якія паселены на памешчыцкіх землях у губернях: Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай і частцы Віцебскай (ахоплівала астатнюю тэрыторыю Беларусі).

У маніфесце і палажэннях былі заканадаўча замацаваны ўсе агульныя для сялян асабістыя і маёмасныя правы, правы грамадскага кіравання сялян, дзяржаўныя і земскія павіннасці. Галоўным звя-ном у заканадаўчых актах рэформы былі асабістыя правы сялян. У маніфесце падкрэслівалася, што адмена прыгоннага права з'яўляецца вынікам добраахвотнай ініцыятывы "высакароднага дваранства". У алпаведнасіу_.з..маніфестам селянін адразу атрымліваў асабістую свабодў~Былы прыгонны, у якогараней йазггеівчык^ер забраць усю яуі» маёмасць, а самога прадаць, падараваць, закласці, зараз атрымліваў не толькі магчымасць вольна распараджацца сваёй асо-бай, але і шэраг грамадзянскіх правоў: ад свайго імя заключаць розныя грамадзянскія і маёмасныя пагадненні, адкрываць гандлёвыя і пра-мысловыя прадпрыемствы, пераходзіць у іншыя саслоўі.

Разам з тым маніфест аб'яўляў, што сяляне на працягу^З^адоў (да 19 лютага 1863 г.) айявяяаттм ттяртті тыя ж_ самыя павіннас.Ш.іДІІ-О.І Ў часі)Дцтрыропнага..др&а. Адмяняліся толькі т. зв. дадатковыя зборы (янкі, масла, лён, палатно і да т.п.). Пандгчьціа абмяжоўвалася 2 жаночымі і 3 мужчынскімі днямі з цягла на тыдзень, іфыхускарачалася падводная павіннасць, забараняўся перавод сялян з аброку на паншчыну і ў дваровыя.

Агульныя палажэнні ўводзілі новую сістэму кіравання вёскай. Яна была заснавана на выбарнасці ніжэйшых службовых асоб. Сяляне, якія жылі на зямлі аднаго памешчыка, складалі сельскую грамаду (абшчыну). На сходзе сельскай грамады выбіраўся стараста. Некалькі сельскіх абшчын, якія адносіліся да аднаго царкоўнага прыхода, стваралі воласць. На валасным сходзе сельскія старасты і ўпаўнава-жаныя ад кожных 10 двароў выбіралі валасное праўленне, валаснога старшыню і суддзю. Сельскія і валасныя праўленні займаліся расклад-кай і зборам падаткаў, выконвалі распараджэнні мясцовых улад, рэгулявалі пазямельныя адносіны сялян, сачылі за парадкам у вёсцы. За своечасовае выкананне ўсіх павіннасцей сяляне неслі адказнасць на аснове кругавой парукі, а судовыя справы вырашаліся паводле норм і традыцый звычаёвага права.

Для непасрэднага правядзення рэформы на месцах ствараліся спе-цыяльныя органы — павятовыя міравыя з'езды і губернскія па сялянскіх справах установы. Кантралявалі дзейнасць гэтых органаў губернатары. Першай інстанцыяй па ўрэгуляванні адносін паміж сялянамі і памешчыкамі з'яўляліся міравыя пасрэднікі, якія прызначаліся губернатарам з мясцовых дваран. Асноўным абавязкам міравых пасрэднікаў было садзейнічанне складанню ўстаўных грамат — нарматыўных актаў, дзе вызначаліся пазямельныя адносіны сялян і памешчыкаў. На складанне і падпісанне ўстаўных грамат адводзілася два гады.

Пазямельнае ўладкаванне сялян Беларусі, як ужо было сказана, ажыццяўлялася на аснове двух мясцовых палажэнняў. У Магілёўскай і Віцебскай губернях, дзе захавалася абшчыннае землекарыстанне, устанаўліваліся вышэйшыя (ад 4 да'5,5 дзес.) і ніжэйшыя (ад 1 да 2 дзес.) памеры сялянскіх надзелаў. Калі да рэформы ў карыстанні селяніна зямлі было больш за вышэйшую норму, то памешчык меў права адрэзаць лішак у сваю карысць. У Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губернях існавала падворнае землекарыстанне. Тут сялянам пакідаўся іх дарэформенны надзел. Адрэзкі дазвалялася рабіць, калі ў паідешчыка.заставалася менш 1/3 ус&й~зямлТГаЛб"^яя»неі4 надзел не мог быць скарочаны болып чым на 1/6.

Даправядення~"В"вгісутгвоэд'--анврацыі сяляне лічыліся часоваабавязанымі і за карыстанне атрыманай зямлёй павінны былі адбываць паншчыну або плаціць памешчыку аброк. У Магілёўскай і Віцебскай губернях за вышэйшы надзел панш-чына складала 40 мужчынскіх і 30 жаночых дзён у год (ці 8 рублёў аброку). У заходняй частцы БеларўсГпявжнаецінамяЯПіаліся на 10 % супраць інвентароў і вызначаліся наступным чынам: для паншчыны — не болып 23 дзён, для аброку — не больш 3 рублёў з дзесяціны ў год.

Свой польны надзел зямлі сяляне павінны былі выкупіць ва ўлас-насць. Правілы выкупной аперацыі былі аднолькавыя па ўсёй Расіі.

Выкупная сума вызначалася праз шасціпрацэнтную капіталізацыю гадавога аброку. Напрыклад, калі аброк з сялянскага надзелу складаў 6 рублёў у год, то агульная сума, якую селяніну трэба было заплаціць, складала 100 рублёў (6 р. - 6 %, 100 р. - 100 %). Ад-Жда.Дй.Уд.г.этан сумы (у задежнасці ад велічыні надзелу) сяляне плацілі непасрэдна памешчыку. Астатнюю частку памешчыкі атрымлівалі ад дзяржавы ў вБіг'ляДзе'кяштоўных папер, якія можна было прадаваць ці закладваць. У выніку такой аперацыі сяляне станавіліся даўжнікамі дзяржавы. На працягу 49 гадоў трэбдбыло вярнуць до^ўгд выглядзе выкупных плаця-жоу, куды ўключаліся яшчэ і п'рацэнты за пазыкў. За гэты час сялянам даводзілася выплаціць да 300 % пазычанай ім сумы.

Такім чынам, агульная сума, якую сяляне вымушаны былі заплаціць за атрыманыя надзелы, значна перавышала рыначны кошт гэтай зямлі (на Беларусі - у 3-4 разы). Атрымлівалася, што сяляне не толькі выкуплялі зямлю, але 1 кампенсавалі памешчыкам страту іх уласнасці ў асобе селяніна. Праводзячы выкупную аперацыю, казна вырашыла і праблему спагнання дарэформенных даўгоў з памешчы-каў. На Беларусі, паводле даных за 1859 г., 59,8 % прыгонных сялян (увогуле па Расіі — 65 %) былі закладзены іх уладальнікамі ў розных крэдытных установах. Гэты доўг утрымліваўся з выкупной пазыкі памешчыкам, што вызваліла іх ад даўгоў і выратавала ад фінансавага банкруцтва.

Умовы рэформы не маглі задаволіць сялян. Аб'яўленне маніфеста 1 палажэнняў выклікала масавы ўздым сялянскіх выступленняў ва ўсёй Расіі. У 1861 г. на Беларусі зарэгістраваны 379 сялянскіх хваля-ванняў (у 9 разоў больш, чым у 1860 г.), 125 з іх былі падаўлены пры дапамозе войскаў і паліцыі. У 1862 г. барацьба сялян разгарнулася з новай сілай (152 выступленні). Сяляне супраціўляліся высяленню іх на пустэчы і забалочаныя ўчасткі, патрабавалі зменшыць павіннасці, вярнуць выпасы, сенажаці.

Сялянскі рух 1861 - 1862 гг. не здолеў перамагчы, усе выступленні сялян былі жорстка падаўлены. Аднак ва ўмовах паўстання 1863 -1864 гг. царскі ўрад быў вымушаны правесці шэраг мерапрыемстваў, якія ўнеслі істотныя змены ў "Палажэнні" ад 19 лютага 1861 г. Указ ад 1 сакавіка 1863 г. уводзіў абавязковы выкуп сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай губернях і ў інфлянцкіх паветах Віцебскай губерні, скасоўвалася часоваабавязанае становішча сялян, яны станавіліся ўласнікамі, выкупныя плацяжы зніжаліся на 20 %. 2 лістапада 1863 г. гэты ўказ распаўсюджаны на ўсю Віцебскую і Магілёўскую губерні. На Беларусі былі створаны павятовыя паве-рачныя камісіі для праверкі і выпраўлення ўстаўных грамат. Абеззя-меленым у 1846 - 1856 гг. сялянам выдаваўся 3-дзесяцінны сямейны надзел. У поўным аб'ёме вярталася зямля, адабраная ў іх з 1857 г. Паўстанне 1863 — 1864 гг. паўплывала і на становішча дзяржаўных сялян на Беларусі. У адпаведнасці з законам 1867 г. яны пераводзіліся з аброку на выкуп і станавіліся ўласнікамі сваіх надзелаў.

Зробленыя ўрадам уступкі, безумоўна, палепшылі становішча ся-лян заходніх губерняў у параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расіі і стварылі больш спрыяльныя ўмовы для развіцця капіталізму ў Літве і на Беларусі. Увогуле, рэформа 1861 г. дала значны штуршок развіццю буржуазных адносін у Расіі. За некалькі дзесяцігоддзяў тут адбыліся такія пераўтварэнні, на якія ў некаторых краінах Захаду патрэбны былі цэлыя стагоддзі. Разам з тым рэформа несла ў сабе шмат супя-рэчнасцей. У Расіі захавалася мноства феадальных перажыткаў, што стала адметнай рысай і асноўнай асаблівасцю расійскага капіталізму.

Вопрос о необходимости отмены крепостного права и проведении преобразований в социально-политической сфере назрел уже в начале XIX века. Российская империя оставалась к этому времени единственной европейской державой, сохранившей феодально-крепостническую экономику и абсолютную монархию.

Эффективность российской экономики в первой половине XIX в. была на порядок ниже, чем в развитых европейских странах, где уже в 30-е годы данного столетия произошло перевооружение промышленных предприятий на паровые двигатели, что привело к резкому повышению производительности труда и утверждению капиталистического уклада.

Экономический провал крепостнической России с особой наглядностью проявился в конце царствования Николая I, во время Крымской войны 1853-1856 гг., где Россия потерпела жестокое поражение, несмотря на героизм солдат, матросов и офицеров. Парусный флот России на Чёрном море не мог противостоять пароходам европейских держав. Отсутствие железных дорог не позволяло снабжать армию продовольствием и боеприпасами в необходимом количестве.

На внутреннюю политику оказывали влияние многие факторы: укрепление капиталистического уклада, появление новых классов и социальных слоев, мощный подъем общественного движения. Во внутренней политике второй половины XIX века выделяются три этапа. Первый – подготовка и осуществление крестьянской реформы. Второй – проведение буржуазных реформ 60-70-х годов. Третий – изменение в 80-90-х годах правительственного курса, усиление в нем консервативных тенденций.

1. Подготовка и особенности организации реформы 1861 г. в Беларуси. Отмена крепостного права

Две главные причины обусловили отмену крепостного права в России: существование крепостничества сдерживало экономическое развитие государства; возрастание антикрепостного движения, прежде всего среди крестьянства, угрожало мощным социальным взрывом. Нельзя сказать, что крепостническая система хозяйства совсем остановила экономическое развитие государства. Оно продолжалось и достаточно быстро. Постепенно развивались и помещицкие хозяйства.

В целом, однако, экономика развивалась невысокими темпами, преимущественно экстенсивным путем. Экстенсивный путь развития, во-первых, имел определенные границы, а во-вторых, уже не соответствовал требованиям времени. Ярким примером кризиса крепостной системы стала Крымская война. Россия не сумела противостоять высокоразвитым капиталистическим странам Западной Европы и потерпела поражение. Стало очевидно, что крепостная система хозяйствования значительно проигрывает капиталистической с ее товарно-денежными отношениями, рынком труда и жесткой конкуренцией.

Все общеимперские процессы в отрасли крепостного права в обостренном, концентрированном виде проявились в белорусских губерниях. Здесь исторически сложился гораздо более жесткий уровень феодальной эксплуатации сравнительно с центральными великорусскими и малороссийскими губерниями и чрезвычайно низкий уровень жизни крестьян. Положение в белорусских губерниях усугубляла еврейская черта оседлости. Крестьяне страдали от шинкарства и ростовщичества еврейской буржуазии. К тому же черта оседлости создавала перенаселение в городах и местечках, резко ограничивая возможность трудоустройства там крестьян-отходников.

На протяжении всей первой половины ХІХ века вопрос об отмене крепостного права занимал центральное место в идеологических спорах. В конце 50-х гг. он приобрел наибольшую остроту. В государственных кругах в конце концов поняли, что пришла пора отмены крепостного права «сверху», потому что можно дождаться его отмены «снизу». Подготовка крестьянской реформы началась в секрете от широких кругов общественности. В январе 1857 года был создан Секретный комитет «для обсуждения мер по урегулированию быта помещицких крестьян». Среди членов комитета развернулись споры по поводу условий отмены крепостного права. Одни предлагали «остзейский» вариант, то есть освобождение крестьян без земли, других хотели, чтобы царь взял инициативу на себя и подарил вольность крестьянам от своего имени, некоторые считали, что условия освобождения крестьян должны выработать помещики. До конца июля 1857 г. был разработан компромиссный вариант – освободить крестьян с поместьем, который и получил большинство.

20 ноября 1875 года был Александр ІІ подписал рескрипт на имя виленского генерал-губернатора Назимова. В рескрипте дворянству трех губерний дозволялись губернские комитеты и общий комитет в Вильно для выработки условий реформы. Рескрипт признавал собственность помещиков на всю землю кроме усадеб, подлежащих обязательному выкупу. Однако помещик обязан был предоставить крестьянам полевые наделы, за пользование которыми они должны были платить оброк или выполнять барщину. Помещики сохраняли право полицейского надзора за крестьянами.

К весне 1858 г. губернские комитеты были образованы во всех белорусских губерниях, а к концу года и во всех губерниях России. Только в Витебской и Могилевской губерниях большинство помещиков соглашалось на наделение крестьян землей. В остальных же губерниях дворянство требовало безземельного освобождения. Помещики в массовом порядке начали сокращать крестьянские инвентарные наделы, отрезав до 1/3 лучших земель.

Такие действия помещиков вызвали протест крестьян. Он принимал разные формы: отказ от выполнение феодальных повинностей, сопротивление перенаселению и уменьшению наделов, коллективные жалобы, самовольные лесные вырубки, поджег помещицких угодий, нападение на помещиков и агрономов.

Несмотря на то, что крестьянские волнения были стихийными и локальными, не выделялись массовостью и настойчивостью, они хорошо показали общие интересы крепостного крестьянства, отразили настроения и интересы народа.

Крестьяне выступали за настоящее и полное освобождение от помещицкой власти и передачу им всей земли, помещики – за отмену крепостного права при сохранении своей власти на землю.

19 февраля 1861 года Александр ІІ подписал «Манифест» об отмене крепостного права и «Положения», регламентировавшие его практическое исполнение. Редакционным комиссиям пришлось решать: с одной стороны, не разорить основную социальную опору царизма – дворянство, создать ему условия для перехода на предпринимательское рыночное хозяйство, а с другой стороны, не допустить массовой пролетаризации крестьянства, избежать катастрофических социальных потрясений. Решать эти задачи приходилось в обстановке радикализации общественного движения в стране и массового недовольства разоряемых дворянства и крестьян. Тем не менее правительство отменило крепостную систему вопреки волеизъявлению большей части собственного господствующего класса. Это свидетельствовало об огромной самостоятельности верховной власти в России.

Все документы, опубликованные 5 марта 1861 года можно разделить на три группы: общие положения, местные положения, дополнительные правила.

В манифесте и положениях были законодательно закреплены все общие для крестьян личные и имущественные права, права общественного управления. Главным звеном в законодательных актах реформы были личные права крестьян. В манифесте подчеркивалось, что отмена крепостного права является результатом добровольной инициативы «высокородного дворянства». В соответствии с манифестом крестьянин сразу получал личную свободу. Бывший крепостной, у которого помещик ранее мог забрать все его имущество, а самого продать, подарить, сейчас получал не только возможность свободно распоряжаться своей личностью, но и ряд общественных прав: от своего имени заключать разные общественные и имущественные соглашения, открывать торговые и промышленные предприятия, переходить в другие сословия.

Таким образом, сделанные правительством уступки, безусловно, улучшили положение крестьян западных губерний в сравнении с другими регионами России и создали более приемлемые условия для развития капитализма в Беларуси. Вообще, реформа 1861 года дала значительный толчок развитию буржуазных отношений в России. За несколько десятилетий здесь произошли такие перестройки, на которые в некоторых регионах Запада нужны были целые столетия. Вместе с тем реформа несла в себе множество противоречий. В России сохранилось множество феодальных пережитков, что стало отличительной чертой и основной особенностью российского капитализма.

2. Городская, судебная, военная реформы

Развитие капиталистических отношений, отмена крепостного права вызывали необходимость изменение всей судебной системы страны, ее демократизации. Судебная реформа готовилась на протяжении 5 лет. Она закрепила новые основы судебного строя, полно отразила буржуазные права, что было шагом вперед по сравнению с дореформенной судебно-процессуальной системой.

Основные положения реформы отражены в законодательных актах: «Учреждение судебных установлений», «Устав уголовного судопроизводства», «Устав уголовного судопроизводства». Судебные статуты объявили отделение суда от администрации, введение общего всесословного суда, равенство всех перед судом, неизменность судей и следователей, выборность мировых судей и присяжных заседателей, гласность, право обвиняемого на защиту.

С целью надзора за судами, следствием была реорганизована прокуратура, которая изменила направление своей деятельности. Из органа контроля она превратилась в орган обвинительной власти.

Согласно с законом, были созданы две судебные системы: местные и общие суды. К местным принадлежали мировые суди и съезды мировых судей, к общим – окружные суды и судебные палаты.

Высшим органом судебного надзора верховным судом в России являлся правящий Сенат, который включал два департамента.

Анализируя судебную реформу, нужно заметить, что в ее проведении на территории Беларуси выявились специфические особенности. К ним относились: связь судебной реформы с политикой царизма, направленность на подавление польского национально-освободительного движения, открытие местных и общих судов в разное время. По политическим причинам судебная реформа в Беларуси началась только в 1872 г. Несмотря на некоторые особенности, судебная реформа была наиболее последовательной из всех буржуазных реформ 60-70 гг. XIХ века.

Беларусь в XIХ веке представляла собой аграрный регион, основную массу жителей которого представляли крестьяне. Поэтому целесообразно сказать несколько слов о сельском волостном суде, который ежегодно выбирался волостным собранием в составе 4 – 12 человек. Дела в суде должны были рассматриваться коллегией в составе не меньше чем трех судей. Волостному суду были подчинены дела по спорам между крестьянами, а также по незначительных криминальных или административных нарушениях. Он имел право осуждать крестьян к семи дням ареста, наказывать розгами до 20 ударов, штрафовать.

1 января 1864 года было издано «Положение о губернских и поветовых земских учреждениях», согласно с которым создавались губернские и поветовые земские собрания как распорядительные учреждения и губернские и поветовые управления – как исполнительные.

Земские учреждения создавались для управления местным хозяйством, народным образованием, медицинским обслуживанием населения и другими сферами общественно-культурной жизни.

Выборы земских учреждений проводились один раз в три года, а поветовые и губернские земские собрания созывались один раз в год на несколько дней.

В Беларуси земская реформа не проводилась до начала ХХ века в связи с тем, что после восстания 1863 – 1864 гг. царизм не доверял местным ополяченным помещикам, которые представляли большинство в крае и в случае выборов земских учреждений могли захватить власть в свои руки.

Что касается структуры и компетенции земских губернских и поветовых собраний и управлений, то губернаторам и министру внутренних дел было дано право останавливать исполнение их распоряжений, если они противоречили законам или государственной выгоде.

Реформа городского самоуправления, по «Городскому положению» от 16 июня 1870 г. началась в Беларуси только в 1875 г. Она базировалась на буржуазном принципе всесословных выборов органов управления при соответственном имущественном цензе. Выборным правом пользовались все, кто платил налоги в городскую казну. Они выбирали на некоторый срок членов городской думы (гласных), которые формировали свой исполнительный орган – городскую управу. Старшинствовал в городской думе и управе городской голова. Деятельность этих органов регулировалась губернскими по городским делам учреждениями, подчиненными губернаторам.

Реформирование армии в России началось в 1862 году, когда были создано 15 военных округ (в том числе и Виленская, в которую вошли все белорусские губернии). В 1867 был принят новый военно-судебный статут, который исходил из принципов судебной реформы 1864 г. Вводились три судебные инстанции – полковой, военно-окружной и главный военный суд. На время войны был создан Главный полевой военный суд. Решения военных судов подлежали утверждению и полкового и окружного военачальников.

Вместе с тем в российской армии еще продолжал действовать сословный принцип комплектования войска. Среди российского офицерства преимущественно были дворяне, а всю тяжесть солдатской службы несли низшие сословия, преимущественно крестьяне.

Таким образом, если характеризовать местное управление Беларуси в период капитализма, то необходимо выделить специфические черты, которые отличают его от управления во внутренних районах Российской Империи. Прежде всего нужно отметить, что до конца самодержавия тут оставалось Виленское генерал-губернаторство и по мере обострения противоречий полномочия генерал-губернатора возрастали, а территория расширялась путем присоединения соседних губерний.

При анализе права, которое существовало на территории Беларуси в период развития капитализма, нужно отметить, что в это время местное право было почти полностью заменено правом Российской Империи.

3. Результаты буржуазных реформ для Беларуси

В отечественной историографии относительно буржуазных реформ ХІХ века всегда сталкивались две противоположных тенденции. Преобладала критическая точка зрения, акцентирующая внимание на недостатках, проблемах и ошибках реформаторов. Она характеризовала реформу как «грабительскую». Другая точка зрения была апологетической, безудержно и некритически идеализирующей события. Сегодня нужно отказаться от крайностей и признать: при всех неизбежных в тех условиях просчетах она была решена блестяще, страна повернула на новый путь развития с минимальными издержками.

«Положения» признавали собственность помещиков на всю принадлежавшую им до реформы землю. Часть этой земли отводилась для обязательного наделения крестьян. Размеры крестьянских наделов определялись местными «Положениями». Если дореформенный надел превышал высший, помещик имел право отрезать излишек в свою пользу. Так возникла пресловутая проблема «отрезков», вокруг которой впоследствии было сломано немало копий.

В этой связи нужно вспомнить, что некоторые русские помещики правом «отрезков» не воспользовались, а некоторые вообще дарили крестьянам наделы без выкупа.

До выкупа наделов крестьяне считались «временнообязанными» и должны были выполнять за использование наделов повинности в пользу помещика. В Восточной Беларуси повинности временнообязаных крестьян составляли 40 дней мужских и 30 дней женских барщины барщины в год с душевого надела. При отсутствии недоимок через год после реформы крестьяне могли требовать перевода с барщины на оброк. Все эти относительно льготные условия для крестьян Западной и Центральной Беларуси в значительной мере обесценивались тем, что до момента реформы помещики успели резко сократить крестьянские наделы. Кроме того, для крестьянского хозяйства огромное значение имели сервитутные, прежде всего пастбищные земли, а они в массовом порядке отбирались помещиками.

Серьезным недостатком проведения реформы в России непреодоленная чересполосица крестьянских и помещичьих земель. Это порождало бесконечные споры и недоразумения, сдерживало совершенствование агрокультуры.

В Беларуси на ход крестьянской реформы серьезно повлияло восстание 1863 года. Оно в очередной раз показало политическую неблагонадежность дворянства и ярко выраженный наивный монархизм белорусского крестьянства, категорически не поддержавших повстанцев. Это определило политику царской администрации: наказать дворян и поощрить крестьян. В условия реформы на белорусских землях были внесены существенные изменения.

С 1 января 1864 г. Все крестьяне белорусских губерний были в обязательном порядке переведены на выкуп без уплаты первоначального взноса. В Восточной Беларуси крестьяне получили наделы, которыми они пользовались до реформы. «Отрезки», где их успели произвести, возвращались. В Центральной и Западной Беларуси за крестьянами признавались наделы, обозначенные в инвентарях с 30-х годов. Это означало существенное увеличение их размеров.

Очень важным обстоятельством являлось размежевание крестьянских земель от помещичьих. Был ликвидирован бич российского землепользования – чересполосица. Если в России при проведении размежеваний лучшие земли отходили помещикам, то в Беларуси, где земельные работы вели сочувствовавшие крестьянам военные топографы, дело обстояло иным образом. Здесь нередко лучшие угодья отводились сельским обществам.

Хотя перечисленные уступки и не меняли социальной сущности реформы, они все же значительно ускорили капиталистическое развитие белорусских земель. Крепостнические белорусские деревни, находившиеся ко времени реформы в глубоком кризисе, к началу ХХ века характеризовались как губернии с преобладанием капиталистической или смешанной хозяйственной системы. Этим белорусские губернии отличались от российского черноземного центра, где продолжала господствовать отработочная система.

Заключение

Таким образом, вторая половина XIX века – время реформ и государственных преобразований, последствием которых явилось перерождение России феодальной в Россию буржуазную.

Изменилась вся общественная структура, в том числе и государство, и право, и социально-экономический строй. Конечно, рождение нового социально-экономического строя неизбежно должно было пройти длительный путь, и реформы второй половины XIX века лишь первый шаг на этом пути. Но зато шаг наиболее трудный и исторически значимый, поистине революционный. Поэтому вполне уместна его оценка многими исследователями как "революции сверху"', однако, по ряду причин незавершенной.

Историческое значение опыта реформ состоит также в том, что они позволили вывести страну из глубокого экономического и политического кризиса и дали мощный толчок капиталистическому развитию страны без каких-либо серьезных потрясений и социальных катаклизмов.

Реформы не были доведены до своего логического завершения. Они не увенчались конституционной реформой. Зарождение парламентаризма не состоялось. Соответственно не завершена была и «революция сверху». Этот провал попыток конституционной реформы, поворот к политике контрреформ не только оттолкнул от правительства либеральные слои общества, он содержал в зародыше тот фактор, который в сочетании с нерешенностью аграрной, социальной, национальной проблем привел Российское государство, в конечном счете, к революционным катаклизмам 1905-1907 годов и 1917 года.