Фронталь суаль-джевап

Н.И №1

Дерс мевзусы.           Нутукъ  ве къонушув.

                                 Къонушувнынъ эсас къаиделери.

Дерснинъ макъсады:  1. Талебелерге нутукъ ве къонушув акъкъында

малюмат берюв. 2. Къонушувнынъ эсас  къаиделеринен таныш этюв.                                                                        3. Талебелерни, къонушкъанда незакетли,  медениетли олмакъ.  4. Ана тилине севги ашламакъ.

Дерс теминаты: таблица, ресимлер, дерслик

                                    

Дерснинъ кетишаты

Текрарлав ве пекитюв

1. Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.

- Инсанлар бири-биринен лаф эте. Къонушкъанда адамлар динълей, лаф эте, окъуй, яза, демек, нутукънен файдалана. Къонушув меракълы ве файдалы олмасы ичюн тилимизни бильмек керекмиз, нуткъумыз сербест олмакъ керек. Эр бир айтыладжакъ нутукънынъ макъсады олмалы. Нуткъумыз кимге багъышлангъаны да козь огюмизде тутмакъ керекмиз.

Демек, тиль ве нутукъ бири-биринен багълы. Тиль васталарынен къулланып, къонушамыз, тильсиз нутукъ олмаз.

  Къырымтатар тили дерслеринде биз нуткъумызны зенгинлештирер- миз  ве онынъ инкишафы устюнде чалышырмыз.

  Нутукънынъ агъзавий ве язма шекиллери ола, агъзавий нутукъны биз эшитемиз, язма нутукъны исе коремиз ве окъуймыз.

Таблица боюнджа иш

Нутукъ шекиллери	Нутукъ чешитлери
Агъзавий нутукъ	динълев	айтув
Язма нутукъ	окъув	язув

- Айтынъыз, агъзавий я да язма нутукъ энъ муимдир?

-  Не ичюн,  сиз,  ойле саясынъыз?

Джевап: «энъ муими», эльбетте, агъзавий нутукъ.

    

 

 Эвель адамлар тек агъзавий къонушкъанлар. Шимди исе, биз зияде динълеймиз ве сёйлеймиз. Башта биз лаф этмеге огренемиз, сонъ 

 

окъуймыз. Лякин, акъыллы ве медениетли инсан, тек дюльбер сёйлемей, атта дюльбер ве хатасыз да яза.

 

Дефтерлерге язув.

Къонушув – фикир, бильгинен пайлашув.

Нутукъ - сёйлев, язув, динълев ве окъув.

Бойле алышкъанлыкъларыны эр бир инсан инкишаф этмек керек.

 

Пекитюв.

4. Мешгъулиет беджерюв. Метинни окъунъыз, предметлерни бильдирген сёзлерни сечип алынъыз.

      Уйле маали. Кучюк ишчи шеэрчигининъ бир къатлы беяз эвлернинъ къырмызы дамларыны июль кунеши къыздырмакъта. Сокъакъларда кимсе ёкъ. Биз де, бир - де - бир къаралтыгъа, яхут тереклер талдасына чекилейик. Салкъында отурайыкъ. Энъ олмагъанда, иште, шу тула диварлы эвчикнинъ азбарына кирейик.                                                                                                                        

                                                                                                  (Ш. Алядин)

- Айтув ве язувнынъ хусусиетлери бар. Энъ эсасы - насыл макъсатнен ве кимге биз хитап этемиз я да язамыз.

5. Мешгъулиет беджерюв. Талебенинъ мектюбинден парчаны окъунъыз. Мектюпте олгъан хатаны анълатынъыз.

 

Мен хаста олмайып, гузель яшайым. Урьметли Сейран, сен насыл яшайсынъ? Хаста дегильсинъми? Озь сагълыгъынъа мукъайт ол, чокъча раатлан, чокъ чалышма.

Тербиевий иш.

6. Къонушувнынъ эсас къаиделеринен таныш олунъыз. Лакъырды эткенде бу къаиделерни козь огюнде тутунъыз:

1. Инсанларнен къонушкъанда, ойле лакъырды этинъиз ки, нуткъунъыз       

   файдалы олсун.

2. Сизнен лакъырды эткен инсанны урьмет этинъиз.

  3. Башкъаларны динълемеге огренинъиз.

4. Озь акъкъынъызда чокъ айтманъыз.

5. Сизнен субетлешкен инсаннынъ яшыны, табиатыны козьде тутып,    мерагъына уйгъун мевзуда лакъырды этинъиз.

  6. Къонушкъан адамгъа озь кейфинъизни дуйдурманъыз.

 

7. Достунъыз мектепке кельмеди. Буны бильмек ичюн, сиз телефоннен файдаланып, достунъызнен лакъырды этесинъиз. Нуткъунъыз насыл сёзлерден ибарет олмалы? Эгер де телефонны анасы, агъасы, я да татасы алса, насыл незакетли сёзлернен файдаланаджакъсынъыз?

- Мераба, багъышланъыз, сагъ олунъыз, тешеккюр бильдирем, афу этинъиз.

 

Диалог шеклинде, я да роллерге болюнип къонуша билесинъиз.

 

8. Эки ресимни тенъештиринъиз. (ресимлерни оджа азырлап келе)

Нуткъунъызгъа эпитетлер къошунъыз.

9. Эвге вазифе: Тиль акъкъында 4-5 аталар сёзлерини тапмакъ.

 

НИ №2

Дерс мевзусы.     Метин. Метиннинъ эсас аляметлери.

Дерснинъ макъсады: 1. Метин акъкъында башлангъыч                  сыныфларда берильген бильгилерни пекитюв. 2.Бильгилерини    систематизирлев.  3. Талебелернинъ агъзавий ве язма нутукъларыны

зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 4. Ана тилине севги ашламакъ.

Дерс теминаты: таблица, дерслик.

 

                                     Дерснинъ кетишаты.

Текрарлав ве пекитюв.

Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.

- Бир джумленен гъае ве мевзуны анълатмакъ пек къыйын. Шу себептен джумледен гъайры метин олмакъ керек.

Метин - грамматик вастанен, гъае ве мевзунен багълангъан джумле топламыдыр. Джумлелер метинде тертипнен топланалар.

 

Парчаларны окъунъыз. Къайсы бири метин? Джевабынъызны исбатланъыз.

    1. Балаларнынъ ресимлери чешит тюрлю мевзуларгъа багъышлангъан эди. Оджамыз бизге меракълы вакъиа айтып берди. Китапнынъ биринджи къысымы пек меракълы. Меним вакътым аз олса да санъа кельдим.

 2. Мектептен кельген талебе бабасындан сорай:

 

- Баба, сен ич бир шейден къоркъмайсынъмы?

-  Ёкъ!

- Ич бир шейден къоркъмайсынъмы?

- Ёкъ, дедим де!

- Айса куньделик дефтеримни окъу да бакъ, оджапчем санъа не язып ёллады!

3. Метинни окъунъыз.

   «Бизим аилемиз буюк. Биз муаббет яшаймыз. Бабам айдавджы. О, автобус айдай. Анам эв бикеси. Меним къартбабам ве къартанам бар. Къартбабам къой бакъа, къартанам чорап оре. Осман агъам мектепке бара. Мен бешинджи сыныфта окъуйым. Назифе къардашым исе даа кичкене. О къартанамнынъ масалларыны динълемеге пек севе.

Метиннинъ талили. Тахтада я да плаката язув.

1. Метинде къач сёз бар? (44 сёз)

2. Не ичюн бу джумлелер метинни тешкиль этелер?

     (Джумлелер бири-биринен манаджа багъланалар).

   

3. Метиннинъ серлевасы ёкъ, лякин оны тапмакъ къолай. Бу метинге насыл серлева къоймакъ мумкюн. Метинни насыл къысымларгъа больмек мумкюн?

 

Пекитюв.

Окъунъыз. Бу джумлелерни метин деп саймакъ мумкюнми? Не ичюн? Джумлелерни тертипнен язып, метин тизинъиз.

О бир бардакъ коре. Сувгъа еталмай. Бардакъ ташнен тола. Къаргъа пек сувсагъан экен. Къаргъа башыны узата. Не япмалы? Бардакънынъ ичинде сув пек аз экен. Сув юкъары котериле. Къаргъа уфакъ ташчыкъларны ала ве бардакъкъа ташлай. Сувсагъан къаргъа сув ичип тоя.

                                                                      (Л. Толстой)                                                                        

Нетидже. Дефтерлерине яздырув.

  Метиннинъ аляметлери:

-   мевзу ве гъае;                                          

- серлева;

- джумлелер бири-биринен багълы;

- джумлелер бир тертипнен келир;

- джумлелер арасында тиль васталарынынъ багъы.

 

Мешгъулиет беджерюв.

Не ичюн бу джумлелерни метин деп саймагъа мумкюн дегиль? Язып алынъыз, джумлелернинъ сонъунда керек токътав ишаретлерини къойынъыз.

 Къартананынъ торуны бар эди торуны кучюк олгъанда чокъ юкълай эди къартана исе торунына отьмек пишире, эв сипире, чамашыр юва, тике, юнь ишлей ве токъуй эди сонъ къартана пек къартайды, торуны исе осьти балабан къыз олды энди о къартанасына отьмек пишире эв сипире, чамашыр юва, юнь ишлей ве токъуй эди.

                                                                                         (Л.Н. Толстой)                                                              

- Метиннинъ бири-бирине багълы олгъан къысымлары олур. Эр бир къысымы янъы сатырдан башлай (абзац).

 

7. Эвге вазифе.

Метинни окъунъыз. Серлевасыны тапынъыз. Абзацларгъа болюнъиз. Метинге эсасланып план тизинъиз.

Авалар бозулды. Кунеш аз корюле, эп ягъмур ягъа. Рузгяр исе токътамадан эсе. Тереклернинъ япракълары сарарды ве къызарды. Узакътан бакъкъанда, махсус боялгъан киби корюнелер. Буюклер багъ-багъчаларда тереклерни пытай ве иляджлайлар, юзюм кутюклерини комелер. Тракторджылар кузьлюк топракъ сюрелер. Тюневин акъшам бабам азбардан бизни чагъырды. Биз эпимиз азбаргъа чапып чыкътыкъ. Бабам элинен кок юзюни косьтерди. Онда сыра-сыра турналар учмакъта эди. Демек, турналар сыджакъ мемлекетлерге авушалар.

НИ№ 3

Дерс мевзусы:   Эдебий метиннинъ агъзавий беяны.                          

                                  «Сарыбаш ве тилькичик»

Дерснинъ макъсады: 1. Талебелернинъ агъзавий ве язма нутукъларыны 

зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 2. План тизмеге огретмек. 3.Планнынъ беян этювде эмиетини косьтермек. 4. Айванларгъа, табиаткъа севги ашламакъ.

Дерс теминаты: метин, призентация.

 

Дерснинъ кетишаты

 

1.  Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.  

Фронталь суаль-джевап.

 

 - Беян этюв дегенини насыл анълайсынъыз?

 - Насыл беян чешитлерини билесинъиз? (тавсилятлы, къыскъартылгъан, сечимли)

 - Тавсилятлы беян дегенини насыл анълайсынъыз? (метинге якъын)

 

 

Демек, бизим макъсадымыз метиндеки бутюн тарифленгенини тавсилятлы айтып бермек.

2. Метин боюнджа иш. Метинни окъунъыз. Мевзу ве гъаесини анълатынъыз.

                               Сарыбаш ве тилькичик.

Куньлернинъ биринде Шевкетнен Рустем дагъгъа кеттилер.  Дагъда къызылчыкъ пишип башлагъан эди. Оларнен берабер Рустемнинъ копечиги Сарыбаш да чапып кетти. Къызылчыкъ чокъ эди. Шевкетнен Рустем сепетлерини толдуралар. Сарыбаш оларнынъ янында юрди. Бирден тереклер арасындан тилькичик атылып чыкъты. Сарыбаш тилькичикни корьди ве онынъ артындан чапып кетти. Тилькичик къачты. Рустемнен Шевкет Сарыбашны чокъ къыдырдылар, амма оны тапып оламадылар. Сепетлерини алып, эвге къайтып кельдилер. Сарыбаш эвде де ёкъ эди.

Арадан бир къач кунь кечти. Рустемнен Шевкет кене дагъгъа бардылар. Тереклер арасындан аланлыкъкъа чыкътылар. Бир шейлер шатырдады. Бакъсалар, не корьсинлер, Сарыбаш ве тилькичик ойнашалар. Рустем копечикни чагъырды. Копечик къувана-къувана чапып кельди. Онынъ артындан сакъына-сакъына  тилькичик де кельди, копекнинъ артындан тап эвге келип чыкъты.

Сарыбашнен тилькичик пек дост олдылар. Берабер ойнайлар, ашайлар. Оларнынъ достлугъына балалар да къуваналар.

  Бир кунь тилькичикни Шевкетнинъ оджасына косьтердилер. Оджа балаларгъа:

- Машалла сизге! Бакъкъансыз, алыштыргъансыз, лякин тилькичик балабан олса, азбарда яшап оламаз. Тилькичик - кийик айван. Копек - эв айваны, - деди.

                                                                                                (К. Арабаджиев)