Пачатак жаночай адукацыі

Навучанне дзяўчат у шляхетных сем'ях і кляштарах практыкавалася здаўна. Дзяўчыны вышэйшай шляхты выхоўваліся і навучаліся дома. Невялікія жаночыя манастырскія пансіёны ў канцы XVIII ст. марыявіткі мелі ў Мсціславе, Оршы, Галоўчыцы, Бабруйску і інш. месцах. У Віцебскай і Магілёўскай губернях ў пачатку ХIХ стагоддзя было 9 адукацыйных устаноў (6 манастырскіх і 3 прыватных) у якіх вучылася 150 дзяўчат. Да пачатку 1860 гадоў па распараджэнням уладаў ўсе жаночыя адукацыйныя ўстановы пры каталіцкіх манастырах былі зачыненыя.

Пачатак праваслаўных жаночых духоўна-навучальных устаноў быў пакладзены ў 1830 гадах мінулага стагоддзя, калі пры жаночых манастырах было адкрыта некалькі школ-прытулкаў для дзяўчынак - сірот духоўнага звання. З 1843 адкрываюцца школы для “бедных дзяўчат”. Асноўнымі прадметамі ў гэтых элементарных школах былі Закон Божы, чытанне і пісьмо. З 1844 г. у Беларусі ствараюцца жаночыя епархіяльныя вучылішчы для дачок духавенства, у тым ліку ў Магілёве. Да 1845 на беларускіх землях дзейнічала ўжо 40 жаночых адукацыйных устаноў: 10 вышэйшага, 21 – сярэдняга і 9 элементарнага разраду. У 1835 г. пры Буйніцкім жаночым манастыры быў створаны прытулак для дзяўчынак-сірот духоўнага звання. У 1863 прытулак быў ператвораны ў Магілёўскае жаночае вучылішча духоўнага звання. Да 1892 г. вучылішча знаходзілася ў Буйнічах, а з 1892 г. – у Магілёве.

Статут 1789 г. адкрыў дарогу ў народныя вучылішча не толькі хлопчыкам, але і дзяўчынкам, а статут 1828 дазваляў дзяўчынкам з 11 гадоў вучыцца разам з хлопчыкамі ў парафіяльных вучылішчах. Паводле “Часовым правілах” 1863 г. дзяўчынкі мелі права вучыцца ў народных вучылішчах нароўні з хлопчыкамі, у царкоўнапрыходскія школы і школы граматы дапускаліся дзяўчынкі да 12 гадоў. Пры вучылішчах адкрываліся жаночыя змены. У 1865 годзе ў Віцебскай і Магілёўскай губернях была адкрыта 21 жаночая змена. У Магілёве з 1853 года працаваў прыватны трохкласная жаночы пансіён Яноўскай, з 1859 года – М. Баярынавай. Прыватныя школы ў Клімавічах ўтрымлівала В. Крывіцкая (1861), у Касцюковічах - Е. Бараноўская (1857). З 1857 гады ў Магілёве працаваў жаночы пансіён Н. Бельскай, з 1859 – Магілёўскае чатырохкласнай жаночае вучылішча з падрыхтоўчымі класам (225 навучэнцаў). У канцы 1860 гадоў у Бабруйску быў адкрыты жаночы прыватны пансіён.

У студзені 1865 у г. Магілёве была адкрыта жаночая гімназія. Яе адкрыццю папярэднічала ўтварэнне прыватнага пансіёну ў 1826 г. блізу Прапойска спадарыняй Савіч на яе ўласныя сродкі. У 1832 годзе наступіў вышэйшую загад аддаць пад гэты пансіён дачу Піпенберг, якая належала на той момант ваеннаму ведамству. Знаходзілася дача на высокім беразе даліны Дняпра, недалёка ад мястэчка Буйнічы. Неўзабаве Піпенбергскі пансіён зрабіўся цэнтрам жаночага адукацыі і выхавання для значнай часткі заходняга краю. У 1837 годзе ён атрымаў назву “ўзорны” і стаў чатырохкласнай дзяржаўным навучальнай установай. Загад аб адкрыцці ў г. Магілёве жаночай гімназіі было аддадзена 23 верасня 1864 года. Яна насіла назву Марыінскай. Усяго за перыяд дзейнасці гімназіі навучанне прайшло больш за тры тысячы навучэнцаў. Апошні выпуск вучаніц адбыўся ў траўні 1918 года.

Прыватная гімназія В. Н. Касовіч была заснавана ў 1859 годзе як двухкласнае жаночае вучылішча, ператворанае ў 1872 годзе ў чатырохкласнай, а ў 1904 году – у сямікласнае, у 1906 годзе стала прыватнай гімназіяй, з 1911 атрымала правы дзяржаўнай гімназіі. У пачатку ХХ стагоддзя ў Магілёве працавалі тры прыватныя жаночыя гімназіі. У 1907 г. адкрыліся гімназіі В. С. Раманоўскай і С. Л. Залескай. Бабруйская жаночая Аляксееўская гімназія адкрыта ў 1906 годзе, як сямікласная, у 1908 г. ўтвораны восьмы педагагічны і падрыхтоўчы класы. Жаночая прыватная гімназія ў Бабруйску рэарганізавана ў 1910 годзе з прыватнай прагімназіі М. І. Іллінскай. Па заканчэнні дадатковага старэйшага курса выпускніцы гімназій атрымлівалі дыплом хатніх настаўніц і тым маглі забяспечыць сабе стабільны самастойны заробак.

Абвастрэнне сацыяльных супярэчнасцяў і рост рэвалюцыйных настрояў

Магілёўшчына жыла напружаным працоўным і крыху правінцыйна-патрыярхальным жыццём. Але эканамічныя буры, палітычныя, ваенныя катаклізмы, стыхійныя бедствы таксама не абміналі наш край. Яны ўзмацняліся тым, што эканамічны рост не суправаджаўся неабходнымі палітычнымі рэформамі. Расія заставалася адзінай буйнай Еўрапейскай краінай, што не мела свайго парламента. Узнікаўшыя праблемы своечасова не абмяркоўваліся і не вырашаліся. Рэформы 1860 гадоў не мелі свайго лагічнага працягу.

У другой палове XІX ст. на Магілёўшчыне актыўна дзейнічалі народніцкія арганізацыі. У 1870–80-я гады ў асобныя гады ў горадзе дзейнічала па некалькі нелегальных гурткоў, у якія ўваходзіла да 50 чалавек. Члены гурткоў вялі прапаганду ў Магілёве і навакольных вёсках, распаўсюджвалі нелегальную літаратуру. Цэнтрам пашырэння народніцкіх ідэй у горадзе была мужчынская гімназія, а адным з найбольш актыўных і папулярных народнікаў – гімназіст Забела, які дасканала ведаў беларускую мову. Падобны гурток існаваў у Горках. Магілёўцы Р. Ісаеў, С. Кавалік і М. Судзілоўскі сталі аднымі з самых актыўных і вядомых народнікаў Расіі. Ураджэнец Клічаўскага раёна Ігнат Грынявіцкі 1 сакавіка 1881 г. забіў імператара Расіі Аляксандра ІІ.

Народнік Мікалай Судзілоўскі нарадзіўся ў Магілёве і адсюль пачаў сваю кругасветную вандроўку даўжынёй у жыццё. Пасля заканчэння гімназіі ён вучыўся ў С.-Пецярбурзе і Кіеве. Узначальваў кіеўскую студэнцкую камуну. Хадзіў у народ. З-за пераследу паліцыі апынуўся ў эміграцыі. Стаў адным з заснавальнікаў сацыялістычнага руху ў Румыніі і Балгарыі. Жыў і працаваў у Швейцарыі, Францыі, Англіі, ЗША. На Гавайях, тады яшчэ не далучаных да Злучаных Штатаў, ён стаў лідэрам краіны – быў абраны прэзідэнтам Сената. Потым жыў у Японіі, на Філіпінах. Паўсюдна, куды лёс заносіў Судзілоўскага, ён лячыў людзей, абараняў абяздоленых, займаўся публіцыстычнай і навуковай дзейнасцю. У 1930 годзе ў Кітаі скончылася падобнае на авантурны раман жыццё нашага земляка. Мікалай Судзілоўскі стаў першым магілёўцам – кіраўніком асобнай краіны.

З канца XІX ст. зноў абвастраецца аграрнае пытанне. Усё новыя пакаленні сялян уступалі ў самастойнае жыццё. Магілёўскія сяляне сталі аднымі з самых малазямельных на Беларусі. У той жа час, каля 40% зямлі ўсё яшчэ належала памешчыкам. Сусветны аграрны крызіс 1880-90 гг. падштурхоўваў да пераўтварэнняў у сельскай гаспадарцы. З 1890-х пачаў назіраецца рост забастовачнай барацьбы рабочых, якія былі незадаволены параўнальна нізкімі заробкамі, цяжкімі ўмовамі працы і жыцця. У 1898 г. баставалі гарбары Магілёва, у наступным годзе – рабочыя шклянога завода ў Быхаўскім павеце. Сусветны прамысловы крызіс 1900-03 гг. прывёў да закрыцця многіх дробных прадпрыемстваў, зрабіў становішча рабочых яшчэ больш цяжкім, забастоўкі – рэгулярнымі. Усе гэта, а таксама нявырашанасць нацыянальнага пытання, адсутнасць палітычных свабоды ў Расіі прыводзіла да ўтварэння шматлікіх нелегальных рэвалюцыйных гурткоў, арганізацый, а затым і партый.

У канцы стагоддзя народніцкія арганізацыі перажывалі ідэйны і арганізацыйны крызіс, які завяршыўся стварэннем на іх базе ў 1902 г. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Яна адстойвала інтарэсы сялянства і стала найбольш папулярнай на Магілёўшчыне рэвалюцыйнай партыяй.

У 1990 гг. XІX ст. на тэрыторыі Магілёўскай вобласці з’явіліся першыя сацыял-дэмакратычныя гурткі. У Магілёве з іх утварылася група, якая вырасла ў 1899 у арганізацыю з 80 чалавек. Найбольш уплывовымі сярод сацыял-дэмакратычных былі арганізацыі БУНДа – усеагульнага яўрэйскага рабочага саюза, што адлюстроўвае факт пераважна яўрэйскага складу рабочага класа Магілёўшчыны. У Бабруйску, Магілёве дзейнічалі прафсаюзныя арганізацыі, якія кантраляваліся Бундам, а ў 1903 г. быў утвораны Магілёўскі сацыял-дэмакратычны камітэт БУНДа. У гэтым жа годзе ў Лупалаўскім прадмесці Магілёва ўзнікла група РСДРП, якая да вясны 1904 г. стала агульнагарадской і падпарадкоўвалася Палескаму камітэту. Арганізацыі РСДРП дзейнічалі ў Быхаве, Горках, Мсціславе, Шклове. Уплыў бальшавікоў у іх быў невялікім.

У пачатку XX ст. на Магілёўшчыне дзейнічаў і шэраг іншых яўрэйскіх і беларускіх рэвалюцыйных арганізацый, у тым ліку Беларуская сацыялістычная грамада. Нядзіўна, што ўжо напярэдадні рэвалюцыі ў 1904 г. палітычныя забастоўкі прайшлі ў Бабруйску, Шклове, Магілёве, у апошнім мітынг перарос у сутыкненні з паліцыяй.

Рэвалюцыя 1905-07 гадоў

Магілёўшчына была тыповай тэрыторыяй заходняй ускраіны Расійскай імперыі. Стыль і тэмп жыцця мала адрозніваўся ад парэформенных гадоў папярэдняга стагоддзя. Тым не менш, подых перамен ужо лунаў у паветры і тут. У пачатку стагоддзя ў свеце панавалі імперыі, было ўсяго пяць з паловай дзесяткаў асобных краін, з якіх 5 – паўкалоній і 5 – дамініёнаў. Увесь астатні свет падзялілі імперскія дзяржавы. Але час іх сыходзіў. Нацыянальныя рухі ўсё мацней патрабавалі культурнай і палітычнай аўтаноміі, а затым і незалежнасці. Паўсюдна ў Еўропе назіралася нацыянальнае абуджэнне, а на сцэну гісторыі замест старых імперый ўсё настойлівей імкнуліся выйсці нацыянальныя дзяржавы. Не была выключэннем і Расійская імперыя. У ёй назбіралася зашмат нявырашаных праблем. Палітычнае, аграрнае, рабочае, рэлігійнае і нацыянальнае пытанні патрабавалі, але не знаходзілі адэкватных часу адказаў з боку самадзяржаўя.

У студзені 1905 года Магілёў назіраў дагэтуль нябачаныя антыўрадавыя выступленні гараджан. “Крывавая нядзеля” – расстрэл 9 (22) студзеня мірнай дэманстрацыі пецярбуржцаў абудзіў каласальную рэвалюцыйную энергію. Па ўсёй Расіі пракацілася хваля пратэстаў. У канцы месяца ў Магілёве баставала больш за 1000 яўрэйскіх і беларускіх рабочых. Паліцыя на гэта адказала арыштамі, разгонам дэманстрантаў і забастоўшчыкаў, а рэвалюцыянеры распачалі тэрор. Эсэры ў студзені прастрэлілі ў некалькіх месцах карэту магілёўскага паліцмайстра, у сакавіку стралялі ў яго памочніка, у жніўні быў забіты гарадавы.

І надалей магілёўцы актыўна ўдзельнічалі ў рэвалюцыйных падзеях. Хвалі забастовак і мітынгаў пракаціліся па гарадах і мястэчках нашага краю ў студзені, красавіку, маі, кастрычніку і снежні 1905 г. У іх актыўна ўдзельнічалі рабочыя і навучэнцы, сяляне і прадпрымальнікі. Асабліва магутнай была ўсерасійская кастрычніцкая стачка 1905 г., у якой прымала ўдзел каля 2 млн чалавек. Рэвалюцыйных выступленняў такіх памераў свет яшчэ не бачыў. У 1905 г. моцныя сялянскія хваляванні адбыліся ў вёсках Быхаўскага, Горацкага. Клімавіцкага, Чэрыкаўскага павета. Выступленне ў в. Кішчыцы (зараз Дрыбінскага раёна) было падаўлена ротай расійскіх салдат. у выніку чаго загінула 8 і было паранена 16 сялян. У лістападзе 1905 г. і чэрвені 1907 г. адбыліся рэвалюцыйныя выступленні салдат дысцыплінарнага батальёна Бабруйскай крэпасці, якія былі жорстка падаўлены. Забастоўкі, мітынгі, дэманстрацыі, хваляванні працягваліся да лета 1907 года але ўжо не дасягалі памераў першага года рэвалюцыі.

Рэвалюцыя 1905-07 гг. не змагла вырашыць тых праблем, што стаялі перад Расіяй у пачатку XX ст. Але яна падштурхнула змены ў грамадстве. Пад час рэвалюцыі цар вымушаны быў абвясціць дэмакратычныя свабоды, надзяліць дзяржаўную думу заканадаўчымі паўнамоцтвамі, афіцыйна дазволіць дзейнасць прафсаюзаў. У 1911 г. у Магілёўскай, Мінскай губернях уводзіцца мясцовае самакіраванне ў форме земства. Пачалася сталыпінская аграрная рэформа, у выніку якой на Магілёўшчыне ўжо да 1915 г. з абшчыны выйшла каля 60% сялян. Шпарка пайшоў працэс утварэння хутарской сялянскай гаспадаркі. Многія сялянскія сем’і з дапамогай урада перасяляюцца на новыя землі ў Сібір і Далёкі Ўсход.