Марат газетларны укыштыра

2) Шуңа күрә алар рәсемне стенага элеп куйганнар.

3) Әйе, безнең этебез бик акыллы.

4) Марина семинарда бик авыр сөйләде.

5) Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.

6) Искәндер иртә белән сәгать алтыда ук тора.

7) Лилия шигырьне ертмаган, чөнки ул укый белми.

8) Автор, куркып, атна буе тешен дәваламаган.

9) Белгән гөмбәләрне генә җыярга кирәк.

10) Көз көне Рәис абыйның хәлләре начарлана.

11) Хәбир гармунда әйбәт уйный.

12) Тел – кешеләрнең үзара аралашу чарасы.

13) Татар телендә җиде миллионга якын кеше сөйләшә.

14) 1000 ел элек татар халкының гарәп язуына нигезләнгән әлифбасы барлыкка килгән.

15) Мин омонимнарга тиен (белка) һәм тиен (копейка) мисалын китерә алам.

4. Тәрҗемә итегез, таныш булмаган сүзләрне сүзлектән карагыз:

Сүз турында сүз

Халыкларның үзара аралашу процессында бер телдән икенчесенә яңа сүзләр алына. Чит телдән кергән сүзләр үзгәртелеп тә, үзгәртелмичә дә кабул ителә. Кайбер очракларда аерым сүзләр, икенче тел аша үзгәреп, яңадан туган телләренә кире дә кайта. Шулай ук сүзләр бер телдән икенчесенә, икенчесеннән өченчесенә дә күчә. Татар телендәге тәлинкә сүзе әнә шундый. Савыт мәгънәсендә һәркемгә аңлаешлы тәлинкә сүзе татар теленә рус теленнән килеп кергән. Ул сүз рус телендә тарелка формасында йөри. Татар теленә ул, сингармонизм законына буйсындырып, нечкәртелеп алынган.

«Тарелка» чыгышы ягыннан рус теленең дә үз сүзе түгел. Ул рус теленә поляк теле аша герман телләреннән алынган булса кирәк. Әлбәттә, ул алман (немец) телендәге теллер (таллер), талер сүзеннән шактый үзгәртелгән.

5. Сорауларга җавап бирегез:

1) Бер телдән икенче телгә кергән сүзләр ничек атала?

2) Бер телдән икенче тел аша өченче телгә (мәсәлән, инглиз теленнән рус теле аша татар теленә) күчкән сүзләргә мисал китерә аласызмы?

3) Рус теле аша алман теленнән кергән сүзләргә нинди мисаллар бар?

4) Рус тьеле аша француз теленнән кергән сүзләрне беләсезме?

5) Ә итальян теленнән?

6) Татар теленә грек һәм латин телләреннән кергән фәнни терминнарны атый аласызмы?

7) Ә татар телендә гарәп һәм фарсы телләреннән кергән сүзләр күпме? Аларның нинди үзенчәлекләре бар?

8) Рус теленнән кергән һәм сингармонизм законына буйсынган сүзләргә мисаллар китерегез.

9) Рус теленнән революциядән соң кергән сүзләргә мисал китерегез. Алар сингармонизм законына буйсынгамы?

10) Ә татар теленнән рус теленә кергән сүзләргә мисаллар китерә аласызмы?

Тридцать седьмой урок

Һәр кеше кечкенәдән үк әкиятләр тыңларга ярата. Һәр халыкның үзенең әкиятләре бар. Ләкин кайбер татар халык әкиятләре башка халыклар әкиятләренә охшаганнар. Бөтен әкиятләрдә дә халыклар үзләренең хыяллары, үзләренең батырлары турында сөйлиләр.

Татар халык әкиятләрен өч төркемгә бүлеп була: хайваннар турында әкиятләр, тылсымлы әкиятләр һәм көнкүреш әкиятләре. Хайваннар турындагы әкиятләрдә җәнлекләргә кеше сыйфатлары бирелә. Тылсымлы әкиятләрдә батырлар, диюләр, убырлы карчыклар кебек геройлар була. Ә көнкүреш әкиятләрендә маҗаралар аз, күбрәк сатира һәм мәзәкләр була.

Әкиятләр аша халыкның гадәтләрен, мәдәниятен аңлап була, һәм чит телне өйрәнгәндә дә, халыкның әкиятләре белән танышырга кирәк.

«Татар халык әкиятләре» китабыннан әкият сайлап алыгыз.

КҮНЕГҮЛӘР

1. Тәрҗемә итегез:

Бу музыка, чыннан да, аңгырайта

Ниһаять, ата-аналарның «авыр металл» фанатларын, тавышын бераз кыс, алайса аңгыраясың, дип тукып торулары фәнни яктан расланды. «Авыр металл» музыкасы кешеләргә генә түгел, хайваннарга да йогынты ясый икән. Нью-Йоркта яшәүче 16 яшьлек Дейвид Меррел үзе ясаган эксперименттан соң менә шундый нәтиҗәгә килде.

Мәктәптән үзе уйлап чыгарып, берәр гадәти булмаган тәҗрибә үткәрергә дигән бирем алып, аны үткәрү өчен, Меррел секундомер, 72 лаборатория тычканы һәм күп кенә лазер дисклары ала. Шушы әйберләр белән егет үзенчәлекле лабиринт төзи, аннары ул тычканнарны өч төркемгә: «контроль»гә, классик»ка һәм «металист»ларга бүлә.

Музыка белән «эшкәрткәнче» тьычканнар барысы да лабиринтны 10 минутта узалар. Аннары Дейвид аларга бүлгән төркемнәргә карап, шул юнәлештәге музыка тыңлата. «Контроль» музыка тыңлаучылар лабиринтны биш минутта, «классик» музыканы тыңлаучылар сигез минутта үтәләр. Ә менә «металлист»лар аңгыраялар: алар кайсы якка да барырга белмичә бәргәләнеп йөри торгач, лабиринтны 30 минутта үтәләр.

(«Татарстан яшьләре» газеты буенча)

2. Сорауларга җавап бирегез:

Авыр металл» музыкасы хайваннарга файдалымы?

2) Хайваннарга «авыр металл» музыкасы йогынты ясый икәнен кем раслаган?

3) Ул нинди хайваннар белән фәнни тәҗрибә ясаган?

4) Меррел тычканнарны нинди өч төркемгә бүлгән?

5) Музыка белән «эшкәрткәнче», тычканнар лабиринтны ничә минутта үткәннәр?

6) «Контроль» музыканы тыңлаучы тычканнар шул лабиринтны ничә минутта үткәннәр?

7) Ә «классик» музыка тыңлаучылар?

8) Ә «авыр металл» музыкасын тыңлаган тычканнар нишләгәннәр?

9) Алар лабиринтны ничә минутта үткәннәр?

10) Шушы тәҗрибә буенча нинди нәтиҗә ясап була? Ә сез үзегез нинди музыка яратасыз?

Тридцать восьмой урок

Кабатлау

1. Татарча-русач сүзлек кулланып, тәрҗемә итегез:

Шәһре Болгар

Шәһре Болгар урта гасырларда Европа һәм Шәрык илләрендә дан тоткан. Аерым чорларда Болгар дәүләтенең үзәге хезмәтен дә үтәгән.

Унынчы гасырдан башлап дөнья мәйданында Болгар экономик яктан нык үскән, мәктәп-мәдрәсәләре гөрләп торган шәһәр булган. Аның алга китүенә акча сугу да ярдәм иткәндер. Болгар халкының тормыш-көнкүрешенең яхшылыгы килгән кеше күзенә тиз чалынган. 985 нче елда Киев князе Владимир абыйсы Добрыня белән Болгарга яу чаба. Добрыня, Болгар сугышчыларын күн читектән күреп, князьгә, болар безгә ясак түләмәс, әйдә башка урыннардан чабаталыларны эзлик, дип эшлекле киңәш бирә.

Ике су кушылган урында утырган Болгар Рус князьлекләре, Урта Азия, Гарәбстан, Әрмәнстан, Кытай, Византия һ.б. илләр белән сату иткән.

Болгар көнбатышка юл тоткан монгол яуларына калкан хезмәтен дә үти. 1250-1350 нче елларда бу шәһәр үзенең чәчәк ату чорын кичерә. Шул чорда рус язмаларында Бөек Болгар дип атала башлый. Ләкин Алтын Урдада үзара сугышлар Болгарны бик нык какшата. 1431 нче елда князь Федор Пестрый Болгарны җимерә. Аны Казан алыштыра.

(Календарьдан)

Нәүрүз

Нәүрүз – Төрки халыкларының кышны озатуы, язны каршылавы бәйрәме. Галимнәр фикеренчә, төрки халыкларда безнең эрага кадәр мең еллар элек үк Нәүрүз бәйрәм ителгән. Кешеләр язны көтеп алган, яңа елга өметләр баглаган. Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенә изге ьеләкләр юллаганнар.

Бу көнне ләйсән яңгыр яуса, кешеләр бик сөенгән, елның яхшы киләсенә ышанганнар. Борынгылар, аның суын җыеп, мунча якканнар, кызлар битләрен юып калырга ашыккан. Имеш, болай итсәләр, әкияттәге гүзәл кызга әвереләләр.

(«Социалистик Татарстан» газетыннан)

Китап

Китаплар эшләнә башлауга берничә мең ел, бу вакыт алар төрле кыяфәтләргә кергәннәр. Вавилонлылар, ассириялеләр һәм башка борынгы халыклар китапны балчыктан ясаганнар, очлы таяк белән йомшак балчык плитәләргә махсус тамгалар төшергәннәр. Аннары балчык плитәләрне киптергәннәр яки яндырганнар. Шул балчык плитәләрдән китаплар һәм китапханәләр дә барлыкка килгән.

Ә Кытайда беренче китапларны юка бамбук пластинкаларга язганнар һәм аларны ныклы җепкә тезгәннәр. Кытайлар соңга табарак китапларын пумала һәм тушь белән ефәккә язганнар.

Борынгы Мисырда китап текстларын таш плитәләргә уеп язганнар. Аннары папирус уйлап тапканнар. Прессланган камыш пластинкаларны дистәләрчә метр озынлыктагы тасмалар итеп ябыштырганнар. Урта гасырларда китапларны дәфтәр итеп тегелгән пергаментка кулдан язганнар.

Шул рәвешчә китапның без күнеккән формасы килеп чыккан.

2. Нокталар урыннарына кирә сүзләр языгыз:

1) Шәһре Болгар … гасырларда Европа һәм Шәрык илләрендә … тоткан.

2) Аның алга китүенә акча … дә ярдәм ….

3) … нче елда Киев князе Владимир абыйсы Добрыня белән Болгарга … чаба.

4) Болгар сугышчыларын … читектән күреп, князьгә, болар безгә … түләмәс, әйдә башка урыннардан … эзлик, дип … киңәш бирә.

5) Шул … рус язмаларында … Болгар дип атала башлый.

6) 1431 нче елда Федор Пестрый Болгарны ….

7) Нәүрүз – төрки халыкларның кышны …, язны … бәйрәме.

8) Борын-борын заманнарда ук халыклар бер-берсенә … теләкләр ….

9) Бу көнне … яңгыр яуса, кешеләр бик …, елның яхшы киләсенә ышанганнар.

10) Борынгылар, аның суын җыеп, … якканнар, юынганнар, ләйсән … пешергәннәр.

11) Имеш, болай итсәләр, … гүзәл кызга ….

12) Китаплар эшләнә башлауга инде берничә … ел, бу вакыт эчендә алар төрле … кергәннәр.

13) Вавилонлылар, … һәм башка борынгы халыклар китапны … ясаганнар, очлы … белән йомшак … плитәләргә махсус … төшергәннәр.

14) Аннары балчык плитәләрне … яки ….

15) Кытайлар соңга … китапларып пумала һәм тушь белән … язганнар.

16) Борынгы … китап тектслары таш плитәләргә … язганнар.

17) Аннары … уйлап тапканнар.

18) Прессланган камыш пластинкаларны … метр озынлыктагы … итеп ….

19) Урта … китапларны … итеп тегелгән … кулдан язганнар.

20) Шул … китапның без … формасы килеп чыккан.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Сез иртә белән гадәттә нәрсә ашыйсыз?

2) Сезнең өегездә эт яки мәче бармы? Булса аның (аларның) исеме ничек?

3) Сез теш табибы янына барганыгыз бармы? Ә барырга курыкмыйсызмы?

4) Исем һәм сыйфат нинди сорауларга җавап бирәләр?

5) Татар телендә кайсы исемнәр кем?, ә кайсылары нәрсә? сорауларына җавап бирәләр?

6) Фигыль нинди сорауларга җавап бирә? Сорауга җавап биргәндә, фигыль формалары (исем фигыль, сыйфат фигыль һ.б.) турында онытмагыз.

7) Сезнең исегездәме, Марат нәфесле кеше турында нинди мәзәк сөйләде?

8) Татарстан республикасында нинди дәүләт телләре бар?

9) Татар телендә күпме халык сөйләшә?

10) Беренче әдәби әсәр татар телендә ничәнче елда язылган дип санала?

11) 1913 нче елда татар телендә ничә газет һәм журнал чыгып торган?

12) Унөченче йөздән башлап руслар татары дип нинди хаылкларны атаганнар?

13) Татар теле төрле чорларда нинди алфавитларга нигезләнә?

14) Сез нинди татар шагыйрьләрен беләсез?

15) Ә нинди язучыларны беләсез?

16) Маратның ничәнче гасырда яшисе килә һәм нигә?

17) Унтугызынчы гасыр белән егерменче гасыр арасында аерма зурмы? Кайсы чорда яшәү җиңелрәк?

18) Сез үзегез ничәнче гасырда яшәр идегез һәм нигә?

19) Беркөнне Марат нигә шулай моңсуланып тора иде? Әллә ул абыйсы белән кычкырышканмы? Алай булса, нигә?

20) Әлфиянең гаиләсендә балалардан кемнәр бар?

21) Искәндәрнең энекәшләре Илһам белән Таһир, гадәттә, үзләрен ничек тоталар?

22) Искәндәрнең гаиләсендә ничә бала бар? Искәндәр – гаиләсендә ничәнче бала?

23) Рәмзиянең абыйлары бармы? Ә апалары? Сез алар турында нәрсә беләсез?

24) Сез ничек уйлыйсыз: Искәндәр үзенең җырлавы белән акча эшли аламы?

25) Кайбер язучы иң әһәмиятле әсәр дип кемнекен саный?

26) Хатын-кызларның бер минуты гадәтивакытта ничә сәгать була дип уйлыйсыз?

27) «Васыять» әкиятен тагын бер тапкыр укыгыз: картның ничә улы булган?

28) Ул улларына нинди васыять әйтеп калдырган?

29) Егетләр әтиләренең васыятен дөрес аңлаганнармы?

30) Ә килеп кергән карт аларга нәрсә дип әйткән?

31) Алексей белән Маринага татар теле өйрәнергә кемнәр булыша?

32) Сезнең үзегезнең оригинал татар тектсларын укып караганыгыз бармы?

33) Омонимнарга сез нинди мисаллар китерә аласыз?

34) Бер телдән икенче телгә кергән сүзләр ничек атала?

35) Рус теле аша Европа телләреннән кергән сүзләргә нинди мисаллар китерә аласыз?

36) Татар теленә кергән грек һәм латин телләреннән кергән фәнни терминнар әйтә аласызмы?

37) Татар телендә гарәп һәм фарсы телләреннән кергән сүзләр күпме? Аларның нинди үзенчәлекләре бар?

38) Рус теленнән кергән һәм сингармонизм законына буйсынган сүзләргә мисаллар китерә аласызмы?

39) Рус теленнән революциядән соң кергән сүзләргә мисаллар китерегез. Алар сингармонизм законына буйсынганмы?

40) Ә сез татар һәм башка төрки телләрдән рус теленә кергән сүзләргә мисаллар китерә аласызмы?

4. Күрсив белән язылган сүзләргә сораулар куегыз:

1) Хәбир, чәчәкләр эзләп, бөтен шәһәрне әйләнеп чыккан.