Bediiy emiyeti

BAQAYI

(ol. 1591)

Asıl adı Abdülbaki, özü kefeli bir hatipniñ oğludır. Ayatında Mısırğa seyahat yapmış, Şam (Damask) şeerinde bulunıp, bir mevleviyhanede qalmış. O devirniñ müim kişilerinden biri olğan Qınalızade Hasan Çelebi ile Şamda körüşkeni bellidir.

XVI-XVII asırlar

HUSEİN EFENDİ

(ol. 1603)

Özü kefelidir. Müderris ve qadı vazifelerinde bulundı. Mekke qadısı kibi yüksek bir maqamğa irişti. Şair Mekkede öldi.

Husein Efendi bir alim olaraq da bellidir.

Husein Efendi şair Buhariyniñ eserlerini şerh (metin ve edebiy sanatlarınıñ açıqlaması) etti. Daa ziyadesi, bu şerhlerge tenqid de yazmıştır.

Şair Divan yazdı, amma bu eser alâ tapılamadı.

Raz-name adında bir nesir eseri bardır. Bu eserde Husein Efendi çeşitli şairlerniñ divanlarında körülgen meraqlı lâtifelerni toplap, yazdı.

Husein Efendiniñ pek başarılı bir şair olğanı malümdir.

Edebiyat:

XVI асыр шаиримиз Усеин Кефевий // Йылдыз, 1998. - №4. – С. 62-64.

ĞAZAYİ

(1552-1607)

Bu şair – Qırım Hanıdır. Asıl adı Bora Ğazı Giray Han. Bu hanımız Devlet Giray Hannıñ oğlu ve İslâm Giraynıñ qardaşıdır.

Olup keçken bir cenkte Bora Ğazı iranlılarğa esir olup tüşe. 7 yıl esir qaldı, esaretten Erzurum şeerine qaçmağa başardı ve soñra da İstanbulğa keldi. O sırada ağası İslâm Giray öle ve Osmanlı Padişası 1587-88 ss. Bora Ğazını Qırım Hanı olaraq tayin ete.

Bora Ğazı ilimler bilgen, cesur, qaraman ruhlı ve edebiyat ile muzıka sanatını meraq etken bir kişi edi. Bora Ğazı bir çoq instrument de çalabile edi. Türk sanat muzıkası tarzında yazğan bir qaç müim muzıkal eseri/bestesi de bardır.

Bora Ğazı pek eyi seviyede türkçe, arapça ve farsça bilip, bu tillerni şiiriyetinde qullanırdı. Osmanlı türkçesi ile yazılğan şaairleri bar, amma bularnıñ yanında qırımtatar tilinde yazğanı pek güzel şiirleri de bulunmaqtadır.

Bora Ğazı 1607 senesi Aqmescitte veba (çuma) hastalığından vefat etti. Ölgende şair elli beş yaşında edi.

Divançe. Bu eser Türkiyede neşir etildi: [Hıkmet Ertaylan. Gazi Geray Han. Hayatı ve Eserleri. İst., 1958.].

Gül u bülbül. Şair Fuzuliniñ "Beng-u bade" eserine nazire olaraq yazğanı bir mesnevisir. Qırımtatar tilinde yazılğan bir eser.

Mektüpler. Bora Ğazınıñ arap, türk tillerinde yazğanı çeşitli mektüpleri.

Edebiyat: Гъазайи // Йылдыз, 1998. - №8. – С. 58-61.

XVII asır

BAHADIR GİRAY

(1601-1641)

Bahadır Giray Hannıñ edebiy mahlası Rezmidir. Bu hanımız Qırımnı pek qısqa bir zaman yönetken (1637-1641 ss.). Özü Selamet Giray Hannıñ oğludır.

Bahadır Giray em özü, em de qarısı (Hanzade Hanım – Ğazı Gtraynıñ qızı) şiiriyetke yaqın olğan insanlar edi. Hanzade Hanım da arap ve fransız tillerini bilgen, tasilli bir hanım ve eyi bir şaire olaraq bilinmektelir.

Bahadır Giray Han (şair Rezmi) veba (çuma) hastalığından vefat etti. Ölgende ise yalıñız 40 yaşında edi.

Rezmi aşq mevzulı ve lirik-felsefiy bir çoq ğazel yazdı.

AŞIQ ÜMER

(1621-1707)

Şair Kezlev şeerinde, Kenceoğlu Abdullah adlı bir adamnıñ ailesinde doğdı. Babası (Kenceoğlu Abdullah) Kezlevde kürkçi edi. Şairniñ anasınıñ adı ise Şerife edi ve ailede (Ümerden ğayrı) bir qaç tatası da bar eken.

Ümer 5-10 yaşlarında eken ilk medrese tasilini aldı. İşte bu yıllarda Ümer şarq şiriyetiniñ eñ güzel örneklerini ögrendi. Epsinden çoq ise Hafız Şirazi ile Saadini oquğan edi. Ancaq medrese oquşında Ümer muvafaqiyetli olamadı. Ümer avare bir talebe edi. Babası ondan bıqıp, oğlunı evlâtlıqtan çıqardı. Ümer Abla Bekir adlı bir soyunıñ yanında qalmağa başladı. Ümerniñ sesi pek güzel edi ve Abla Bekir "bu sesinen bir müedzin olsın, barem" dep, çoq ğayretler kösterdi. Amma Ümer medrese derslerinden qaçıp, bütün vaqıtını yaqındaki bir mezarlıqta keçire edi. Bu yerde namaz qılıp, Azrailge seslenip, onı özüne almasını yalvara edi. Ümer tasavvuf se sotsial meselelernen meraqlanmağa başlağan edi.

Ümerniñ Aşıq oluvı

İşte böyle bir maneviy raatsızlıqnen hasta olıp, bir kere mezarlıqta yuqlap qala. Tüşünde bulutlar arasında güzel bir qıznı köre. Qıznıñ elinde saz bar eken ve bu saznı o Ümerge uzatıp bere. Ümerniñ tili tutuldı, soñra ise bir raatladı ve "lâilâhe ilallah, Muhammedün resulüllah" dedi. Qız ise "Allahuekber" dep, cevap bere. Ve Ümerge şöyle dey: "Ey, Ümer, ayaqqa tur, qaderiñe şikâyet etme. Sen – seçilgen bir insansıñ. Endiden soñ insanlarnı aqlıñ ile yenecesiñ, türküleriñ ile müminlerniñ ayatına raatlıq berecesiñ. Aqıllı insan, teñ zevqlerinden uzaq turmaq kerek" dep, ğayip ola. Ümer, qolunda qalğan işte bu saznen, medresege qaytıp kele.

Aşıq (yani halq kedayı, sevgi kedayı) oluvı adisesi asırlarca böyle añlatılmaqtadır.

Ümer ufaq yaşta böyle, eline saznı alıp şeer-şeer, diyar-diyar kezmege başlay. Aşıq Ümer İran, Azerbaycan, Dağıstan, Suriye, İraq ve Arabistan topraqlarında bulundı. Ömüriniñ buyuq qısımını ise Osmanlı İmperatorlığında keçirdi. Türkçe, arapça ve farsça bilip, bu tillerniñ edebiyatını da pek eyi bile edi.

Aşıq Ümerniñ icadına Nesimi, Fuzuli, Hatayi ve Saadi kibi şairlerniñ büyük tesiri oldı.

Şiirlerinde ince lirizm ve yüksek bir bediiy ruh sezilmektedir.

Mevzu itibarı ile Aşıq Ümer şiirleri aşq ve sevgi, insanlar arasındaki dostluqnı, insaniyetlik, adalet ve ahlâqnı anlatıp, icra ete edi.

Aşıq Ümer çoqluqnen aruznı qullana, amma ece vezinini de mükemmel qullana edi.

Ğazel, murabba, muhammes, qalenderi, satranç, müstezad ve muamma tarzında şirleri çoqtır. Bütün bu nazm şekilleri divan edebiyatınıñ birer şiiriy sanatıdır.

Tili – klassik divan tilidir. Farsça tamlamalarnı (persidskiye izreçeniya/slovosoçetaniya) şair çoq qullanğan.

Aşıq Ümerniñ Atışma tarzındaki icraları meşurdır. Meselâ Aşıq Ümer İstanbulda şair Aşıq Cevheriy ile şiiriy atışma yapqan. Ve bu adise zemaneviy ilmiy edebiyatta pek çoq qayd etildi.

O devirde divan edebiyatı şairleri umumen "aşq şiiri" ile meşğul edi. Aşıq Ümer ise taze bir ruzgâr (novatsiya) olğan – "tuvğan yer güzellikleri" ve "qaramanlıq şiirleri"ni meydanğa ketirdi.

Aşıq Ümer (Yunus Emreden soñra) bütün türk dünyasında büyük şan-şüret ve sevgi qazanğan ekinci bir şair oldı. Bu şüretke XIII asırda yalıñız Yunus nail olğan edi. Ve asırlar soñra aynı sevgi ve şüretni türkiy halqlar Aşıq Ümerge bağışladılar.

Şiirler

***

Dedim dilber, yanaqlarıñ qızarmış

Dedi çeçek taqtım, gül yarasıdır

Dedim dane-dane olmış beñleriñ

Dedi, zulfim degdi, tel yarasıdır.

Dedim dilber, saña yazılı qanım

Dedi niçün dersiñ menim sultanım

Dedim kimler sarmış ince miyanıñ (*miyan - bel)

Dedi kendim sardım, qol yarasıdır.

Dedim bu Ömerniñ aqlını aldıñ

Dedi, sevdigiñe peşman mı oldıñ

Dedim dilber, niçün sararıp soldıñ

Dedi ep çektigim dil yarasıdır (*dil - göñül).

***

Baar oldı, düştük dile

Sen de efgan eyle, bülbül (*efgan - bağırış)

Har elinden ğonce güle (*har - tiken)

Şikâyetiñ söyle, bülbül.

Qar qalmadı yüce dağda

Fursatı fevt etme çağda (*fevt – ğayıp)

Seyranda, bağçada, bağda

Göñlümizi eyle, bülbül.

Nazlı dilber benden qaçar

Adulara köksün açar (*adu - duşman)

Günümiz zar ile geçer (*zar - ağlayış)

Ep aşıqlar böyle, bülbül.

Göñül ayrılmaz yarinden (*yâr/yari - sevgili)

Zevqi var aşqın elinden

Ömer bilir quş tilinden

Er ne der iseñ, söyle, bülbül.

***

Gel, dilberim, qan eyleme

Seni qandan saqınırım (*saqınmaq - künnemek)

Doğğan aydan, esken yelden

Seni künden saqınırım (*kun - küneş)

Tabibim, hışminen baqma (*hışım - açuv)

Ben – quluñ otlara yaqma

Yanağına güller soqma (*meni utandırma/betimni qırmızı etme)

Seni gülden saqınırım.

Aldan bilgen aldaşım bar

Yolğa ketken yoldaşım bar

Üç yaşında qardaşım bar

Seni ondan saqınırım.

Ömerim der ben de keldim

Tazelendi eski derdim

Sen – bir qozu, men – bir qurdım (*qurd - qaşqır)

Seni benden saqınırım.

Edebiyat:

Абдульваап Н. Грёзы розового сада. Симферополь: СОНАТ, 1999.

МУРАД Р., ОСМАН А., ЧЕРКЕЗ-АЛИ (ред.). Ашыкъ Умер. Шиирлер гъазеллер. Ташкент: Гъ Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1988.

ФАЗЫЛ Р. Ашыкъ Умер // Йылдыз, 1999. - № 2. – С. 48-53

Фазылов Р. Крымскотатарская литература. Симферополь: Крымучпедгиз, 2005.

ELÇİN Şükrü. Aşık Ömer. Ankara: Kült. Ve Tur. Bakanlığı: 1987.

ГЪАФАР Басыр. Ашыкъ Умер бизим заманымызда // Йылдыз, 1983. - № 4. – С. 139-140.

КЪАДЫРОВ У. Ашыкъ Умернинъ шиириетинде севги образы// Йылдыз, 2002. - № 6. – С. 121-128.

АКЪСАКЪОВ З. Халкъ вариети (Ашыкъ Умернинъ яратыджылыгъы акъкъында) // Йылдыз, 1985. - № 1. – С. 66-70

Edebiyat:

КЕРИМ И.А. Къырымтатар эдебияты (къулланма дерслик). Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1995.

YÜKSEL G. “Nenkecan” – Cenlten evelki qırımtatar matbuatınıň cevhrti / Nenkecan. – 2011. – No1. – S.4-5.

ЮКСЕЛЬ Г.З. Система крымскотатарских СМИ в 20-30-е годы ХХ столетия / Юксель Г.З. // Ученые записки Таврического Национального университета им. В.И. Вернадского. – 2005. – № 3. – Т. 18 (57). – С. 134–141.

СЕЛИМОВА Л. Къырымтатар матбуат тарихына бир назар. Акъмесджит, 2008.

SELİMOVA L. İlk qadın mecmuası/ Nenkecan. – 2011. – No1. – S.3.

КЕРИМ И.А. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке. 1618-1944. Симферополь: СГТ, 2009. – 321с.

Qullanma edebiyat:

1. Алиев Ю. Четэль Къырым миллий эдебиятына бир назар. / Юсуф Алиев. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2007. – 56 с.

2. Керим И. А. Къырымтатар эдебияты (къулланма дерслик) / Керимов И. А. – Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 1995.

3. Керим И. А. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке. 1618 – 1944 / Керим И. А. – Симферополь: СГТ, 2009. – 321 с.

4. Керимов И. А. Словарь трудных слов крымскотатарского языка / Керимов И. А. – Симферополь: Таврия, Таврида, 2006. – 176 с.

5. Молітва ластівок: Антол. кримськотатар. прози XX – XXI ст. / Упоряд.: М. Мірошниченко, Ю. Кандим; Вступ ст. М. Мірошниченка. – К.: Етнос, 2005. – (Джерела духовності). – Кримськотатар., укр. – Кн. 1. – 600 с.: іл.

6. Молітва ластівок: Антол. кримськотатар. прози XX – XXI ст. / Упоряд.: М. Мірошниченко, Ю. Кандим; Вступ ст. М. Мірошниченка. – К.: Етнос, 2006. – (Джерела духовності). – Кримськотатар., укр. – Кн. 2. – 896 с.: іл.

7. Окрушина сонця: Антол. кримьскотатар. поезії XIII – XIX ст. / Упоряд.: М. Мірошниченко, Ю. Кандим; Вступ ст. М. Мірошниченка. – К.: Голов. спеціаліз. ред. літ. мовами нац. меншин України, 2003. – 792 с. – (Джерела духовності). – Кримськотатар., укр.

8. Селимова Л. Ш. Къырымтатар матбуат тарихына бир назар / Селимова Л. Ш. – Акъмесджит, 2008.

9. Усеинов Т. Б. Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар девири / Усеинов Т. Б. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 1999. – 176 с.

10. Усеинов Т. Б. Размышления о поэзии Крымского ханства / Усеинов Т. Б. – Симферополь: Оджакъ, 2005. – 164 с.

11. Юнусов Ш. Э. Крымскотатарская поэзия 20-х годов XX века / Юнусов Ш. Э. – Симферополь, ДОЛЯ, 2004. – 168 с.