Дзяржаўны лад, органы ўлады і сістэма кіравання Вялікага княства Літоўскага

Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае ўяўляла сабою манархію на чале з вялікім князем ("гаспадаром") - носьбітам заканадаўчай, выканаўчай, судовай, ваеннай улады. Першапачатковай рэзідэнцыяй вялікіх князёў з'яўляўся старажытны беларускі горад Наваградак. З 1323 г. афіцыйнай сталіцай Вялікага княства Літоўскага, Рускага Жамойцкага быў горад Вільня. Гербам гэтай дзяржавы з'яўлялася "Пагоня". У летапісах герб "Пагоня" упершыню згадваецца ў канцы XIII у. У якасці афіцыйнага дзяржаўнага знака Вялікага княства Літоўскага "Пагоня" у выглядзе срэбнага колеру вершніка на шчыце чырвонага колеру была прынятая ў 13 84 г.

Дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага быў старабеларускі ("руский"). На ім гаварыў вялікакняжацкі двор, гэта быў мова судоў, дзяржаўных актаў, у адным з якіх- Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 г., замацоўваўся яго дзяржаўны статут.

У сваёй унутранай і знешняй палітыцы вялікакняжацкая ўлада абапіралася на феадальную шляхту. Таму пацверджаннем існаванне пры вялікіх князях літоўскіх дарадчых органаў, куды ўваходзілі прадстаўнікі вялікакняжацкай сям'і і найболей багатых і ўплывовых родаў. Сведчанні аб дзейнасці падобных органаў ставяцца да пор Міндоўга, Гедыміна, Альгерда, Кейстута, Ягайла, Вітаўта. Так, у грамаце вялікага князя Вітаўта, датаванай 1388 г., адзначаецца, што свае рашэнні ён узгадняў з Радай. Вялікакняжацкая Радая першапачаткова выступала ў якасці рады пры "гаспадару", не маючы вызначанага складу і пэўна акрэсленых функцый. Вылучэнне Радыя ў самастойны, адмысловы орган улады адбывалася на працягу 30-40 гг. XV у. Менавіта падчас грамадзянскай вайны 30-х гг. XV у. значна ўзмацніліся пазіцыі феадальнай шляхты, менавіта ў іх серадзе шукалі апору кандыдаты на вялікакняжацкі пост. Калі жа гэтая шляхта паставіла ў 1440 г. вялікім князем 13-летняга Казіміра Ягайлавіча, і калі той жа Казімір атрымаў у 1447 г. польскую карону і змушаны быў надоўга адлучвацца з княства, роля Радыя паступова станавілася якая вызначае ў кіраванні дзяржавай.

Заканамерным падрахункам працэсу ўмацавання ўплывовасці Радыя стаў прывілей 1492 г. вялікага князя Аляксандра. Паводле гэтага заканадаўчага акту ўлада ў краіне размеркавалася паміж вялікім князем і вялікакняжацкай Радай. З гэтага моманту "гаспадар" быў абавязаны здзяйсняць сваю дзейнасць па ўзгадненні з панамі-радаю, ён абавязваўся весткі дыпламатычныя адносіны толькі калегіяльна з раднымі засядацелямі: у справах унутраных нічога сваёй княжай воляй не адмяняць, што было вырашанае разам з Радай, без згоды яе чальцоў не рабіць прызначэнні на дзяржаўныя пасады або ссоўваць з іх, распараджацца фінансамі вялікі князь мог толькі пад кантролем Радыя. Раднымі засядацелямі з'яўляліся прадстаўнікі шляхетных родаў, якія займалі высокія пасады ў цэнтральным і мясцовых кіраўнічых апаратах. Галоўным крытэрам для прызначэння таго або іншага кандыдата на высокую пасаду з'яўляліся, як падкрэсліваў у сваёй пастанове вялікі князь Жыгімонт II Аўгуст, яго заслугі перад Айчынай і кіраўнічыя здольнасці. Абмежаванняў па этнічнай прыкмеце для занятку розных пасад не існавала. На працягу стагоддзя - з сярэдзіны XV па сярэдзіне XVI у. - чальцамі гаспадарскай Рады былі прадстаўнікі 50 шляхетных родаў. Сярод іх досыць шмат выхадцаў з беларускіх земляў: Глебавічы, Іллінічы, Сапегі, і шматлікія-шматлікія іншыя.

У канцы XV у. канчаткова аформіўся іншы вышэйшы орган дзяржаўнай улады Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага - Сойм (Сойм). Яго з'яўленне было абумоўленае неабходнасцю пашырэння сацыяльнай апоры вярхоўнай улады ў твары шырокага шляхецкага прадстаўніцтва. У склад Сойма ўваходзілі паны-радныя, шматлікія службовыя асобы цэнтральнага і мясцовага дзяржаўнага апарата, на яго паседжаннях магла прысутнічаць уся шляхта Вялікага княства Літоўскага. Першапачаткова ў соймавую кампетэнцыю ўваходзіла рашэнне пытанняў, звязаных з зняволеннем уніі з Польшчай і выбарам вялікіх князёў. Са часам круг праблем, якія абмяркоўваліся і вырашаліся на Соймах, пашырэў. На працягу XVI у. у позву дня соймавых паседжанняў уносіліся пытанні аб аб'яве вайны і нормах воінскай службы, аб збіранні падаткаў, зменах у заканадаўстве, аб судовай дзейнасці і інш. Шляхта беларускіх земляў прымала найактыўны ўдзел у працы гэтага саслоўна-прадстаўнічага органа ўлады.

Такім чынам, феадальная шляхта беларускіх земляў была як сярод заснавальнікаў Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, так і ў далейшым гуляла важную, парой якая вызначае ролю ў палітычным жыцці гэтай дзяржавы.

Асноўнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі, на якія дзялілася тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага, пачынальна з XV ст., былі ваяводствы і паветы. Першапачаткова, у 1413 г., былі створаныя 2 ваяводствы - Віленскае і Трокскае, У 1503 г. з'явілася Віцебскае, Полацкае, у 1507 г.- Наваградскае ваяводства. Рэформа 1565 г. прывяла адміністрацыйна-тэрытарыяльную структуру дзяржавы да аднастайнасці. На беларускіх землях былі адукаваныя Берасцейскае ваяводства з паветамі Берасцейскім і Пінскім, Віцебскае, куды ўвайшлі паветы Віцебскі і Аршанскі, Менскае ваяводства з паветамі Менскім, Рэчыцкім, Мазырскім, Мсціслаўскае ваяводства і Полацкае без падзелу на паветы, Наваградскае - з паветамі Наваградскім, Ваўкавыскім, Слонімскім. У Віленскае ваяводства былі ўключаныя паветы Ашмянскі і Браслаўскі, у Трокскае ваяводства - паветы Гарадзенскі і Лідскі. У Кіеўскае ваяводства быў уключаны Брагінскі павет. Такое адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне без асаблівых змен праіснавала да канца XVIII у.

На чале мясцовай улады ў ваяводствах стаяў ваявода. Ён вырашаў усе асноўныя пытанні на любым узроўні: гаспадарчыя, фінансавыя, вайскоўцы, судовыя. Яго намеснікамі былі каштэлян, які камандаваў вайскоўцамі падпадзяленнямі ў ваяводстве, а таксама падваявода, кіруючый ваяводскай канцылярыяй. Гараднічы адказваў за рамонт і ўмацаванне ваяводскага замка, ключнік прыглядаў за зборам падаткаў і выкананнем павіннасцяў, ляснічы і лоўчы - ахоўвалі лясныя ўгоддзі і т.д. У паветах на чале адміністрацыі стаяў стараста, у гарадах - войт. Сельская адміністрацыя была прадстаўленая цівунамі, сотнікамі, прыставамі, старцамі і інш.

У XV-XVI стст. на беларускіх землях складалася двухступенная сістэма судовых органаў – суды. Для ўсяго насельніцтва і саслоўныя суды.

Вышэйшай судовай інстанцыяй у Вялікім княстве Літоўскам быў вялікакняжацкі суд, а таксама суд паноў-радыя і Сойма. У 1581 г. быў створаны адмысловы вышэйшы судовы дзяржаўны орган - Трыбунал Вялікага княства Літоўскага, які разглядаў найболей важныя дзяржаўныя справы.

На мясцовым узроўні дзейнічала сетку судоў, створаных у большасці сваім па рэформе 1565 г. Адным з іх быў усесаслоўны замкавы суд. Там разглядаліся ў асноўным крымінальныя справы шляхты, мяшчан і сялян. Толькі справы шляхты, князёў і баяраў разглядаў земскі суд. У гарадах, якія мелі магдэбургскае права, дзейнічалі войтаўска-лаўнічые і бурмістравы суды. У іх вырашаліся як грамадзянскія, так і крымінальныя справы. У сёлах працягваў функцыянаваць традыцыйны копны і супольны суд. Пры гэтым кожны феадал меў права ў межах свайго валодання чыніць суды па шматлікіх грамадзянскіх пазовах падуладнага яму насельніцтва.

Усе названыя судовыя інстанцыі абапіраліся ў сваёй дзейнасці на дзяржаўнае заканадаўства, прадстаўленае Статутамі Вялікага княства Літоўскага. Базай для стварэння гэтых юрыдычных дакументаў, у якіх былі сабраныя нормы дзяржаўнага, зямельнага, грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага і іншых галін права, было традыцыйнае права, судзебнік 1468 г. Вядомыя тры рэдакцыі Статуту: 1529, 1566 і 1588 гг.

У XIV-XVI стст. асновай вялікакняжацкага войска з'яўлялася ўсеагульнае апалчэнне, так званае "паспалітае рушенне". Па заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага ваеннаабавязанымі былі практычна ўсе мужчыны, якія мелі ва ўласнасці зямлю. Са сваіх зямельных уладанняў шляхціч павінен быў выстаўляць добра ўзброенага і навучанага вайсковай службе ратніка: аднаго ад 8 служб (1 служба - прыкладна 2 сялянскіх гаспадаркі). Калі жа шляхціч не меў землі і не валодаў сялянамі, павінен быў асабіста адпраўляць ваенную службу.