Асноўныя напрамкі развіцця Вялікага княства Літоўскага ў XV ст

Асновай эканамічнага развіцця беларускіх земляў у сярэднявечную эпоху з'явілася сельская гаспадарка. Пачынальна с другой паловы XV у., яно хвалявалася некаторы ўздым. У гэты час значна пашыраюцца пляцы засеўкаў земляў. Падсечная і облоговая формы земляробства паўсюдна замяняліся трохполлем. Гэты ўздым быў выкліканы тым, што бурнае развіццё гарадоў, рамёстваў, гандлю ў заходнееўрапейскім рэгіёне садзейнічала значнаму павелічэнню попыту на прыродную сыравіну і прадукцыю сельскай гаспадаркі. Сыравінных рэсурсаў краін Заходняй Еўропы бракавала для набіраючай тэмпы прамысловай дзейнасці. Разам з тым, перад Захадам устала зерневая праблема. Вялізныя зямельныя пляцы адводзіліся пад гадоўлю авечак і гадоўля вінаграднай лазы. Сяляне, якія зганяліся з зямлі, папаўнялі гарадское насельніцтва. У гэтай сітуацыі попыт і кошты на хлеб рэзка павялічваліся. Так, на працягу першай паловы XVI у. у Гданьску - найбуйным партовым горадзе на Балтыцы, кошт збожжа вырасла ў 5 раз. Гандаль сельскагаспадарчай прадукцыяй на заходнім рынку станавілася ўсё больш і больш прыбытковай. І сельскагаспадарчая вытворчасць у Вялікім княстве Літоўскам усё больш пераарыентавалася на знешні заходнееўрапейскі рынак.

Зямля ў Вялікім Княстве манапольна прыналежыла шляхецкаму саслоўю. Гэта было аформлена заканадаўча. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. абвяшчаў: "Простага стану чалавек, які не атрымаў ад нас, вялікага князя, шляхецкай вольнасці, маёнткаў і земляў шляхецкіх ніякім спосабам набываць, а ні купляў сваёй трымаць не можа". Найбуйным феадалам - зямельным уласнікам - было дзяржава. Значным зямельным фондам валодаў вялікі князь. Усё больш і больш зямельных угоддзяў з рук вялікага князя і дзяржавы трапляла ва ўласнасць шляхты. Землеўласнікамі на беларускіх землях з'яўляліся таксама царкоўныя ўстановы і духоўныя іерархі.

Першапачаткова феадальная гаспадарка насіла натуральны характар, задавальняючы надзённыя запатрабаванні землеўласнікаў. Яно не было прыстасаванае для атрымання лішкаў зерневай прадукцыі, якія маглі бы ісці на экспарт і прыносіць (пры вялізным попыце на захадзе) вялізныя прыбыткі. У XIV-XV стст. асноўнымі павіннасцямі для сялян быў грашовы чынш і, галоўнай выявай, натуральная даніна. Аднак, адчуўшы магчымасць атрымання звышпрыбытку ад рэалізацыі сельскагаспадарчай прадукцыі, землеўласнікі пачалі рэарганізоўваць свае натуральныя гаспадаркі ў прадпрыемствы па вытворчасці збожжа. Для гэтага неабходна было пашырыць пляцы панскай ворнай зямлі і прымусіць сялян працаваць на ёй. Новы выгляд феадальнага гаспадарання атрымаў назоў - фольварачна-паншчынная сістэма. Фальварак, у адрозненне ад былога панскага двара, насіў ярка выяўлены таварны характар. Яго дзейнасць засноўвалася на працы прыгонных сялян, для якіх прадуктовая і грашовая рэнта адыходзіла на другі план, а за карыстанне зямельным надзелам з іх патрабавалі ўжо службу на панскіх землях і ў панскім двары.

Пачынальна са другой паловы XV у., фальваркі спарадычна з'яўляліся на беларускіх землях. У XVI у. яны заваёўваюць усе вялікія зямельныя прасторы. Асабліва інтэнсіўны рост фоль-варачна-паншчыннай формы гаспадарання назіраецца ў Понеманне і Пабужжа, часткова, у Падзвінне - рэгіёнах сплаўных рэк з развітымі знешнегандлёвымі сувязямі.

У XV-XVI стст. на беларускіх землях інтэнсіўна развіваліся гарады. У гэты час іх зафіксавана ў дакументальных крыніцах больш трох сотняў. Сярод гарадоў вылучаліся колькасцю насельніцтва, колькасцю рамесных прадпрыемстваў, шырынёй гандлёвай дзейнасці Полацак, Віцебск, Брэст, Пінск, Слуцк, Магілёў. Большасць жа гарадскіх селішчаў былі невялікімі (ад 2 да 10 тысяч жыхароў), але, тым не менш, сваім статутам і правамі яны вылучаліся з сельскай акругі.

Горад выконваў функцыі адміністрацыйнага, вайскоўца і рамесна-гандлёвага цэнтра. Апошняя асабліва выразна выявілася ў XVI у. Менавіта гэтае стагоддзе дало росквіт рамесна-цэхавой вытворчасці. Цэхавыя аб'яднанні рамеснікаў адной або некалькіх блізкіх прафесій у беларускіх гарадах ствараліся, у першую чаргу, з мэтай абароны рамеснай вытворчасці ад дамаганняў землеўласнікаў. Не меней важным чыннікам было таксама імкненне манапалізаваць вытворчасць і збыт тавараў, ліквідаваць магчымую канкурэнцыю са боку іншых рамеснікаў ва ўмовах вузкага ўнутранага рынку. У гарадах Беларусі працавалі цэхі па апрацоўцы металаў, шкур, вырабу вопраткі, хатняга начыння, ювелірных вырабаў і інш. Цэхавая дзейнасць вызначалася статутамі. У іх регламентироналось вытворчасць і збыт прадукцыі, якасць сыравіны і гатовых вырабаў, тэхналогія, час і ўмовы працы, працэс навучанні і шматлікае іншае.

Гарадское насельніцтва з XV у. менавалася мяшчанствам. Мяшчанства ўключала ў свой склад розныя катэгорыі гараджан: рамеснікаў, гандляроў-купцоў, домаўласнікаў і інш. Юрыдычнае афармленне мяшчанства ў адмысловае саслоўе феадальнага грамадства знайшло адлюстраванне ў дзяржаўным заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага - Статутах. Аднак не толькі Статуты вызначалі прававы стан мяшчанства. Яно пэўна рэгламентавалася вялікакняжацкімі граматамі на самакіраванне, так званае Магдэбургскае права. Паводле яго мяшчане не падлягалі юрысдыкцыі землеўласнікаў, вызваляліся ад шэрагу павіннасцяў, выбіралі гарадскія органы ўлады - магістрат, суд. Першымі з беларускіх гарадоў атрымалі права на самакіраванне Бярэсьце (Брэст, 1390), Слуцк(1441),Городен (Гародня, 1496), Полацак (1498), Менск(1499).

У другой палове XV-X VI стст. беларускі горад становіцца сучаснасцю гандлёвым цэнтрам. Ва ўсіх гарадскіх селішчах у гэты час меўся рынак, дзе адзін-два разу ў тыдзень ішла бойкі гандаль. У значных цэнтрах рынку адводзіліся вялізныя пляцы. Так, магілёўскі кірмаш размяшчаўся на двух гектарах і мясціў у сваіх межах больш 400 крам.

Знешнегандлёвай дзейнасцю займаліся вярхі гарадскога купецтва, якія менаваліся "гасцямі". Вектары іх гандлёвай актыўнасці былі накіраваныя ва ўсе бакі свету. Амаль 900 беларускіх купцоў злучалі ніткамі ўзаемавыгаднага абмену каля 70 гарадоў Беларусі, Польшчы, Літвы, Рускай дзяржавы. Купцы Магілёва, Віцебска, Полацка, Оршы, Копысі, Слуцка гандлявалі ў Ноўгарадзе, Ржэве, Бранску. Сталымі гандлярамі на ўкраінскіх рынках былі купцы Магілёва, Віцебска, Слуцка, Менска, Пінска. Туды вывозілася збожжа, лесаматэрыялы, ільняное насенне, пянька. Сплаўляліся гэтыя тавары ў асноўным па Нёмане ў Королевец (Кенігсберг), па Бузе і яго прытоку Нареву ў парты вусця Віслы - Гданьск і Эльблонг. Інтэнсіўнай гандлёвай артэрыяй працягвала заставацца Заходняя Дзвіна.