Самоила

Гэтым пераможаш!..¹

(урывак)

Дабро i зло — шчо б hi казал1 крайшя оптымкты i крайшя пэсымюты як трэба зраунаважаны J нашым сьвеце <...>

— У гэтым найлепшым спасярод сьветау, — дадаюць отымюты...

— Спасярод найгоршых <...> — гавораць пэйм1сты.

— У найлепшым спамЪк ycix магчымых, — скажам мы, — ужо дзе-ля аднаго таго, што ён — адзшы дадзены, што толыа ён — спам1ж ycix мысыпмых — мае самую важную для дасьпелага дзеяльнага чалавека, ды мо i саму няпрыемную для юнага лятуценьшка уласьщвасьць: рэ-альнасьць, icTOraacbUb <...>

Толью у дадзеным нам рэальным сьвеце мы можам дзеяць...

Зла на сьвеце — акурат гэтулью, каб сьвет з вечнае «мысын Божае» мог ставацца рэальнасыцяй у часе i прасторы.

Зла на сьвеце — акурат гэтульы, каб ён мог i павшен быу-бы дасканалщца, а не застыг i не загшвауся f ceaiM непарушным сьвятым cynaKoi, як гатовая ужо «абсалютная дасканаласьць»...

Зла на сьвеце — акурат гэтулью, каб ня даць лятуценьшкам заля-туцецца, каб канечна напамшаць im аб запрауднасьщ, каб абярнуць лятуценьшка f дзеяча па дасканаленьш недасканалага сьвету...

Такую прыбл1зна разьвязку фшязофскае праблемы сусьветнага зла i дау — у мамэнт переходу нямецкага сьвету з фшязафуючае юнасьщ у дасьпеласьць канта^ска-крытычнае мысып — нямеща мысьл1цель, зьнемчаны славянш, Лейбн1ц.

3 гэткае пастаноуи справы ясна што толью жывою дзейнасьцяй у недасканалым, поуным зла, сьвеце, толыа актыуным змаганьнем са

¹ Беларуская думка XX стагоддзя. Ф1ласоф1я, рэл1г1я, культура (Анта-лопя). Варшава, 1998. С. 102-107.

злом у 1мя i дзеля щэальнага дасканаленьня сьвету разьвязуецца фшязофская праблема «апра^дання сусьветнага зла» — толью на гэтым грунтуецца крытычна i самы оптым1зм.

Вось якую разьвязку праблемы дае згермашзаваны славян1н Любешч-Лейбнщ.

I кал! можна i трэба рашуча па^ставаць nponi няволеньня славяшна немцам!, дык такая карысная для пасыунага славянства «герман!зацыя» ягонага духа шчога, апрач дабра, даць ня можа...

Гэтая «актыв1зацыя» духа, гэтая, «оптым!зацыя» душы асабл1ва патрэбна нашаму вякам{ прывучанаму да рабства беларускаму народу у час!ну яго Адраджэньня.

Гэтыя радк1 i прадстауляюць першую, слабую спробу у гэтым KipyHKy...

«У пачатку (значыць, яшчэ да стварэньня з гэтага пачатку нашага сьвету) было Слова (значыць, Розум), i Слова гэтае {мкнулася да Бога, i само гэтае Слова сталося Богам».

Так кажа асабл!ва любая славянству Эвангел1я паводле Яна.

Гэтае гатовае, але блага зразумелае Слова i naflxanuii бюракраты-сьвяшчэньши i тупа-трусьл1выя марал1сты i падзялш Усеньк1 сьвет на драбнюсеньк1я кусочю, разграфш1 ^сенькае жыцьцё на клетачы дабра i зла...

I вось гэтая мэхашчная мешан1на до^га астаецца У нашых душах, аберненых тым1 6лаг1м1 вучыцялям! жыцця у нейк1Я бюракратычна-царко^ныя судз1ны, каб пераховываць у ix душу у «вечна непаруш­ным» стане, у «нязьменным» вщзе...

I кожны з нас, каб стацца запрауды жывым чалавекам, запрауды актыуным хрысьц1ян1нам пав1нен сам, сваей уласнай 1стотай, пера-жыць раней ui пазьней нейы нязвычны мамэнт, нейк1 выбух, быццам ад агню, прыткнутага да самае душы, да гэтае выбуховае мешан1ны, што пераховываецца у ей, — перажыць запраздную духоуную рэвалю-цыю... Быццам полымя агарне разам усю душу i водблескам ад яго асьвещцца yceHbKi сьвет... I зроб1мся мы — як 6ari, запрауды спазнау-шыя дабро i зло, а ня гэныя «словы» ня гэныя «кусочк1», на як1я ix пабип... I пераплав;цца у жывую волю жыцьця, у жывую актыунасьць тое, што было r3TKiM «непарушным i нязьменным уся гэная мэхан1чная мешанша дабра i зла»...

Раздел V

Так ад прыткнутага серчыка — у рэакцьй гарэньня — ператвараец-ца у х1м1чнае недзял1мае, у зуЫм новае цела, дробная мещанша мэта-лю i серю...

Толью пасьля такое пламеннае навальшцы, што як быццам прай-мчыцца праз усю яго icTOTy, чалавек пачуе, што яго душа, яго дух, яго «Я» ёсьць нешта адзшае, самастойнае, суцэльнае, непадзельнае... Пачуе i усьвядомщь сабе, што i тое другое, вял1кае «Я» — душа яго роднага народу, у якое уваходзщь, як жывая неадзял1мая складовая частка, яго-ная уласная душа, ёсьць таксама жывая, адзшая i непадзельная, хоць i неаддзял1мая ад людзкасьщ, 1стнасьць... Зразумее i пачуе, што i усенькае вял1зарнае «Я» Бога-Сусьвету прадстауляе сабою таксама адзшую аргашчную суцэльнасьць...

TaKi выбух пламеннага рэлтйна-фшязофскага самаусьведамлень-ня сто гадоу таму назад, пад уплывам паэзн Гётэ, крытычнае мысын найвял1кшага фшёзафа-марагнста новых часоу — Канта, «дасьледу Вял1кае Францускае рэвалюцьп i многалетняе акупацьн Наполеонам бацькаушчыны, перажыу просты нямецю селянш, Ян Ф1хтэ, каторы, дзякуючы бязспынай працы мысып, стауся ня толью вялтам Нацыя-нальным фшёзафам, але, што яшчэ важней, вялтм вучыцелем нямец-кага народу, тварцом у iM тае актуальнее формы нямецкага народнага духу, што жыве дагэтуль, што кавау i — мы ведаем — будзе каваць да канца сам сваю долю...

Гэты просты сын вясковага ткача заражаюча-творчаю сшай свайго духа ня толью навучыу нямецю народ, як унутраным1 духовым! cuiaMi вызвалщца ад падзялгушага, панявол1ушага i прышз1ушага ягоную ста-ронку францускага заваявальшка, ня толью дау жывыя, самыя пэуныя метады дзеля аб'яднаньня пабггае на дзесятю кускоу свае бацькаушчы­ны, але i першы — нягледзячы на тое прын1жэньне, якое перажывала у той час Нямеччына, — здолеу даць такую моц, энэргда i гартоунасць нямецкаму нацыянальнаму духу, збудз!ць у iM таю оптым1зм, мараль-на абаснаваць для яго такую веру У самога сябе, у свае высокае назна-чэньне на сьвеце, у свае выключнае палажэньне пасярод народау Зямл1, што нават... «перасал1у» у гэтым: ад гэтага пад'ёму У крашу Аб-салютнага духа у немца^ ажио закружылася галава, а неразумныя вы-паун1цел1 ф1хтаускае Lusi заваяваньня сьвету с1лаю духа, замяшушы гэтую щэю духам гвалту, вераю у вагонь, волава i зялеза, давял1 Ня-меччыну на нашых вачох да краху...

Философская мысль Беларуси в XX в.

На прыкладзе Ф{хтэ мы бачым усю сшу духовага уплыву на на­род, сшу духовага сяменьня...

Веры у тэту сшу Духа ня здольны разьб1ць тыя навук1 вульгарыза-ванага матэрыял1зму, як1я зьяуляюцца пануючымГ у нашы часы: гэтыя навук1 маюць свой абмяжованы прастор, дзе яны зьяуляюцца праудай, i не датыкаюць нашае прауды. Абодва мэтады вызваленьня: матэры-яльны i духовы — ня тольк1 не пярэчаць сабе узаемна, але неабходна дапауняюць адз1н аднаго. Узгадаваць i умацаваць тэту веру i сшу бязь-межна узрастаючага у сваей моцы народнага духа, для якога ня ютнуюць н1як!я перашкоды i рубяжы, паказаць найлепшыя мэтады i спосабы дзеля гэткага маральна апрауданага росту — вось галоуная наиважнейшая задача для тых, што бяруць на сябе адказную роль быць правадырам! i вучыцялям! народу, што хочуць забясьпечыць яму тры-валую будучыну...

Далей мы пабачым ролю i значэньне гэтага дзеяльнага оптымзму, аб як1м мы гаварьш1, як для паадзшоюх людзей, так i для цэлага наро­ду. Але ужо i цяпер, на прыкладзе Ф1хтэ i Нямеччыны, мы можам даг-ледзець, якую вял1зарную сшу мае гэты пэуны сябе i апрауданы маральна сваей дзеяльнай энэрг!яй оптым!зм.

На тым жа прыкладзе Нямеччыны мы бачым i тое, да чаго можа да-вясьц! цераз ьмерны, маральна не апрауданы, самаздаволены «отым1зм» Kaai ён, як гэта бывае у «гэтым найлепшым спасярод сьветау», не давол1 раунаважыцца адпаведнай дозай крытычнага «пэсым1зму»...

I мы i3Hoy падыходз!м да тага, што зло ня толью ня страшна, але проста неабходна на сьвеце, i то ня толью дзеля магчымасьщ бязьмеж-нага дасканаленьня сьвету, але i дзеля раунаваг1 як кожнае асобнае ча-лавечае душы, так i цэлых людзк1х грамадзянствау...

Гэти крытычны оптым1зм пав!нен разьвщь у сабе кожын беларус i увесь народ беларуск1 у цэлым, кал1 хоча астацца пераможцам у ба-рацьбе за свае ютнаваньне, за сваю нацыянаную 1ндыв1ауальнасьць, бо гэтая барацьба павшна адбывацца у так1х нябывала цяжк1х, TaKix вык-лючна-прыгнятаючых натуральны оптым1зм абстав1нах, яюя г1старычная доля мо не стварала йшчэ для н1воднага народу...

Щ пры TaKix абстав1нах магчыма перамога наагул?...

Пачатны 61яляг1чны, натуральны оптым1зм жывога народу, як i кожнага б1яляпчнага Biay у прыродзе, звычайна аб гэтым ня пытаецца...

Раздел V

Ён проста жыве i змагаецца за жыцьцё, перамагае щ riHe у бараць­бе, не абасновываючы сьвядома свайго оптым1зму. Не здарма адно з найбольш дасьцшных азначэньняу жыцьця гавора, што самае жыцьцё ёсьць шчым неабаснаваны оптымгзм...

Аде для народу, яю забылся ужо аб часох, кал1 быу пераможцам у жыцьцёвай барацьбе, для народу, яю ад прывычю да рабства, ад сталага прын1жэньня, ад раскладаючага уплыву пераможцау расьцярушыу у значнай меры сваю жывую энэрпю, жывую бязгрэшнасьць csaix iHCTbiHKTay, acna6iy упругую ciiry свайго жыццёвага «тону» ды пазбаулен жыватворнае благадащ рэлтйна-радаснага уняцьця сьвету, жыццяра-даснага самаустанаулення свайго «Я», як асабгстага, так i нацыянальнага, для народу, як народ беларуск1, пазбауленага неабходнае для духоваб1яляпчнае раунавап, для удачы у жыццёвай барацьбе дозы жыць-цёвага оптым1зму — для такога народу, думаем мы, неабходны, Kaiii можна гэтак сказаць, лекцьп сьвядомага, крытычнага оптым1зму.

Гэтыя лекцьп оптым1зму, крытычна абаснаванага уласную мараль-наю актыунасьцяй народу, спрауджаныя на вяршынах навукова-фшязофскае мысып i на дасьледах друпх народау, кал1 будуць прыложаны да тых канкрэтных абставшау, у яюя пастаулен беларусю народ у яго жыцьцёвай барацьбе, ня толью выясьняць скэптыкам — няверучым пэс1М1Стам, яюх многа сярод нас, ролю i значэньне гэтае найвял1кшае цэннасьщ для усяго жывога у прыродзе, ня толью выясь­няць умовы, прычыны i магчымасьщ захаваньня, узвышэньня i упад­ку гэтае цэннасьщ, але i (адважымся думаць на аснове прыкладау друпх народау) памогуць уваскрасщь i адрадзщь у беларуса вякам! ту-шаную у iM, але вечна тлеючую у кожным жывым стварэньш icKpy жьцьцярадаснага onTbiMi3My, без якога нямашака hi магчымасьщ, Hi сэнсу аш жыць, aHi перамагаць у жыцьцёвай барацьбе..

Гэты жыцьцёвы onTbiMi3M, як пав1нна навучаць i кожная праудз4вая Царква, прадстауляе найглыбейшую б4яляг1чную аснову рэл1п1, без якое ня можа жыць шводзш народ. I толью што на нашых вачах была спарал1завана i разбурана расейская цэрква, якая забылася аб гэтай запрауднай аснове кожнае paiiirii...

I кал1 беларускаму народу гэты жыцьцёвы оптым1зм ня дадзены, так сказаць, зьшзу — у дзщячыя гады яго — беднай i паняволенай Маткай-3ямл1цай, дык няхай ён, бы прамень сонейка, прыдзе зьверху, няхай жыватворная благадаць гэтага запра^днага духа Божага

Философская мысль Беларуси в XX в.

arHicTbiMi языкам! зыйдзе на галовы беларускага народу, няхай разьдзьмухае тлеючую у нашых душах icKpy у незгараючую купшу аг-раваючага, асьвятляючага, перамагаючага акружаючы сьвет, творачага S? iM нашае уласнае, беларускае шчасьце духовага агня, як1 i ёсьць зап-рауды жывучы у чалавеку Бог!

Толью гэты запраудны Бог жывое актыунасьц1 i творчага оптым1зму, толью гэтая праудз1вая рэл1пя сьвятла i радасьц1 захаваюць беларусу яго aca6icTae i нацыянальнае «Я» ад тае хаотызацьп, ад таго расьцярушаньня i раскладу, як1я гатуюць для яго як навакол, так i у самай душы яго, яго-ныя Bopari...

«Я» — гэта пачуцьцё сшы; пачуцьцё сшы — аснова усякага жыць­ця. Так кажа Ф1хтэ. У гэтым MaiM «Я» зьмяшчаецца для мяне усенью сьвет.

Зьшштожце мае беларускае «Я», пазбауце мяне усялякага «пачуць-ця сшы», усялякага жыцьця — i вы зьнштожыце i увесь мой беларусю i увесь мой агульны сусьвет.

I наадворот: зьн1штожце мой беларусю сьвет, што акружае мае «Я» — i гэтым самым вы зьшштожыце мае «Я», пазбавще мяне самае крынщы усялякае сшы, усялякага жыцьця... Усё гэта добра ведае ceaiM шстынктам жываеда, завостраным яшчэ сьвядомай нацыянальнай 1цэалёгкй, распрацаваным у цэлую праграму дэнацыянал1зацьп, зна-чыць, зьн1штажэньня, асьвячоным рэл1г;йна-1зуверскай санкцыяй «вы-шэйшае культуры» той наш вораг, што тут Hi на мамэнт не задрэмле...

Усё гэта павшен добра разумець i прысво1ць сабе беларусю народ, пастаулены тутака у палажэньне ахвяры гэнага жываеда...

Хто гэта сваячасна зразумее, хто у свой час засьцеражэцца гэтага жываеда-парал1затара, каршуна-хаотызатара, той жыць будзе...

Што спосабы дзеля самаабароны ёсьць, што гэтыя спосабы — пэу-ныя i нязводныя — icHyroub, за гэта ручаецца Уся г1сторыя народау, уся псторыя выяуленьня Бога у людзкасьш.

Бог ня здрадз!ць!

Толью трэба умець знайсьц{ гэтага праудз1вага Бога Вол!, HKi дае вечнае жыцьцё, i, знайшоушы служыць Яму з усей рэлепйнай энэрг1яй сьвятое веры i дзел божых...

Раздел V