2015-04-12
2926
1. Өнімділік құрылымының негізгі элементтерін анықтау.
2. Егістік құрылым бойынш НМӨ есептеу жөне тиісті қорытындылар жасау.
Егістіктің бір өлшем алаңынан алынатын орташа өнімді өнімділік деп есептейді. Дөнді дақылдардың өнімділігі танаптағы тамырда тұрған өсімдіктердің негізгі көрсеткіштері (өнімділік құлымының элементтері)-бір өлшем алаңдағы өсімдіктер саны мен олардың өнімді түптенуі, масақтағы (шашақтағы) масақшалар саны, масақшадағы дөннің орташа саны, 1000 дөннің массасы-бойынша анықталады.
Биологиялық өнімділікті анықтау үшін танаптың 4 жерінен (әрбір жерінен 1/4 шаршы метр көлемде) есімдікгерді тамырымен жүлып, бір бауға біріктіреді. Әрбір баудағы барлық есімдік, сабақ санын есептейді. Соңынан 25 масақтағы масақша санын, дән массасын ееептейді де осы көрсеткіштер бойынша орташа шамаларын анықтайды.
|
|
|
Үлгі баудың тамырларын кесіп тастап өлшейді, дәндерін үгітіп оларды да өлшейді (25 масақтағы дәнмен бірге). Жалпы өсімдіктер массасынан дәннің шығымын % бойынша еселтейді. 1000 дөннің массасын анықтайды, соңынан биологиялық өнімділікті есептейді. Нетижелерін төмендегі пішіндегі кестеге жазады (43-кесте).
Келтірілген деректер дөнді дақыддардың биологиялық өнімділігі өнімділік құрылымының қандай элементтерінің есебінен (өсімдік саны, өнімді түптену, масақтың жақсы дөнденуі, 1000 дәннің массасы) қалыптасқандығын көрсетеді. ндық деректерді таддай келе қолданылған өсіру технологиясын бағалауға болады жэне оны жақсартудың шараларын анықтайды. Егістік құрылымы бойынша НМӨ (нақты мүмкін өнімді) есептеуге болашақ биологиялық өнім жобасын анықтайтын М.С. Сабицкий ұсынған мына анықтама қолданылады.
| Баулардың № | |||||||
| Өсімдіктер | 1 шаршы м-де, дана | ||||||
| Барлық сабақтар | |||||||
| 4* | Масағы бар сабақтар | ||||||
| Жалпы | Түптену | ||||||
| Өнімді | |||||||
| 25 масақтағы (гүл шоғырындағы) | Дән саны, дана | Гүл шоғырының көрсеткіштері | |||||
| 1 масақтағы (гүл шоғырындағы) | |||||||
| 25 гүл шоғырында | |||||||
| Дән массасы, г | |||||||
| 1 гүл шоғырында | |||||||
| Баудың массасы, г/м2 | |||||||
| Дәннің массасы, г/м2 | Биологиялық өнімділік, ц/га | ||||||
| Астықтың | |||||||
| Сабанның | |||||||
| Жалпы | |||||||
| Астықтың сабанға қатынасы | |||||||
мұнда Өб - биологиялық астық өнімі, ц/га;
|
|
|
Өс - бір шаршы м егістіктегі өсімдік саны, дана;
Өт - өнімді түптену;
Д — масақтағы (шашақтағы) орташа дән саны, дана;
А — 1000 дөннің массасы, г;
1000 - өнімді ц/га айнаддыратын коэффициент.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1.Дәнді дақылдардың жуйеленуі қандай?
2.Дәнді дақылдар өсімдіктерінің мүшелері (органдары) құрылыстарының ерекшеліктері.
3.Жапырақтары, құлақшалары, тілшелері, гүл шоғырлары, өскіндері, егін көгі бойынша дәнді дақылдар қалай ажыратылады?
4.Дән құрылысының ерекшеліктері. Дәннің химиялық құрамы (бидай мысалыңда).
5.Астық дақылдарының I жэне II топтарының айырмашылық мәні қандай?
6.Астық дақылдарының өсіп-даму кезеңдерін сипаттаңыз.
7.Органогенез кезеңдер жөне өсіп-даму кезеңдерімен байланысы (Ф.М. Куперман бойынша).
8.Дәнді дақылдардың өнімділік қүрылымы қандай элементтерден тұрады?
9.Берілген параметрлері бойынша биологиялық өнімділікті анықтаңыз?
10.Өсімдіктердің қандай кезендерінде өнімділіктің негізгі элементтері қалыптасады?
БӨЛІМ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕР
Добрынин Г.М. Рост и формирование хлебных и кормовых злаков. Ленинград, Колос, 1969.
Жуматов А.Ж. Избранные труды по зерновым культурам Казахстана. Алма-Ата, 1961.
Кулешов Н.Н. Формирование, налив и созревание зерна яровой пшеницы в зависимости от условий произрастания. Записки Харьковского с.-х., ин-та, 1951, №7.
Культурная флора СССР. Пшеницы. Под общей редакцией Брежнева Д.Д. Ленинград: Колос, 1979.
Куперман Ф.М. биологические основы культуры пшеницы. М.: Издво Московского гос. Университета, 1953, вып. 2.
Петр И.И. формирование урожая основных с.-х. культур (пер. С чешкого). М.: Колос, 1984.
Полимбетова Ф.А., Мамонов Н.К. Физиология яровой пшеницы в Казахстане. Алма-Ата: Кайнар, 1980.
Пшеница. Киев: Урожай, 1977. Ответственный редактор Ремесло В.Н.
БИДАЙ - ПШЕНИЦА – TRITIKUM
ТАПСЫРМА
1. Маңызды бидай түрлерін оқып-үйрену.
2. Жұмсақ және қатты бидайлардың морфологиялық айырмашылықтарын белгілеу.
3. Жұмсақ жөне қатты бидайлардың түршелерін анықтау.
4. Жұмсақ жөне қатты бидайлардың аудандастырылған сорттарының шаруашылық-биологиялық сипаттамасымен танысу.
5. Аймақ жағдайывда жүмсақ (немесе қатты) бидай өсірудің операциялық технологиясын жасау.
Түрлерді анықтау. Бидай 27 түрді біріктіреді, олар соматикалық клеткалардағы хромосоманың санына қарай 4 генетикалық жекелеген топтарға бөлінеді: 14 хромосомалы дишюидты, 28 хромросомалы тетраплоидты, 42 хромосомалы гексаплоидты жөне 56 хромосомалы октаплоидты бидайлар.
Диплоидты тобы жабайы бидай түрлерін біріктіреді: жабайы бірдөнді жөнерарту формалары; мәдени қабықты-бірдәнді (Тг. Мопососсит Ь).
Тетраплоидты топ жабайы, мөдени қабықты және жалаңаш дөвді бидай түрлерін біріктіреді: жабайы тетраплоидты түрлер-арарат бидайы, жабайы крс данді (Тг. Вісоссо\«іе& Аіскхяу, мәдени кабъгқтъілар — зандури — Тимофеев бидайы (Кг. Т\торһее\і Яшк), полба(Тг/ йісоссит Зсһгапк), колхида қос дөндісі (Тг. Раіеасоісһісит Меп), исфаган бвдайы (Тг. Ізрһаһапісшп Незіоі); мөдени жалаңаш дөнділер-қаггы бидай (Тг. Вит Безі), эфиопиялық (Тг. Аеіһіорісит ІакиЪг), тұран (Тг. Тигапісит ІакиЬг), қарталы немесе персикалық (Тг. СагЫісит ЫеЬскі), тургендум (Тг. Киг§Шипі һ.), полоникум немесе польша бидайы (Тг. роіопісит Ь).
|
|
|
Гексаплоидты топқа жататындар: мәдени қабықтылар — Мах бидайы (Тг. тасһа Бек. Еі Меп.), спелыа (Тг. Зреііа Ь), Жуковский бидайы (Тг. Меп. Еі Ег.), Вавилов бидайы (Тг. іакиЪг), модени жалаңаш дәнділер-жұмсақ бидай (Тг. аезііүит Ь), карлик бидайы (Тг. сотрасШт Незі), дөңгелек дөнді бидай (Тг. 8рһаегососсит Регс).
Окгаплоидты топқа грибобой бидайы (Тг. Ліп§ісіс1шп 2һик) жатады.
Дөннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай бидай түрлері жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлар жөне қабықты, немесе полба бидайлары болып екі топқа бөлінеді. Жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлардың масағы сынбайды, қалыпты жағдайда бастырғаңда дендері гүл қабықшаларынан жеңіл ажыратылады. Қабықты (полба) бидайларының масағы омырылғыш және бастырғанда өте қиын үгітіледі.
Маңызды бидай түрлерінің белгілері 14-сурет пен 44-кестеде келтірілген. Бидайдың түрлерін анықтарда масақтарды нағыз және полба бидайларына ажыратады, соңынан өрбір топтың өкіддерін жеке-жеке анықтайды.
Тәжірибеде (іссанада) жұмсақ жөне қатты бидайлардың маңызы зор, олардың морфологиялық айырмашылықтары 45-кестеде келтірілген.
| 44-кесте | Маңызды | бидай түрлерінің беллгілері | |||||||||||
| Бидай түрі | Масақ | Қылтық | Масақ қабықшасы | Дән | Күздік жәнежаздық түрлерінің болуы | Басты айырмашылық белгісі | |||||||
| А | Жалаңаш дәнді (нағыз) бидайлар-асақ білі | айырылмайды, дән жаланаш | |||||||||||
| Жұмсақ бидай | Қылтықты немесе лтықсыз, орнылдақ (масақшалары расында кең аңылау бар), ұзынша | Масақтан қысқа, жанжаққа таралған | Қалың, гұл қабыкшасымен амалас, килі әлсіз дамыған, негі-зіне қарай алады | Домалақтау айдары анық көрінген, жарғанда ұнды-кейде шынылы | Күздік және жаздық түрлері бар | Ұзынша масақ, килі әлсіз дамыған, бет жағы бүйірінен кең (жалпақ) | |||||||
| Карлик бидайы | Қылтыкты, емесе тыксы, тығыз (масақшалар арасында саңылау жоқ), қысқа | Қысқа, жан-жаққа таралған | Сондай | Сондай | Сондай | Ұзындығы енінен 3-4 есе ғана артық, тығыз | |||||||
| Қаты бидай | Әдетте қылтықты,тығыз | Ұзын, параллель орналасқан | Қаль, гүлдердікіне тең, килі егізіне дейінайқын дамыған | Сопақтау, қырлы келденең қимасын-да, айдары айқын емес, шымылы | Жаздық. кейде үздік | Масақтары квадрат, бет жағы бүйірінен жінішке, ұзын параллель ылтық-тары бар, килі анық | |||||||
| Польша бидайы | Қылтықты емесе қыл-тықсыз рташа тыз-дықта | Ұзын емесе қысқа | Жарғақты,гл қабықшасынан ұзындау, немесе тең | Өте ұзын, жарғаада шынылы | Негізінен жаздық | Масақ кабықшалары жарғақты, сұлыға ұқсас | |||||||
| Карташ бидайы | Әр уакытта қылтықты, борпылдақ | Ұзынға,әдетте параллель орн-аласқан | Жұқа қабықты гүл қабықшасының ұзындшындай, килі өлсіз дамыған | Қысқа, әжімдо арқа-сы бар, жарғанда әдетге шыньшы | Тек қана жаздық | Масақ және гүл қабықшалары қылтыкты | |||||||
| Б) Қабықты (полба) бидайлары — масақ білігі омырылғыш, дәнікабықты : | |||||||||||||
| Мәдени бір дөнді | Қылтықты, өте қыс-қы, тығыз, ер масақ-шада бір қылттақтан | Ұзын, параллель келген | Қалың кабықты, айқын килі бар | Масақшада өдетге бір ғана дөн болады | Қабықты не-гізінен күздік | Масақ кабықшасы қос тісті | |||||||
| Қосдән-ді полба | Қылтықты, немесе қшгшқсыз тығыз, бүйірінен кысыңқы, әр масақшада | Ұзын, параллелъ келген | Қалың, тебесіне қарай домалақтанған, өткір тісті | Масақшада әдетте екі дән болады | Негізінен жаздық | Қатта бидайа көп ұқсас, айырмашыдыга-доғал иықта гүл қабық | |||||||
| Спельта | Қылтықты немесе кылтықсыз, өте борпас | Қылтыктары жан-жаққа шашырайорн-аласқан | Қалың, жоғары қарай шолақ, өте қысқа тісті | Масакшада әдетте қосдөқді | Күзді жаздық | Өте борпас, масақша қабықшасы жоғары қарай кең, қысқа тісті | |||||||
45-кесте Масағы мен дәні бойынша жұмсақ және
|
|
|
қатты бидайдың а йырмашылықтары
| Белгілері | Жұмсақ бидай | Қатты бидай |
| Қылтықтыл ығы және оның сипаты | Қылтықты немесе қылтықсыз, қылтықтар әдетте масақтан қысқа, жан-жаққа тарай орналасқан | Негізінен қылтықты, қылтықтар масақтан ұзынырақ және бір-біріне параллель келеді |
| Масақтың тығыздығы | Борпьшдақ, масақшалар аралығында саңылау бар | Тығыз, масақшалар аралығы саңылаусыз |
| Масақтың барынша кең жаш | Беті | Бүйірі |
| Масақ қабықшалар ы | Негізінде қысыңқы, килі елсіз жөне ол ұзын, немесе қысқа тіспен аяқталған | Негізінде қысыңқы емес, айқын килді жөне қысқа тісті |
| Масақ асты сабанының толықтығы | Әдетте қуыс | Парснхимамен толтырылтан |
| Дәні | Әртүрлі дәрежеде үнды, толық шынылық байқалмайды, салыстырмалы түрде қысқа, көлденсң қимасында дөңгелек | Шынылы, ұзынша,көлденең қимасында қырлы |
| Ұрық | Домалақ, кен (енді), ойықтау | Ұзынша, дөңестеу, айқын керінген |
| Айдары | Айқын көрінген | Әлсіз көрінген, немесе мүлде жоқ |
14-сурет. Бидай: 1-мөдени бірдөнді; 2-зандури-тимофеев; 3-полба; 4-қарталы, немесе персикалық; 5-қатты; 6-жүмсақ: а-қылтықсыз, б-қылтықты; 7-тургидум: а-масаш бүтақтанған, б-көдімгі; 8-польша (полоникум); 9-спельта; 10-карлик: а-қылтықты, б-қылтықсыз; 11-дөңгелек дөнді.
Жұмсақ жөне қатты бидай дәңдерінің пішіндері 15-суретте, ал бидайдың масағы мен масақ білігінің кескіңцері 16-сурегге көрсетілген.
Жұмсақ және қатты бидай түршелерін анықтау. Бір түрдің шеңберіңде ботаникалық түршелер мынадай белгілермен ажыратылады:
1. Қылтықтылығы (масақта қылтықтың бар жоғы);
2. Масақ қабықшасының түктілігі, немесе жалаңаштығы;
3. Масақтың түсі (шартгы түрде ақ, қызыл, қара түсті);
4. Қылт ықтың түсі, өдетте масақ түсі мен сәйкес келеді, немесе қара;
5. Дөннің түсі (шартты түрде ақ немесе қызыл).
|
15-сурет. Бидай дәні: 1-жұмсақ бидай; 2-қатты бидай.
| 16-с у р е т. Бидайдың масағы мен масақ білігі:1-бет жағынан; 2-бүйір |
Түршелердің белгілерін анықтағанда өсімдіктердің даму жағдайларын және олардың қасиеттерін ескеру қажет, өйткені белгілер қоршаған орта факторларының әсерінен өзгеріске ұшырайды.Төменде сорттарды білу және анықтауға қажетгі бидай түршелерінің жекелеген белгілерін келтіріп отырмыз (46,47-кестелер жөне 17-сурет).
Қылтықты және қылтықсыздығы. Қылтықты түршелерге ұзын қылтықтар тән, олар масақтан ұзын; орташа ұзындықта-қылтықтың ұзындығы масақтың ұзындығындай; қысқа қылтықты-қылтықтың ұзындығы масақтың үзындығынан қысқа.
Қылтықсыз түршелерінде сыртқы гүл қауыздарында қылтық тәрізді тісшелер болады, немесе жоғарғы масақшалар ұзындығы 2-3 см және одан ұзынырақ 2-3 қысқарған қылтықтар қалыптастырады.
Масақтың түктілігі гүл қауыздарының әртүрлі деңгейдегі түктермен көмкерілген өсімдіктерде белгіленеді, ал ол әрі сорттық белгі болып есептеледі.
Масақтың түсі. Масақта 4 түс ажыратылады:
Ақ - масақтың түсі ашық-сары жөне сабанды-сары, масақша қауыздары өлсіз-сарғыш түсті, әрі жүйкеленген (немесе ұзынша-сарғыш теңбілді);
Қызьы — күңгірт-қызыддан қарқынды кірпіш жөне қызғылт-қоңыр түстерге дейін;
Сүр - қызғылт-қоңыр сүр, қоңыр және ашық қоңыр түсті;
Қара — таза қара, күлгін түсті, қоспалар араласқан көкшіл-қара, сонымен қатар қауыз шеттері қара түске боялған:
Қылтықтардың түстері. Масақ ақ немесе қызыл болсада қауыз түсті, немесе қара түсті қылтықтар ажыратылады. Қызыл және қара қылтықтардың ұштары түстерінің қарқындылығына қарай күңгірт немесе ашық болуы мүмкін. Жекелеген жағдайларда қылтықтарда қара түс байқалмайды. Қылтықсыз бидайларда қыжық төрізді, өскіндер қылтықтардың ұрығы сияқты болады, кейде оларда қара түс байқалады.
Дәннің түсі. Дөннің түсіне қарай мынадай бидайлар ажыратылады: ақ дәнді-дәні таза ақ, жақүт, шынылы-ақ, шынылы-сары түсті; қызыл дәнді-дәні қызғылт түстен қызғылт-қоңыр түске дейін.
46-кесте Қазақстанда кездесетін жұмсақ бидайдың негізгі түршелерінің анықтамалығы
| Масақтың белгілері | Қылтықтың түсі | Дәннің түсі | Түрше | ||
| Қылтықты- лығы | Түктілі-гі | Түсі | |||
| _К,ЫЛТЫҚТЫ | Түксіз | Ақ | Ақ | Ақ | Грекум |
| Қылтықты | Сондай | Ақ | Ақ | Қызыл | Эритроспермум |
| Қылтықты | Сондай | Ақ | Қара | Қызыл | Нигриаристатум |
| Қылтықты | Сондай | Қызыл | Қызыл | Ақ | Эритролеукон |
| Қылтықты | Сондай | Қызыл | Қызыл | Қызыл | Ферругинеум |
| Қылтықты | Сондай | Қызыл аяда қоңыр-сұр | Қоңыр-сұр | Қызыл | Цезиум |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Ақ | Ақ | Меридионале |
| Қылтықты | Түкті | Ақ қара жиекпен | Ақ | Ақ | Хамаданикум |
| Қылтықты | Түкті | Ак | Қара | Ак | Псевдоме-рвдионале |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Қызыл | Қызыл | Гостианум |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Қара | _К,ызыл | Псевдогостианум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қызыл | Ақ | Турцикум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қара | Ақ | Псевдотурцикум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қызыл | Қызыл | Барбаросса |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қара | Қызыл | Псевдобарбаросса |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қара | Месопотамикум | |
| Қылтықсыз | Түксіз | Ақ | Ақ | Альбидум | |
| Қылтықсыз | Түксіз | Ақ | Қызыл | Лютесценс | |
| Қылтықсыз | Түксіз | Қызыл | Ақ | Альборубрум | |
| Қылтықсыз | Түксіз | Қызыл | Қызыл | Мильтурум | |
| Қылтықсыз | Түкті | Ақ | Ақ | Леукоспермум | |
| Қылтықсыз | Түкті | Ақ | Қызыл | Велютинум | |
| Қылтықсыз | Түкті | Қызыл | Ақ | Дельфи | |
| Қылтықсыз | Түкті | Қызыл | Қызыл | Пиротрикс |
|
|
|
|
| ЭригроспЕрһіум |
Жумсақ
Альбидум
ЭритролёуШ
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| фсрругинеун |
| опушенис ости зерно з налос |
| белгілері |
Мильтурум
17-с у р е т. Бидай түршелерін аныктаудын кескіні (сызықшалармен қызыл түс, нүктелермен сүр түс бейнеленген): ішкі дөңгелектің түсі дәннің түсіне (4) сәйкес келеді: төрт шығыңқы үшбұрыш қылтықтылықты (2), қосарланған сызыктар-түктілігін көрсетеді (1), ал сыртқы дөңгелектің түсі масақтың түсіне сәйкес келеді (3).
47-кесте Қазақстанда кездесетін қатты бидай түршелерінің анықтамалыгы
| Масақтың белгілері | Қылтықтың түсі | Дәннің түсі | Түрше | ||
| Қылтықтылығы | Түктілігі | Түсі | |||
| Қылтықты | Түксіз | Ақ | Ақ | Ақ | Леукурум |
| Қылтықты | Түксіз | Ақ | Қара | Ақ | Леукомелан |
| Қылтықты | Түксіз | Ақ | Ақ | Қызыл | Аффина |
| Қылтықты | _Л^ксіз | Ақ | Қара | Қызыл | Рейкенбахи |
| Қылтықты | Түксіз | Қызыл | Қызыл | Ақ | Гордейформе |
| Қылтықты | Түксіз | Қызыл | Қара | Ақ | Эритромелан |
| Қылтықты | Түксіз | Қьізыл | Қызы | Қызыл | Мурсиензе |
| Қылтықты | Түксіз | Қызыл | Қара | Қызыл | Александриум |
| Қылтықты | Түксіз | Қара | Қара | Ақ | Провинциале |
| Қылтықты | Түксіз | Қара | Қара | Қызыл | Обскурум |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Ақ | Ақ | Валенси |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Қара | Ақ | Мелянопус |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Ақ | Қызыл | Фастуозум |
| Қылтықты | Түкті | Ақ | Қара | Қызыл | Африканум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қызыл | Ақ | Италикум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қара | Ақ | Апуликум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қызыл | Қызыл | Египтиакум |
| Қылтықты | Түкті | Қызыл | Қара | Қызыл | Нилотикум |
| Қылтықты | Түкті | Қара | Қара | Ақ | Церулесценс |
| Қылтықты | Түкті | Қара | Қара | Қызыл | Либикум |
| Қылтықсыз | Түксіз | Ақ | - | Ақ | Кандиканс |
Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген жаздық бидай сорттары*
Жұмсақ бидай
Ерте пісетіндер:
Казахстанская раннеспелая. Қазақ егіншілік ҒЗИ мен Қарабалык, ауылшаруашылық тәжірибе станциясында шығарылған лютесценс түршесіне жатады. Қуаңшылыққа төзімді сорт, жапырылып қалуға бейім, ортадан жоғары дәрежеде қоңыр және сабақ татымен заладданады. 1000 тұқымның массасы 32-35 г., 1991 (1,9,12).
Иртышанка 10. Сібір АҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесіне жатады. Шашылып қалмаута, тамырында тұрып жөне дестеде жатқанда көктеуге төзімді сорт. Көктемгі-жазғы қуаңшылыққа орташа төзімді,
Мұнда жөне кейін санмен сорттың пайдачануга (аудандастырылуға) рұқсат етілген жылы көрсетілген, жақша мен селекциялық жетістіктердің Мемлекеттік тізіміне сөйкес Қазақстан Реслубликасында пайдалануға рүқсат етілген облыстардың реттік нөмірі (қосымшаның 8-кестесі) берілген. Алматы, 2002.
оңыр татпен орташа залалданады, қара-күйемен заландануға бейім сорт. 1000 тұқымның массасы 37-42 г, 1986 (12).
Целинная 24. А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, қуаңшылыққа орташа төзімді, 1993
Лютесценс 32. Қазақ егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, қара күйемен қатты залалданады, 1996 (1,12).
Интенсивная, 1987 (13); Казахстанская 4, 1980 (3); Казахстанская 17, 1994 (4,6); Лютесценс 521, 1993 (4); Память 47, 1995 (13); Эритроспермум 841, 1942 (5); Эритроспермум 786, 1993 (3). Орташа мерзімде пісетіндер:
Саратовекая 29. Юго-Восток ауылшаруашылық ғылыми зерттеу институтында шығарылған. Лютесценс түршесіне жатады. Қуаңшылыққа төзімділігі ортадан жоғары, шашылып қалмауға тезімді. Қара күйемен әлсіз заладданады. 1000 түқымның массасы 32-42 г, 1957 (1,2,4,7,11,12).
Акмола 2. А.И. Бараев атывдағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, қуаңшылыққа орташа төзімді жөне қара күйемен орташа залалданады, 1998 (1).
Целинная ЗС. А.И. Бараев атывдағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, қара күйемен қатты заладданады, 1996 (1,9,12).
Омская 19. Сібір АҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесіне жатады. Аурулармен залалдануы Саратовская 29 сортының деңгейінде. 1000 түқымның массасы 30-40 г. 1989 (1,12).
Лютесценс 90. Қазақ егіншілік ҒЗИ мен Жезқазған а.ш. тәжірибе станциясында шығарылған, түршесі-лютесценс. Жапырылып қалуға төзімді, қуаңшылыққа орташа төзімді, Саратовская 29 сортына қарағавда қара күйемен күштірек залалданады. 1996 (1,12).
Карабалыкская 92. Қостанай АШҒЗИ-ның Қарабалық а.ш. тәжірибе станциясында шығарылған, лютесценс түршесі, қуаңшылыққа төзімді, жапырылуға бейім, 1997 (4).
Казахстанская 25. Қазақ егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, қуаңшылыққа орташа төзімді, 1997 (18).
Саратовская 42. Юго-Восток АШҒЗИ-да шығарылған, альбидум түршесі, жапырылып қалуға төзімді, қара күйе жөне қоңыр татпен қатты залалданады, 1974 (2,6,7).
Целинная 26. А.И.Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесі, жапырылып қалуға төзімді, қара күйеге орташа төзіңді, 1986 (4).
Кутулукская. Кинель селекциялық тәжірибе станциясывда шығарылған, лютесценс түршесі, қуаңшылыққа төзімді, 1992 (4).
Саратовская 55, 1990 (2); Саратовская 58, 1993 (4).
Ортадан кеш пісетівдер:
Целинная юбилейная. Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесіне жатады, қуаңшылыққа тезімді, 1000 тұқымның массасы 31,9-37,6 г. масақтың жоғары дәнділігі есебінен мол өнімді сорт, 1988 (1,9).
Эритроспермум 35. Қостанай АҒЗИ-ды шығарылған, эритроспермум түршесіне жатады. Қуаңшылыққа төзімділігі жоғары сорт. Қара күйеге орташа төзімді, қоңыр жөне сабақ татгарына өте бейім. 1000 дөннің массасы 30-38 г. 1991 (1,7,9,12).
Омская 9. Сібір ауылшаруашылық ҒЗИ-да шығарылған, лютесценс түршесіне жатады, жапырылып қалуға төзімді, қуаңшылыққа төзімділігі жоғары, сабақ татына орташа төзімді. 1000 түқымның массасы 40-50 г. 1980 (12).
Омская 18. Сібір АҒЗИ-да шығарылған. Қуаңшылыққа жөне қара күйеге орташа төзімді сорт. Қоңыр және сабақ таттарымен қатты залалданады. 1000 тұқымның массасы 30-40 г. 1991 (1,9,11,12).
Ульбинка 25, 1989, (4); Павлодарская, 1999 (2,11); Вера, 1985 (4); Казахстанская 15, 1993 (1,11,12); Карагандинская 70, 1992 (7).
Қатты бидай
Орташа мерзімде пісетіңдер:
Безенчукская 139. Куйбышев АҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесіне жатады. Қуаңшылыққа төзімді, қара күйемен залалдануға бейім. 1000 тұқымның массасы 36-45 г, 1982 (1,3,9,12).
Оренбургская 2. Орынбор АҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесіне жатады. Қуаңшылыққа төзімді, жапырылып қалуға бейім, қара күйемен қатты, қоңыр татпен елсіз заладанады. 1000 тұқымның массасы 37-53 г. 1990 (4,7).
Омский рубин. Сібір АҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесіне жатады, жапырылмауға төзімді сорт, қуаңшылыққа орташа төзімді, қара күйе, сабақ татымен заладдануға бейім. 1000 тұқымның массасы 28-38 г., 1991 (1,12).
Алтайка. Алтай егіншілік және а.ш. дақылдары ҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесі, жапырылуға бейім, қуаңшылыққа жоғары төзімді, қара күйе, тамыр шіріндісі ауруларына төзімд, 1981 (12).
Домсинская 90. А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, леукурум түршесі, шашылып қалуға төзімді, жапырылуға бейім, макаровдық сапа көрсеткіштері жақсы, 1990 (1,4,11,12).
Оренбургская 10. Орынбор АШҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесі, қуаңшылыққа жоғары төзімді сорт, жапырылуға бейім, 1990 (2,11).
Кустанайская 52, 2000 (9); Наурыз 2, 1998 (5,8,13); Свеглана, 1998 (6).
Ортадан кеш пісетіндер:
Сид 88, Қостанай АШҒЗИ мен ҚазақАНІҒЗИ-да шығарылған, гордейформе түршесі, қуаңшылық пен жапырылуға төзімді, 1993 (1,7,9,12).
ҚАРА БИДАЙ - РОЖЬ - ЗЕСАЬЕ ТАПСЫРМА
1. Өсімдік құрылысындағы ерекшеліктерді оқып-үйрену.
2. Күздік қара бидайдың негізгі сорттарының шаруашылық-биологаялық сипаттамасын оқып-үйрену, туыстығы 12 түрлі біріктіреді, олардың ішінде көп тарағаны 8еса1е сегеаіе түрі. Өсщдігінің сыртқы қүрылысы 18-суретте келтірілген.
Қара бидайдың тамыр жүйесі шашақты, негізінен топырақтың беткі қабатында орналасқан, алайда 100-150 см тереңцікке дейін бойлай алады, ал қолайлы жағдайларда одан да тереңге кетеді. Ұрықтық жөне түйін тамырлардан тұрады. Ұрықтық тамырлары саны көбінесе 3-4 дәнінің ірілігі мен толықтығына байланысты олар көбірек болуы мүмкін. Негізгі еркеннің төменгі буынынан екі түйін тамыры тарайды. Көптеген ұрықтық жөне түйін тамырларынан шашақ жүйесі қалыптасады.
18-с у р е т. Қара бидай: 1,2-егін көгі және масақтану кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-масақ; 4-масақша; 5-дөн (сол жақта-үлкейтілген); 6-жапырақ пен сабағының (сабанының)қосылғаны; 7,8,9,10-өскін, масақ, масақша мен ден (сол жақта-үлкейтілген), тритикале.Қара бидайдың гүл шоғыры - күрделі масақ, ол масақ білігі мен оның кертпесінде орналасқан масақшалардан тұрады. Масақ білігі қысқа мүшелерден тұрады, олар жалпақ, сатылы мүшенің өрбір кертпесінде (тұғырында) бір масақшадан отырады. Масақшалар масақ білігінде біресе солға қарай, біресе оңға қарай кезектесіп орналасқан. Қара бидайдың масағында жоғарғы масақша болмайды. Әрбір масақша екі гүлді біріктіреді, үшіншісі ұрық түрінде қалған.
Қара бидайдан масақша қауыздары біз төрізді-ланцетті, бір жүйкелі жалаңаш, гүл қауыздарынан қысқа. Гүл қосқауызды. Сыртқы қауызы қылтықты, ланцет төрізді, бес жүйкелі жөне кірпікті килі бар, ішкі қауызы қоскилді, жоғары жағында кірпікті.
Дамыған гүлдерде гүл қауыздарының білігі соқылыңқы-1-2 мин. сыртқы гүл қауызының пішіні түрақтылығымен ерекшеленеді.
Әрбір гүл үш аталықты. Олар ұзарған пішінді тозаңдықтардан және жіпшелерден құралған. Тозандықтарда домалақша келген тозандар болады. Тозандар піскен кезенде аталық жіпшелер ұзарады да гүл сыртына шығады.
Тозандағаннан кейін аналық аузы мен аталықтар кебеді де түсіп қалады, ал түйін (завязь) дәнге айналады. Қара бидай дәндері гүл қауыздарымен сортына байланысты ортүрлі тығыздықта бекіген (тығыз, немесе бостау). Масақта 32-40 масақша болады. Масақ түтіктенуден масақтануға дейін барынша қарқынды дамиды.
Қара бидай жемісі - ұзынша келген дән, бүйірлерінен қысыңқы, ұзына бойынан терең ойық өтеді, төбесінде айдарлы. Дөннің түсі жасыл, сары немесе қоңыр. Сорттық ерекшеліктері мен өсіру жағдайларына қарай 1000 дөннің массасы 18-25 г аралығында өзгереді.
Жапырағы жапырақ қыны мен тақтасынан тұрады, олар жалаңаш, немесе түктермен көмкерілген. Жапырақ қыны сабақ буынына (түйініне) бекіген және буынаралығын орай орналасқан. Әдетте жапырақ қыны мен тақтасының арасында тілше (лигула) болады, кейбір түрлерінде ол болмайды. Құлақшалары әртүрлі ұзындықта жөне пішінде.
Қара бидайдың сабагы кеуек, 3-5 буынды. Қара бидай-айқас тозанданатын өсімдік тозандары желмен жөне аз мөлшерде насекомдармен таралады. Қолайсыз жағдайлардагүлдегенде гүлдер тозанданбайды да босдөнділік байқалады.
Пайдалануға рұқсат етілген күздік қара бидай сорттары.
Саратовская 4. Юго-Восток АШҒЗИ-да шығарылған, вулъгаре түршесі орташа мерзімде пісетін сорт, қысқа жөне құрғақшылыққа төзімділігі жоғары, 1976 (2,4,6).
Саратовская 5. Юго-Восток АШҒЗИ-да шығарылған, вулъгаре түршесі, орташа мерзімде піседі, қысқа, құрғақшылыққа жэне жапырылып қалмауға төзімді, 1986 (1,2,4,6,9,11,12).
Саратовская крупнозерная. Юго-Восток АШҒЗИ-да шығарылған, вульгаре түршесі, орташа мерзімде пәседі, қысқа жөне қүрғақшылыққа тезімділігі жоғары, 1956 (6).
