2015-04-12
2604
1. Арпаның морфологаялық белгілерін оқып- үйрену.
2. Түр тармақтарын, топтарын жөне түршелерін анықгау.
3. Қарастырылып отырған аймақта аудаңцастырылған сорттарды оқып-үйрену.
Арпаның жалпы морфологиялық белгілері басқа дөнді дақыддарға ұқсас, бірақ айырмашылықтары да бар (19-сурет).
Гүл шоғыры- масақ, оның білігі мүшелерден түрады, ал олардың кемерінде дара гүлді үш масақша орналасқан. Гүл екі түрлі гүл қауыздарынан - сыртқы және ішкі - тұрады, қьштық сыртқы гүл қауызының төбесіне қарай бекіген.
19-сурет. Арпа: 1,2-егін көгі жөне дөннің толысу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3,4-қосқатарлы арпа және оның келденең қимасы; 5-білік кемеріндегі масақшалар; 6-дөндер; қабьгқты және жалаңаш; 7,8,9,10-сондай көпқатарлы арпада; 11-түр өзгерістеріне ұшыраған масак (фуркатты арпа); 12-тегіс жөне аратісгі қылтықтар (улкейтілген).
Барлық мөдени арпалар бір түрге егістік арпаға (Ногсіеит заіІУііт Ьеззеп) жатады,
Масақ білігінің кемеріндегі масақшалардың жеміс санын қалыптастыруына қарай егістік арпа үш тұр тармақтапктя л;.
Көпқатарлы арпа — Н.8. \аі1§аге Ь. — білік кемерінде үш жемісті масақша орналасқан.
1. Қос қатарлы арпа - Н. §, Бізіісһит Ь, - білік кемерінде жемісті масақша біреу.
3. Аралық арпа — Н. 8. Іпіегтеёіит һ. — білік кемерінде 1-3 жемісті масақша болады.
Көпқатарлы арпада дұрыс алты қатарлы, немесе алты қырлы (һехазіісһшп тобы) және бүрыс алты қатарлы, немесе төрт қырлы (іеігавіісһит тобы) ажыратылады.
Масақтың көлденең қимасында дүрыс алты қатарлы арпалар дүрыс алты сәулелі жүлдыз, ал бүрыс алты қатарлы-төрт бүрышты кескін (фигура) береді.
Қосқатарлы арпа жеміссіз бүйір масақшаларының даму дөрежесіне қарай екі топқа бөлінеді:
1) апііа К. Ке., 2) ОеҒісіепііа К. Ке§.
Миіапііа тобына жеміссіз бүйір масақшаларында масақ қабықшаларымен қатар гүл қабықшалары да сақталған арпа жатады.
ОеГісіепііа тобына жеміссіз бүйір масақшаларда тек қана масақ қабықшалары бар арпа кіреді.
Қосқатарлы арпаның дәндері масақ білігінің кемерінде еркін дами отырып, симметриялық құрылыс қалыптастырады жөне бүкіл масақ бойында біркелкі болады. Көпқатарлы арпада дәндер біркелкі емес; масақ білігінің кемерінде орналасқан үш масақшаның ортасындағы дөн ірі келеді, ал бүйір дәндері біршама қисайып бітеді де ұсақтау келеді. Сондықтан симметриялы тұқым тобын қосқатарлы арпаға, ал симметриялы дәндер 40%-тен төмен болғанда-көпқатарлы арпаға жатқызады. Аталған тұр тармақтарын қабықты дөндердің ойығывдағы негізгі қылы бойынша да ажыратылады. Қысқа талды қыл кепқатарлы арпаға, ал ұзынталды қыл-қосқатарлы арпаға тән.
Арпаның түршелерін мына белгілері бойынша анықтайды: дөннің қабықтылығы (қабықты немесе жалаңаш), масақтың тығыздығы (борпылдақ немесе тығыз), қылтықтылығы (қылтықты немесе ылтықсыз-үш қалақты өскіндермен), қылтықтардың аратістілігі (тегіс немесе ара тісті), масақтың түсі (сары немесе қара).
Арпа масағының тығыздылығын масақ білігінің 4 см. үзыңдығына келетін білік мүшелерінің санымен анықтайды. Егер 4 см білік үзындығында 14-ке дейін мүшелер болса масақ борпылдақ, ал 15-тен артық мүшелер болса масақ тығыз деп есептеледі. Арпаның түршслерін анықтау үшін төмендегі анықтамалықты пайдалануға болады (48-кесте).
Пайдалануға рұқсат етілген арпа сортгары
Ерте пісетіндер:
Арна. Қазақ егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, 1997 (1,2,3,5,9,12); Асег, 2000 (3); Бәйшешек, 1985 (5,8,13); Сәуле, 1991 (3,8,13).
Орташа мерзімде пісетіндер:
Донецкий 8. Донек МАТС-да шығарылған, түршесі-медикум, жапырылып қалмауға орташа төзімді. Қара күйемен ортадан жоғары және жоғары дәрежеде заладцанады. 1000 тұқымның массасы 41-50 г. 1979 (1,2,4,6,7,9,12,13).
48-кесте Арпа түршелерінің анықтамалығы
| Дәннің абық-тылығы | Масақтың тусі | Масақтың тығыздылығы | Қылтықтардың аратістілігі | Түршенің атауы | |
| Көпқатарлы арпа | |||||
| Қабықты | Сары | Борпылдақ | өн бойына аратісті | РаіШит 5ег. (лаллидум) | |
| Қабықты | Қара | Борпылдақ | Өн бойына аратісті | № гит ДҮ.еесЗ (ниірум) | |
| Қабықты | Сары | Борпылдақ | Тегіс, жоғары жага аратісті | Кісоіепке К. Ке§ (рикотензе) | |
| Қабықты | Қара | Борпылдақ | Тегіс, жоғары жағы аратісті | Ьеіогһупсһигп когп. (лейоринхум) | |
| Қабықты | Сары | Тығыз | Өн бойына аратісті | РагаЛеішп когп. (параллелум) | |
| Қабықты | Сары | Өте тығыз | Сондай | Ругатісіаіит кога. (пирамидатум) | |
| Қабықты | Сары | Борпылдақ | Қылтықтың орнына 3 қалақты өскін | НогзГогсііапит Щи, (Хорсфордианум) | |
| Жалаңаш | Сары | Борпылдақ | Сондай | СоеіезСе Ь. (Целесте) | |
| Жалаңаш | Сары | Борпылдақ | Қылтықтың орнына 2 қалақты өскін | Тгійдгсаіит 5сЫесһі (трифуркатум) | |
| Қосқатарлы арпа | |||||
| Қабықты | Сары | Борпылдақ | Өн бойына аратісті | ІЧиіаш ЗсһиЬе {нуганс) | |
| Қабықты | Қара | Борпылдақ | Сондай | Кі§гісап5 5ег. (нигриканс) | |
| Қабықты | Сары | Борпылдақ | өлсіз аратісті | Месһсшп кога. (медикум) | |
| Қабықты | Қара | Борпылдақ | Сондай | Регеісит когп. (персикум) | |
| Қабықты | Сары | Тығыз | Сондай | Егесіит 5сһиЬе (эректум) | |
| Жалаңаш | Сары | Борпыдцақ | Сондай | №сішп (нудум) | |
Целшшый 5. Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, будандық популяция, өсіп-жетілуінің бастапқы кезеңіңце қуаңшылыққа төзіщілігі жоғары. Жапырылуға төзімді, ірі дәнді, 1000 тұқымның масасы 55-60 г. 1975 (4).
Целинный 30. Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, медикум түршесіне жатады, қуаңшылыққа төзімді, қара күйемен қатты залалданады. 1000 дәннің массасы 45-50 г. 1991 (1).
Кедр. Краснояр АҒЗИ-да шығарылған, түршесі-нутанс. Шашылуға және жапырылуға төзімді, қара күйемен орташа залалданады, 1000 дәннің массасы 46-54 т., 1988 (1,12).
Карабалыкский 150. Қарабалық а.ш. тәжірибе станциясы мен "Костанайское" ҒӨБ-те шығарылған, түршесі-медикум, жапырылып қалмауға, шашылуға, құрғақшылыққа төзімді.
Целинный 91. А.И.Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, түршесі-медикум, жапырылуға және шашылуға төзімді, 1999 (1,4,11).
Медикум 85. Қостанай АШҒЗИ-ды шығарылған, түршесі-медикум, 1985 (1,9,11,12); Гранал, 1991 (9); Жүлдыз, 1993 (3,8); Карагандинский 5, 2000 (7); Одесский 100, 1985 (3,4,5,13); Север 1, 2001 (3).
Ортадан кеш пісетіндер:
Омский 87, 1993 (1,4,12).
СҰЛЫ - ОВЕС - ТАПСЫРМА
| сүлы |
1. Сұлының морфологиялық белгілерін оқып-үйрену.
2. Маңызды сұлы түрлерін оқып-үйрену.
3. Егістік сұлының түршелерін анықтау.
4. Қарастырылып отырған аймаққа аудандастырылған сорттарын оқып-үйрену.
Сұлының гүл шоғыры-сіпсебас (шашақ), бұтақтары-5-7 жартылай күлте-басқа (мутовка) жиналған, өрбір бұтақша масақшамен аяқталады, оның екі жарғақты масақ қабықшаларының арасында гүддер (дәндер) орналасқан. Масақша білігінде төменгі гүл барынша жақсы дамыған жөне оны бірінші деп атайды. Жемісі-дән, өн бойына түкті, гүл қауыздарымен дән жабыспайды жөне әртүрлі пішівде болып келеді (21-сурет).
Ауепа туыстығы мөдени және жабайы да түрлерін біріктіреді. Ауылшаруашылық өндірісінде маңыздысы егістік сүлы-Ауепа 8аііуа Ь. (12 хромосомды), аз тараған түрлеріне византия сұлысы - Аұепа Ъугапііпа (42 хромосомды), құмдық сұлы - Ауепа 5ігі§оза ЗсһгеЬ (14 хромосомдық). Жабайы түрлері, өсіресе қара сұлы - Аұепа &Ша (42 хромосомдық) жөне Оңтүстік қара сұлысы - Аүепа Іисістсіапе Риг (42 хромосомдық) астық жөне басқа екпе дақылдар егістігін ластайды.
Сұлы түрлерінің негізгі айырмашылық белгілері мыналар: дөннің негізінде "тағаның" барлығы, сыртқы гүл қауызының үшындағы ерекшеліктер, піскенде дөндердің ажырау сипаты (50-кесте).
Егістік сүлының түршелері сіпсебастың (шашақтың) пішіні, қылтықтылығы, дәннің қабықтылығы, гүл қауыздарының түсі бойынша ажыратылады (49,51-кестелер).
49-кесте Дәні қабықты сұлы түршелерінің анықтамалығы
| Дәннің түсі | Қомақты | сіпсебас | Қысылған немесе біржадды сіпсебас | |
| қылтықты | қылтықты | қьштықсыз | ||
| Ақ | Aristata (аристата) | mutіса (мугика) | tatагіса (татарика) | obtusata(обтузата) |
| Сары | Кгаusea (краузеа) | аuгеа (ауреа) | ligulata (лигулята) | flavа (флява) |
| Сұр | сіnегеа (цинереа) | grisea (гризеа) | агmatа (армата) | borealis (бореалис) |
| Қоңыр | montаnа (монтана) | brunеа (брунеа) | pugnах (пугнакс) | tristis (тристис) |
50 кесте Сұлы түрлерінің анықтамалығы
| Белгілері | Түрлер | |||
| Егістік сұлы | Византиялық сұлысы Құмдық сұлы | |||
| А) Дән негізіңде"таға" жоқ- мәдени түрлер | ||||
| Бірінші дөннің сыну алаңы | Тік, дәннің ұзын білігіне перпендикуляр | Шалыс (қиғаш), жиі түрде айтарлйіқтай ірі. | Әлсіз білінген | |
| Бастырғанда (піскенде) дәннің (масақшаның) ажырау сипаты | Екінші гүддің білікшесі (аяғы) бірінші дәнде қалады | Білікке екінші дәнде қалады, немесс сынып бір бөлігі бірінші дәнде қалған бөлігі екінші дәнде қалады | Білікше бірінші дәнде қалады | |
| Бірінші гүлдің сіпсебас бүтағының масақшасында орналасуы | Бірінші гүл білікшесіз орналасқан (отырған) | Бірінші гүл білікшесіз орналасқан (отырған) | Бірінші гүл білікшемен орналасқан, бастырғанда масақ қабықшаларының арасындағы бұтақта қалады | |
| Сыртқы гүл қабықшасының ұшы | Қылтық тәрізді, үшкірі жоқ, екі тісшесімен | Қылтық тәрізді, үшкірі жоқ, екі қысқа тісшесімен | Ұзындығы 6 мм-ге дейін өкі қылтық тәрізді айрыққа тарамдалған | |
| Б) Дән негізінде "тағасы" бар— жабайы түрлер | ||||
| Белгілері | Кәдімгі қара сұлы | Оңтүстік қара сұлысы | ||
| Тағаның орналасуы | Таға әрбір дәнде бар. Піскенде масақшалар дәндерге ажырап түседі. | Таға бірінші дәнде ғана бар. Піскенде масақшалар бүтіндей түседі. | ||
| Дән негізінің түктілігі | Әрбір дәннің үшында жиі талшықтар болады | І-ІІ дәндердің негізінде жиі талшықтар болады, ал III дәнде талшықтар ылғи бола бермейді | ||
| Піскенде масақшадағы дәндердің ажырау сипаты | Піскенде масақшадағы барлық дәндер жеке-жеке ажырайды. | Піскенде әрбір масақшаның дәндері ажырамай бірге түседі. | ||
20-сурет. Сұлы: 1,2-гүлдену және егін кегі кезсвдеріндегі өсімдіктердің жалпы көрінісі; а-шашақ, б-дөн, в-әртүрлі түршелер мен түрлердін масақшасы; 3-егістік қабықты сұлы; 4-жалаңаш дәнді егістік сұлы; 5-кәдімгі қара сұлы (овсюг); 6-құмдық сұлы; 7-византиялық сұлы; 8-оңтүстік сұлысы.
| 51-кесте Жалаңаш дәнді егістік сұлы түршелерінің анықтамалығы | ||
| Гүл қабықшасының түсі | Масақшалардың қылтықтылығы | Сіпсебас пішіні қомақты |
| Ақ | Қылтықсыз | ітеггшз (инермис) |
| Сондай | Қылтықты | сһіпеп8і§ (хинензис) |
| Ішкі гүл қабығында сүрғылт-қоңыр дақ болады. | Қылтықты | топ§о1іса (монголика) |
| Сондай | Қылтықсыз | тасиіаіа (макулята) |
Сұлының қылтықтылығы-тұрақсыз белгі жөне айтарлықтай дережеде өсіру жағдайларына тәуелді, сондықтан масақшалардың 25%-де қылтық болса, сіпсебас (шашақ) қылтықты деп есептеледі.
Дәннің түсі де құбылмалы, өсіресе ылғалды ауа-райы жағдайында ақ түс сары болып кетеді. Дәннің нақты түсін анықтау үшін мынадай әдісті пайдаланады. Стақанға салынған сұлы дәндеріне 10%-ті тұз қышқылының ерітшдісін қүяды. 10 минут өткеннен кейін оларды алып кептіреді. Нағыз сары дәндер 5 сағаттан соң пөрменді сары, ал ақ дәндер 18 сағаттан кейін ашық-қоңыр түске енеді. Дәннің түсін анықтайын ең сенімді тәсіл-ультракүлгін сәулелердің кемегімен анықтау (ақ дән ашық қиылыс, сары дән-қоңыр қиылыс береді).
|
| 21-сурет. Дән пішіндері: 1-мәскеулік; 2-Харковтік; З-Шатиловтық; 4-ұзын жауырынды; 5-ине тәрізді. |
Панцалануға рұқсат етілген сулы сорттары Ерте пісетіндер:
Казахстанский 70, 1992 (3,8,13).
Орташа мерзімде пісетіндер:
Синельниковский 14. Жугері БҒЗИ-да шығарылған, түршесі-мутика, қуаңшылыққа өте төзімді және жоғары өнімді, қара күйеге, жапырылуға жөне шашылуға тезімді, ылғалды жақсы қажетсінеді, 1000 дөннің массасы 29-38 г., 1973 (1,9,12).
Мирный. Льгов селекциялық-тәжірибе станциясында шығарылған, түршесі-мутика, қуаңшылыққа төзімді, мол өнімді, иілімді сорт. Қара күйемен залалдануға бейім. 1000 дөннің массасы 32-38 г., 1981 (1,4,9,12).
Скакун. Ульянов МАТС-да шығарылған. Мутика түршесіне жатады, дәрменді түрдегі сорт. 1000 дәннің массасы 34-39 г., 1988 (1,4,9,12).
