Элей мектебі. Парменид пен Зенон 13 страница

Т.Гоббс саяқты Дж.Локк та қоғамның табиғи және азаматтық ахуалы жөнінде айтады.

Табиғи жағдайда адамдар ерікті, тең, бір-бірінен тәуелсіз өмір сүреді. Табиғи ахуалдағы адамдардың өзін-өзі сақтау жолында еңбек етіп, белгілі бір байлықтардың қайнар көзін ашатындығын Дж.Локк басым айтады. Сонымен ол меншік мәселесін табиғи жағдайдағы адаммен өзара біріктіріп, оны қоғамның мәңгілік мәселесі ретінде қарайды.

Құдай адамға бүкіл өлі және тірі табиғатты бергенмен, олар өзінің ең пайдалылығын жекеменшікке айналғанда ғана көрсете алады. Ал меншіктің өзі әуеден түспейді, оған тек қана еңбектің негізінде жетуге болады. Еңбек пен меншік қоғамның, бүкіл мәдениеттің негізін құрайды. Бір акр өңделген жер сол көлемді өңделмеген жермен салыстырғанда 10 есе қымбат, өйткені өңдел-ген жерге адамның еңбегі сіңген. Еңбек - қайсыбір құндылықтың, бағаның қайнар көзі.

Мемлекет мәселесіне келер болсақ, оның пайда болум қоғамдық шартқа байланысты. Мемлекетпен бірге азаматтық ахуал пайда болады. Табиғи ахуалдан азаматтыққа өткенде, адамдардын еріктігі мен қолындағы меншігі сақталуы қажет.

Мемлекеттің негізгі мақсаты - азаматтардың меншігін қорғау. Мемлекет түнгі қарауылшыға ұқсауы қажет. Күндіз азаматтар өздерінің меншігін өз еріктерімен пайдалануы керек. Тек мемлекет олардың іс-әрекеттерінің заңға сәйкестігін қадағалап отыруы қажет.

Дж.Локк алғашқылардың бірі болып, өзінің саяси философиясында өкімет билігінің бөлінуінің қажеттілігін көрсетті. Заң билігі парламентте, атқару билігі сот пен армияда, федеративтік билік (басқа мемлекетгермен қарым-қатынас орнату) король мен үкіметтің қолында болуы қажет.

Дж.Локк өз заманының ойшылы ретінде діннің мемлекеттен бөлінуін, бір-бірінің істеріне өзара қол сұқпау керектігін басымі көрсетеді. Адамдар басқалардың да дінін сыйлауы қажет, бұл салада үлкен төзімшілдік керек, өйткені қайсыбір қоғам діни - рухани тірексіз өмір сүре алмайды.

Міне, осымен XVII ғасырда өмір сүрген ең ұлы философтардың Дүниеге деген көзқарастарын осымен аяқтап, келесі сөзді XVIII ғасырға береміз.

Екіншіден, олар халықты надандықтың құрсауынан шығарып, оларға білім беріп, көздерін ашып, қалайша ақыл-ой арқылы бақытты өмір орнатуға болатыны жөнінде насихат жүргізеді.

XX ғ. неміс философтары М.Хоркхаймер мен Т.Адорно «Ағарту диалектикасы» деген еңбектерінде бүгінгі таңдағы ағарған қоғамда бұрынғыдай залымдықтың салтанат құрғанына қарамастан, Ағартушылар кең түрде ойлауды дамыту қажеттігін, адамдарды қорқыныш, надандықтан жұлып алып, өздерінің тағдырын өзгертуге болатындығына сенді.

Ағартушылардың ұраны «Sapere aude!» («Даналыққа ұмтыл!») осы ғасырдағы ойшылдардың зердеге деген терең сенімін көрсеткендей.

Ағарту философиясының тағы бір ерекшелігі - оның теоретикалық-жүйелік жағынан гөрі практикалық, идеологиялық жағының басым болуы.

Бұл идеологияның негізгі қағидалары:

а) адамның ақыл-ой зердесі арқылы адамзаттың жарқын болашағының келетініне сену;

б) артта қалған дәстүр, әдет-ғұрыптарды ақыл-ой тұрғысынан сынап, адамдарды олардың шырмауынан босату;

с) ғылым мен техникаға кеңінен жол ашу қажеттігі, олардың бақытгы қоғам орнатудағы рөлін көрсету;

е) философия саласындағы дәлелдеуге келмейтін абстрактілік-метафизикалық үйелерден бас тарту;

ж) дін саласындағы соқыр сезімнен құтылу, материалистік, атеистік бағытқа бетбұрыс жасау.

Мәселені нақтылай келсек, онда жоғарыдағы көрсетілген идеялар сол кездегі ұлы тұлғалардың еңбектерінде талай бейнеленді, енді соған назар аударарлық.

Негізгі еңбектері: «Христиандық құпиясыз білім», «Пантеистикон».

Бұл еңбектерінде Д.Толанд христиан дінінің мистикалық, ақыл-ойға сыймайтын жақтарын қатты сынға алады. Оның ойынша, қайсыбір Дүние жөніндегі ақпарат түсінікті болуы керек, ал істейтін іс мүмкін болуы қажет. Ақыл-ойға сыймайтын, оған қайшы келетіннің бәрі жоққа шығарылуы керек, өйткені ол мүмкін емес, я болмаса еш нәрсе емес.

Д.Толандтың ойынша, христиан діні алғашқы пайда болған кезінде өте жақсы дін болған. Бірақ, жүре келе, діни қызметкерлер неше түрлі діни рәсім, ырымдарды ойлап шығарып, оның мән-мағынасын бұрмалаған.

Өзінің онтологиялық (болмыстық) көзқарастарында ол деистік қағиданы ұстаған. Құдай материалдық Дүниені жаратқанда оған ішкі күш беріп, белсенділік қасиеттерін берген. Сондықтан материя өне бойы қозғалыста (moving force - қозғаушы күш).

Ал адамның ойлау қабілетіне келер болсақ, ол - адамның миының қызметі. Идеяны денеден бөліп алып қарауға болмайды. Ойлауды табиғи нәрсе ретінде көрсету үшін, Д.Толанд: «Бүкіл табиғат тірі (гилозоизм), өйткені оны тудырған Құдай - ғарыштың ақыл-ойы мен рухы», - деген көзқарасқа келеді.

Келесі ағылшын философы - Антони Коллинз (1676 - 1729 жж.) Итон және Кембридж университеттерінде оқып, білім алған. Негізгі еңбектері: «Адамның еріктігі жөніндегі философия-лық зерттеулер», «Ерікті ойлау жөніндегі қағидалар» т.с.с.

Өзінің шығармаларында А.Коллинз адамның еріктілігіне қарсы шығып, адам - қажеттіліктің пендесі деген пікірге келеді. Адамның идеяларды қабылдауына, яғни оның түйсіктері мен дүниетануына келер болсақ, олардың бәрі де сыртқы дүниеге, солардың бізге тигізетін әсеріне байланысты, біз олардан ерікті емеспіз. Сондай-ақ, адамның ойлау қабілетін алар болсақ, ақиқатқа жету де сол қаралып жатқан біздің ойымыздағы заттардың табиғатына байланысты. Ал адамның ынтық болып тілейтінінің өзі де оның қажеттіліктерімен байланысты, ал оларды да ол сыртқы дүниеден табады.

Ал біз іс-әрекет жасауға кіріссек, ол іс те сыртқы бір кедергі кездескен кезде заңды түрде тоқтап қалады т.с.с. Сонымен А.Коллинз қажеттілікті асыра көрсетіп, адамның еріктігін жоққа шығаруға тырысады. Ал өзінің болмысқа деген көзқарасында А.Коллинз деистік бағытта болды, Дүниенің алғашқы рухани себебі бар деген пікірге келді. Осы тұрғыдан алғанда, Дүниедегі қажеттілік - ол Құдайдың алдын ала бәрін болжауы. Сонымен қажеттіліктен еріктік тумаса да, А.Коллинздің ойынша, еріктіктің «екінші түрі» бар. Адам өзіне қалай ұнаса, солай іс-әрекет жасай алады. Адам ерікті түрде Дүние, қоғам жөнінде ойлай алады. Әрине, ең соңында, біздің іс-әрекетіміз де, ой-өрісіміз де заттың өзіндік табиғатымен анықталады.

Бірақ адамның ерікті ойынан жақсы еш нәрсе жоқ. Нағыз ақиқатқа бізді жеткізетін құрал - ол ерікті ой-өріс. Ақыл-ой арқылы тек қана табиғатты зерттеп қоймай, діннің қағидаларын да сынға алу керек. Өйткені ұзақ ғасырлар бойы діни қызметкерлер діннің негізгі мәселелері жөнінде ортақ пікір таба алмай, дауласып келеді.

А.Коллинз дін саласында төзімшілдік керек екенін баса айтып, қайсыбір діни фанатизмге қарсы шығады. «Көне және қазіргі тарихтағы болған қандай оқиғаларды діни фанатизмнің қатыгез-дігімен салыстыруға болады? Дінге бола қаншама қан төгіліп, елдер дағдырап қалды? Бұл А.Коллинздің уақытында қойған сұрақтары бүгінгі таңдағы адамзатқа да өзекті мәселе емес пе?

Джозеф Пристли (1733-1804 жж.) - ағылшын философы, Девентри деген жердегі Рухани академияда білім алған, жаратылыстану ғылымдарын зерттеген. Фотосинтезді ашқан, аммиакты жасап, оттегін ашқан адам. Негізгі философиялық еңбегі «Материя мен рухты зерттеу жөнінде».

Бұл еңбегінде Д.Пристли: «Материя дегеніміз - ол созылатын қасиеті, тарту мен итеру күштері бар субстанция», - деген анықтама береді. Материя енжар емес, ол - нешетүрлі күштерге толы субстанция. Егер сіз материяның тарту және итеру күштерін алып тастасаңыз, онда материя да жоғалады. Д.Пристли ғылымда ұстаған материяның өткізбейтін қасиеті бар зат деген пікірге қарсы шығып, заттар бірін-бірі өзара өткізеді деген пікірге келеді. Ол осы тұжырым арқылы материяның сезімі мен ойлау қасиеттерінің бар екенін дәлелдегісі келді.

«Менің ойымша, - дейді Д.Пристли, - адам құрамы жағынан біртекті, ал оның қабылдау қасиеті мен басқа да қабілеттері мидың құрылымымен тығыз байланысты». Яғни адамның табиғатында екі бір-біріне тәуелсіз қарсы жатқан нәрсе жоқ - адам толығынан материалдық дене. «Адамның мүшелерінсіз, жүйке мен миынсыз бізде сезім де, идеялар да пайда болмас еді», - деп қорытады Д.Пристли.

Ойшының әлеуметтік-саяси көзқарастарына келер болсақ, ол адамдардың саяси және азаматтық бостандықтарын қорғайды. Оның ойынша, «ең жетілген саяси бостандықтар болған жерде, барлық қоғам мүшелерінің саяси құқтары тең болады». Ал мемлекеттің лауазымды қызметтеріне адамның тегі мен байлығына қарай қойған қоғамда ешқандай саяси бостандық жоқ. Барлық азаматтық биліктің қайнар көзі халықта болуы керек.

Ал енді азаматтық құқтарға келер болсақ, ол әр адамның өзінің қалауынша іс-әрекет жасау құқы, оған мемлекеттің лауазымды иелері ешқандай қол сұқпауы керек. Мемлекет билігіне келер болсақ, оның негізгі мақсаты - әрбір адамның меншікке, өзінің қауіпсіздігіне, бақытты өмір сүруіне деген құқтарын қамтамасыз ету.

Саяси бостандық пен азаматтық бостандық өте тығыз байланысты. Бұл диалектикалық өзара байланыста саяси бостандық шешуші рөл атқарады. Егер саяси бостандық болмаса, онда халық өзі-нің азаматтық бостандығын дұрыс қорғай алмайды. Саяси бостандық көбірек болса, онда азаматтық бостандық та күштірек болады.

Адамдардың өмірге, еріктікке, меншікке деген табиғи кұдтарын сақтау ушін олар мемлекет құруға келіседі. Ал бірақ жасалған шарттың қағидалары бұзылса, «халық ол шарттан бас тартып, жаңа тәртіп орнатуға құқы бар», - деген Д.Пристлидің ойы оның демократияшыл қайраткер екенін көрсетеді.

А.Шефтсбери моральдық құндылықтарды адамның ізгі табиғатынан шығарады. «әсемдік, әділеттілік, адалдық жөніндегі түсініктер мен принциптер адамның табиғатынан шығады, басқа олардың қайнар көзі жоқ», - деп ашық айтады. Бұл мәселе бойынша ол Т.Гоббс пен Д.Локқа қарсы шығып, «Ізгілік пайда табу жолында, я болмаса марапаттау мен жазалау мүмкіндіктерінен пайда болатын қорқыныш сезімнен емес, ол өз-өзін тудырады, ізгілік жолындағы адам өзін бақытты сезінеді. Ізгі адам өзінің сана-сезімі, іс-әрекетімен езі мүше болып отырған әлеуметтік топтың, қоғамның жетілуіне бар күшін салуы керек.

Ізгілік адамның ішкі табиғатында орын алғаннан кейін, әрине, ол Құдайға сенумен тікелей байланысты емес. Керісінше, діннің қағидаларының өзі моральдық сананың сынынан өтуі қажет. өйткені, адамзат тарихы діннің көп жағдайда моральдық санаға тигізетін теріс ықпалын көрсетеді.

Кімде-кім ізгілікке Құдайдың мейірбандығы тиюі үшін, я болмаса жамандыққа Оның жазалауынан қорқып бармаса, оны моральдық пенде деп атауға болмайды. «Ондай адамда адам-гершілік, ізгілік, әулиелік шынжырға байлап қойған арыстанның момындығынан көп емес», - деп корытады А.Шефтсбери.

Алайда бұл келтірілген пікірлер ол Құдайды мойындамаған V екен деген пікірге әкелмеуі керек. Оның ойынша, «Құдай дегеніміз әсемдіктің негізгі қағидасы, себебі, қайнар көзі». Оның негізгі рөлі - сондай әсем, тәртіпке келген Ғарышты тудырғанында. Осы сыртқы әсемдікке адамның ішкі рухани өмірінің «бақтары мен көгорайы» сәйкес келуі керек, - деп өзінің моральдық философиясын қорытады А.Шефтсбери.

Екінші осы замандағы көрнекті ағылшын философы Бернард Мандевиль (1670-1733 жж.) А.Шефтсберидің моральдық философиясының іргетастарын аударып тастап, оған қарама-қарсы жатқан идеяларға келеді. Негізгі еңбегі - «Аралар жөніндегі ертегі».

Араның ұясында байлық пен қайыршылық, күнбе-күнгі той-думан мен ауыр еңбек қатар өмір сүріп жатыр. Онда бәрі де сатылады. Ашқарақтық, тәкаппарлық, көреалмаушылық, алдап-арбау қай жерде болмасын кең етек алып, бәрі де баюға тырысып жатыр. Осының нәтижесінде араның ұясында гүлдеу, жақсы өмір сүру байқалады.

Күндердің бір күнінде барлық аралар моральдық жолға, ізгілікке бетбұрыс жасайды. Сол сәтте ұяда таңғаларлық өзгерістер пайда бола бастайды. Байлық пен той-думан келмеске кетіп, ол бірте-бірте әлсіреп, соңында құриды.

«Моральдық құндылықтардың пайда болуы жөніндегі зерттеу» деген еңбегінде Б.Мандевиль қоғамға қайсыбір залымдықтың қажеттігі мен пайдалылығынан гөрі, оларды жеңу, ауыздықтаудың мәнін баса айтып, моральдың пайда болуының қайнар көзін содан көреді. Әрине, оның мұндай көзқарасы өз заманындағы және болашақ ойшылдарға өзінің зор әсерін тигізіп, әртүрлі пікірлерді туғызды.

XVIII ғ. ағылшын ағартушыларының жалпы деистік және материалистік бағытына қарсы шығып, идеализм жолын қорғаған епискол Джордж Беркли болды (1681-1753 жж.). Ол өзінің философиясын «Дүниедегі барлық өмір сүруші - жалқы» деген қағидадан бастайды. Ал жалпы дегеніміз - ол жалқының нақты қорытылған бейнесі ғана. Абстрактылы жалпы ұғымдар сөздердің негізінде жатқан жалпы идеяларды көрсетеді деген жалған пікірді басшылыққа алып, көп философтар, ойшылдар алданады. Ал шынынан алғанда, сөз жалпы идеялардың белгісі емес, керісінше, көп нақтылы заттардың белгісі. Осындай қағиданың негізінде Д.Беркли абстрактылық жалпы ұғымдардың керек еместігін, әсіресе философиядағы материя ұғымының зияндығын, неше түрлі дау-дамайларды туғызатынын көрсеткісі келеді.

Д.Берклидің философияда жасаған екінші қадамы - Дж.Локтың бірінші және екінші сапалар деген ілімін сынап, таным процесінде адам тек қана өзінің түйсіктерінің әртүрлі қосындыларымен кездеседі деген пікірге келуі. Яғни Д.Беркли зерттеліп жатқан затгардың қасиеттерін адамның түйсіктерімен теңеді. Мысалы, шиені алсақ, ол қоңыр-қызыл түсті, дөңгелек, жұмсақ, қышқыл-тәтті. Осы түйсіктердің бәрін алып тастасақ, онда шиеден не қалады? «Ештеңе», - деп жауап береді Д.Беркли. «Шынына келгенде, объект және түйсік - бір және оларды бір-бірінен ажыратуға болмайды», - дейді ойшыл.

Мұндай көзқарас философияда солипсизмге әкеледі: яғни Дүниеде мен ғана өмір сүріп жатырмын, ал бүкіл әлем, басқа заттар мен адамдар менің түйсіктерімнің әртүрлі қосындылары ғана деген пікір тудырады.

Мұндай ерет пікірден аулақ болу үшін Д.Беркли «Дүниенің өмір сүруін мойындаудың негізі жеке адамның санасында ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың да Дүниені қабылдауымен байланысты» деген пікіргекеледі. Ал көп адамдардың белгілі бір Дүниедегі заттар жөніндегі ортақ пікірі, олар жөніндегі ортақ пікірлері, бір-біреуімен келісімі Құдайдың құдіретті күшінде жатыр. Сонымен, қорыта келе, Д.Беркли алғашында тек қана жалқыны мойындап, материалистік көзқарастан бастап, келесі сатыда субъективтік идеализмге келіп, соңында теологиялық көзқарасқа келіп тіреледі.

Егер өзінің философиясының негізін Д.Беркли Құдайға әкеліп тіреген болса, Д.Юм «материя» ұғымы саяқты, Құдай идеясының өзін біз дәлелдей алмаймыз деген ойға келеді. Бізге берілген - тек қана түйсіктер мен олардың әртүрлі байланыстары. Олай болса, философияның негізгі мақсаты - түйсіктердің өзара байланыстары арқылы берілетін идеялардың алғышарттарын зерттеу ғана.

Олай болса, философиядағы «субстанция», «себеп» т.с.с. ұғымдар - объективті өмір сүріп жатқан «мән», я болмаса тәжірибеге дейін берілген «идея» емес, өзінің эмпириялық, яғни тәжірибеден шығатын мазмұны бар ассоциациялар. Мысалы, таныс адамның суреті өзінің ұқсастығымен ол жөніндегі біздің идеяларымызды оятуы мүмкін.

Екіншіден, ол - кеңістік пен уақыттың шеңберіндегі қатар пайда болатын ассоциациялар. Мысалы, егер үйден бірнеше шақырым ғана алшақта болсақ, жақындарың жөніндегі ассоциациялар мыңдаған шақырым алшақтықтан гөрі анағұрлым айқын.

Үіншіден, танымдағы көп кездесетін ассоциациялар себептілікке негізделген. Себептік, Д.Юмның ойынша, Дүниедегі заттардың арасындағы қарым-қатынастан пайда болады. Себептік іс-әрекеттен алда болуы қажет. Бірақ ол себептіктің іс-әрекетті тудыратынын мойындамайды, оны біз дәлелдей алмаймыз. Сонымен, Д.Юмның ойынша, себептік дегеніміз тек қана бірінің артынан бірі келетін сезімдік әсерлер, алдыңғысын біз себеп, соңғысын іс-қимыл дейміз.

- Осылайша қоғамның моральдық саласына да қарауға болады. Ол да күнделікті өмірде қалыптасатын ассоциацияларға негізделеді. Солар арқылы біз жанымыздағы адамдардың жан дүниесін сезініп, оның қайғысын, я болмаса қуанышын бөлісеміз, - дейді ағылшын ойшылы.

Француз ағартушылары философияның деңгейін өте биік дәрежеге көтерді. Адамзатты тебірендіретін барлық мәселелер философиялық зерде тұрғысынан шешілуі қажет, Бұл - олардың негізгі қағидасы. Ой еріктігі бұрын-соңды болмаған дәрежеге көтерілді: дін, табиғатты түсіну, қоғам, мемлекеттің құрылымы мен басқарылуы – бәрі де үзілді-кесілді сыннан өтті, бүкіл бұрынғы қалыптасқан көзқарастардың көпшілігі теріске шығарылып, Дүниеге деген жаңа таным қалыптаса бастады.