Гістарычны факт

Гістарычны факт – гэта фрагмент рэальнасці, а не мастацкі вобраз ці мроя ў галаве даследчыка, таму крыніцазнаўчая карэктнасць мусіць быць важнейшым момантам для кожнага з нас. Глыбока перакананы ў неабходнасці выкарыстоўваць у навуковых даследаваннях адэкватную гістарычную тэрміналогію і гістарычную лексіку, а не ўласныя новатворы, хай сабе і прадыктаваныя самымі патрыятычнымі пачуццямі. Яшчэ можна змірыцца з ужываннем такой мадэрнізаванай анамастыкі, як Кастусь Астрожскі і Іван Жахлівы ў папулярызатарскіх дзіцячых часопісах, кшталту “Бярозкі”. Але, калі тое ж самае робіцца прафесійнымі гісторыкамі ў навуковых публікацыях, то, прынамсі, карціць запытацца ў якой старабеларускай крыніцы яны “знайшлі”, што Канстанціна Астрожскага хто небудзь зваў “Кастусём” ці Івана Грознага “Жахлівым”? Апошняга ў эпісталярных крыніцах беларуская шляхта называла альбо Маскоўскім, альбо Тыранам, але нідзе – Жахлівым. У поўнай ступені тое ж самае тычыцца пасмяротнага выпісвання “нацыянальных” пашпартаў гістарычным асобам, прыпісванне ім сваіх думак, пачуццяў і меркаванняў, якія ніякім чынам не падмацоўваюцца крыніцамі.

2 8. Эмпірычны і тэарэтычны ўзроўні пазнання ў гістарычным даследаванні.

Адрозніваюць два ўзроўні навуковага пазнання: эмпірычны і тэарэтычны.. «Гэта адрозненне мае сваім падставай неаднолькава, па-першае метадаў самай пазнавальнай актыўнасці, а па-другое, характару дасяганых навуковых вынікаў». Адны агульнанавуковыя метады ўжываюцца толькі на эмпірычным узроўні (назіранне, эксперымент, вымярэнне), іншыя - толькі на тэарэтычным (ідэалізацыя, фармалізацыя), а некаторыя (напрыклад, мадэляванне) - як на эмпірычным, так і на тэарэтычным узроўнях.

Эмпірычны ўзровень навуковага пазнання характарызуецца непасрэдным даследаваннем рэальна існуючых, пачуццёва ўспрыманых аб'ектаў. Асаблівая роля эмпірыі ў навуцы заключаецца ў тым, што толькі на гэтым узроўні даследаванні мы маем справу з непасрэдным ўзаемадзеяннем чалавека з вывучаемымі прыроднымі ці сацыяльнымі аб'ектамі. Тут пераважае жывое сузіранне (пачуццёвае пазнанне), рацыянальны момант і яго формы (меркаванні, паняцці і інш) тут прысутнічаюць, але маюць падпарадкаванае значэнне. Таму доследны аб'ект адлюстроўваецца пераважна з боку сваіх знешніх сувязяў і праяваў, даступных жывому сузіраць і якія выказваюць ўнутраныя адносіны. На гэтым узроўні ажыццяўляецца працэс назапашвання інфармацыі аб доследных аб'ектах, з'явах шляхам правядзення назіранняў, выканання разнастайных вымярэнняў, пастаўкі эксперыментаў. Тут вырабляецца таксама першасная сістэматызацыя атрымліваюцца фактычных дадзеных у выглядзе табліц, схем, графікаў і т. п. Акрамя таго, ужо на другім узроўні навуковага пазнання - як следства абагульнення навуковых фактаў - магчыма фармуляванне некаторых эмпірычных заканамернасцяў.

Тэарэтычны ўзровень навуковага пазнання характарызуецца перавагай рацыянальнага моманту - паняццяў, тэорый, законаў і іншых формаў і «разумовых аперацый». Адсутнасць непасрэднага практычнага ўзаемадзеяння з аб'ектамі абумоўлівае тую асаблівасць, што аб'ект на дадзеным узроўні навуковага пазнання можа вывучацца толькі апасродкавана, ва ўяўным эксперыменце, але не ў рэальным. Аднак жывое сузіранне тут не ўхіляецца, а становіцца падначаленым (але вельмі важным) аспектам пазнавальнага працэсу.

На дадзеным узроўні адбываецца раскрыццё найбольш глыбокіх істотных бакоў, сувязяў, заканамернасцяў, уласцівых аб'ектах, якія вывучаюцца з'яў шляхам апрацоўкі дадзеных эмпірычнага веды. Гэтая апрацоўка ажыццяўляецца з дапамогай сістэм абстракцый «вышэйшага парадку" - такіх як паняцці, высновы, законы, катэгорыі, прынцыпы і інш Аднак «тэарэтычна мы не знойдзем фіксацыі або скарочанай зводкі эмпірычных даных; тэарэтычнае мысленне нельга звесці да сумаванне эмпірычнаму дадзенага матэрыялу. Атрымліваецца, што тэорыя вырастае ня з эмпірыі, але як бы побач з ёй, а дакладней, над ёй і ў сувязі з ёй».

Тэарэтычны ўзровень - больш высокая ступень ў навуковым пазнанні. «Тэарэтычны ўзровень пазнання накіраваны на фарміраванне тэарэтычных законаў, якія адказваюць патрабаванням ўсеагульнасці і неабходнасці, г.зн. дзейнічаюць усюды і заўсёды». Вынікамі тэарэтычнага пазнання становяцца гіпотэзы, тэорыі, законы.

Вылучаючы ў навуковым даследаванні названыя два розных ўзроўню, не варта, аднак, іх адрываць адзін ад аднаго і супрацьпастаўляць. Эмпірычны і тэарэтычны ўзроўні пазнання ўзаемазвязаны паміж сабой. Эмпірычны ўзровень выступае ў якасці асновы, падмурка тэарэтычнага. Гіпотэзы і тэорыі фармуюцца ў працэсе тэарэтычнага асэнсавання навуковых фактаў, статыстычных дадзеных, якія атрымліваюцца на эмпірычным узроўні. Да таго ж тэарэтычнае мысленне непазбежна абапіраецца на пачуццёва-наглядныя вобразы, з якімі мае справу эмпірычны ўзровень даследавання.

У сваю чаргу, эмпірычны ўзровень навуковага пазнання не можа існаваць без дасягненняў тэарэтычнага ўзроўню. Эмпірычнае даследаванне звычайна абапіраецца на пэўную тэарэтычную канструкцыю, якая вызначае кірунак гэтага даследавання, абумоўлівае і абгрунтоўвае прымяняюцца пры гэтым метады.

Эмпірычны і тэарэтычны ўзроўні пазнання ўзаемазвязаны, мяжа паміж імі ўмоўная і рухомая. Эмпірычнае даследаванне, выяўляючы з дапамогай назіранняў і эксперыментаў новыя дадзеныя, стымулюе тэарэтычнае пазнанне (якое іх абагульняе і тлумачыць), ставіць перад ім новыя больш складаныя задачы. З іншага боку, тэарэтычнае пазнанне, развіваючы і канкрэтызуючы на базе эмпірыі новае ўласнае ўтрыманне, адкрывае новыя, больш шырокія гарызонты для эмпірычнага пазнання, арыентуе і накіроўвае яго ў пошуках новых фактаў, спрыяе ўдасканаленні яго метадаў і сродкаў і т. п.