Гипосенсибилзация

Гипосенсибилизация - деп организмнің антигенге көтеріңкі сезімталдығының иммундық тетіктерін тежеуге немесе оның дамуынан алдын-ала сақтандыру жолдарына бағытталған профилактикалық шаралардың жиынтығын айтады. Гипосенсибилизация құбылысын 1907 жылы А. М. Безредка ашты. Анафилаксиялық сілеймеден тірі қалған жануарларға оны туындатқан антигенді бірнеше күннен кейін қайта енгізгенде, олардың жоғары сезімталдығы жоғалады, анафилаксиялық сілейме қайтадан дамымайды. Клиникаларда сіреспеге, күл ауруына (дифтерияға) т.б. ауруларрға қарсы емдік сарысуларды адамға енгізерде жоғары сезімталдықты төмендететін енгізулер кеңінен қолданылады. Антигеннің негізгі бөлшегін енгізуден 1-2 сағат бұрын науқастың тері астына (қанға жіберуге болмайды!) 0,05—0,1 мл осы сарысуды енгізу қажет. Бұл жағдайда қайталап енгізілген антигенге адам организмінде аллергиялық серпілістер байқалмайды.

Гипосенсибилизация спецификалық және бейспецификалық болады. Спецификалық гипосенсибилизация аллергиялық ауруы бар науқасқа сезімталдықты көтерген аллергеннің өте аз мөлшерін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезде енгізілген аллергенге қарсы организмде тежегіш (қорғаныстық) антиденелер (ІgG) өндіріледі. Бұл антиденелер арнайы аллергенмен тез байланысып:

● фагоцитозға ұшырайтын аллерген+антидене кешенін құрады;

● аллергиялық антидене ІgЕ түзілуін азайтады;

● аллергиялық дәнекерлерді тез бейтарапталып үлгеруіне мүмкіншілік пайда болады;

● Т-супрессорлардың белсенділігі қалпына келеді.

Бұндай гипосенсибилизация аллергиялық серпілістердің реагиндік I-түрін (поллиноздарды, атопиялық бронхиалық демікпені, есекжемді т.с.с. ауруларды) емдеуде нәтижелі болады.

Бейспецификалық гипосенсибилизация организмнің аллергенге сезімталдығын кейбір дәрілермен, физиотерапиялык, және шипажайлық емдеу шараларымен төмендету арқылы жүзеге асады. Бұл шараларда организмнің жоғары сезімталдығының иммундық тетіктерін (антиденелердің түзілуін) тежеуге бағытталған. Осы мақсатта магниттік өрістер, глюкокортикоидтық гормондар, кейде иммундық тежегіштер (циклофосфан, 6-меркаптопурин, имуран т. б.), иондағыш сәулелер, цитостатикалық (нәруыздар түзілуін тежейтін) антибиотиктер, арнайыланған антилимфоциттік антиденелер қолданылады.

Аллергиялық серпілістердің I-ші анафилаксиялық түрінде, әсіресе атопиялық аурулар кездерінде, медиаторлардың бөлініп шығуы жасушалар ішіндегі циклдік АМФ-тың деңгейі төмендеп кетуіне байланысты болады. Сондықтан аденилатциклаза ферментінің белсенділігін (простагландиндер Е₁, Е_2,, адреналин, норадреналин енгізіп) арттыру немесе фосфодиэстераза ферментін (теофиллин, эуфиллин т. б. енгізіп) тежеу арқылы, жасушалар ішінде цАМФ-тың деңгейін көтеру аллергиялық медиаторлардың босауын азайтады да, белгілі мөлшерде емдік әсер етеді. Сонымен бірге аллергиялық ауруларды емдеуде оның медиаторларына (гистамин, серотонин, брадикинин т.с.с.) және қабынуға қарсы дәрі-дәрмектер клиникада кеңінен қолданылады.

Жалған аллергиялар.

Клиникалық көріністері бойынша аллергиялық серпілістерге ұқсас, бірақ олардан бірінші иммундық серпілістер сатысы болмауымен ерекшеленетін, дерттік үрдістерді жалған аллергиялар дейді. Сонымен, жалған аллергиялар кездерінде аллергенге организмнің сенсибилизациясы болмайды, ал аллергияның медиаторлары бөлінетін, патохимиялық өзгерістер және патофизиологиялық бұзылыстар сатылары айқын байқалады. Бұл аллергия кезінде, аллерген мен арнайы антидененің әрекетесуі болмай-ақ, аллергия дамытатын биологиялық белсенді заттардың (гистаминнің, комплемент құрамбөлшектерінің, простагландиндер мен лейкотриендердің) тін жасушаларына тікелей бүліндіргіш әсерлері болады.

Жалған аллергиялар үш түрлі жолмен дамуы ықтимал:

● гистаминдік;

● комплемент жүйесі әсерленуінің бұзылыстарынан;

● арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстарынан.

Жалған аллергиялардың гистаминдік жолы. Оның негізінде дене сұйықтарында гистаминнің мөлшері тым артып кетуі жатады. Ол мына жағдайларда байқалады:

♣ лаброциттер мен базофилдерден гистаминді босататын заттардың әсерлерінен; бұл заттарды гистаминнің либераторлары деп атайды. Олар тағамдық заттарда (жұмыртқада, құлпынайда, лимонда, бананда, шоколадта, балық өнімдерінде т.б.) болады. Олардың әсерлерінен лаброциттер мен базофилдердің түйіршіктері сырттарына шығарылып, гистамин босап шығады;

♣ артық гистаминнің әсерсіздендірілуі бұзылыстарынан; гистамин әртүрлі ферменттердің (гистаминаза, моноаминоксидаза, диаминоксидаза т.б.) қатысуымен тотығып ыдыратылады және қан нәруыздарымен, гликопротеидтерімен байланстырылып (гистаминопексия) әсерсіздендіріледі. Осылардың бұзылыстарында гистаминнің тіпті аз мөлшерлерінен бас ауыруы, есекжем, іш өтулері сияқты көріністер пайда болады;

♣ ішек дисбактериозы кездерінде ішекте амин қышқылы гистидиннен карбоксил тобын босатып шығаратын микробтардың көбейіп кетуінен, ол гистаминге ауысады. Осы жағдайларда гистаминнің көбейіп кетуі болады.

Гистамин өкпеде майда кеңірдекшелерді жиырады, теріде венулаларды кеңітіп, олардың қабырғаларының өткізгіштігін көтереді. Осылардан тыныс алудың тарылуы, терінің қызаруы, ісіну дамиды. Көптеген қан тамырларының кеңейіп кетуінен артериалық қысым төмендеп кетуі де ықтимал.

Комплемент жүйесі әсерленуінің бұзылыстары. Комплемент жүйесінің дәстүрлі және жанама жолдарымен әсерленулері бұзылыстарынан жалған аллергиялар дамиды. Оның әсерленулерінен пайда болатын құрамбөлшектері (С_4а, С_2в, С_3а, С_5а, т.б.) лаброциттерден, базофилдерден, тромбоциттерден, нейтрофилдерден аллергия медиаторларын босатып шығарады. Содан лейкоциттердің өзара жабысуы, олардың тамыр қабырғасына жабысу қабілеттерінің артуы, тегіс салалы еттердің жиырылуы т.б. құбылыстар, кейде анафилаксиялық сілеймеге ұқсас жағдай, дамиды. Комплементтің әсерленуі протеазалардың (плазминнің, трипсиннің), калликреиннің, рентген-айқындағыш заттардың, декстранның әсерлерінен, ұзақ сақталған қан плазмасын немесе гамма-глобулин құйғанда т.б. жағдайларда байқалады.

Комплементтің бірінші құрамбөлшегі С₁-тежегішінің аутосомдық - үстем жолмен ұрпаққа тарайтын тектік ақауы болатыны белгілі. Көпшілік жағдайларда бауырда оның түзілуінің бұзылуынан тапшылығы дамиды. Осы жағдайларда немесе оның белсенділігі төмендеуден Квинке ісінуінің жалған аллергиялық түрі байқалады.

Әртүрлі (жарақат, хирургиялық әрекеттер, тіс жұлу т.с.с.) себептерден қан ұюы артқанда Хагеман факторының белсенділігі көтерілуден плазмин түзілуі көбейіп, комплемент жүйесінің әсерленуіне әкеледі. Соның бастапқы сатысында С₂ құрамбөлшегінен кинин тәріздес зат өндіріледі де, қан тамырлары қабырғаларының өткізгіштігі көтеріліп, Квинке ісінуі дамиды.

Арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстары. Эндотоксиндердің, дәрілердің әсерлерінен арахидон қышқылы алмасуының бұзылыстары байқалады. Фосфолипаза ферменттерінің белсенділігі көтерілуден жасушалардың мембранасындағы фосфолипидтердің ыдырауы болып, арахидон қышқылы босап шығады. Ол циклоксигеназа және липоксигеназа ферменттерінің қатысуымен простагландиндерге және лейкотриендерге айналады. Бұлар организм жүйелеріне, ағзаларына, тіндеріне және жасушаларына белсенді биологиялық әсер етеді. Простагландиндер F тегіс салалы еттерді жиырады, простагландиндер Е, керісінше, оларды босаңсытады, Тромбоксан А₂ тромбоциттердің агрегациясын туындатады және тегіс салалы еттерді жиырады, ал простациклин керісінше әсер етеді. Лейкотриендер С₄, Д₄ тегіс еттерді жиырады, шырыш бөлінуін қатты көтереді, коронарлық қан айналымды азайтады, жүрек жиырылуын әлсіретеді. Лейкотриен В₄ нейтрофилдерге хемотаксистік әсер етеді, оларда оттегінің бос радикалдары құрылуын арттырады. Лейкотриен Е₄ ұзақ мерзім бронхоспазм дамытады.

Кейбір адамдарда қабынуға қарсы стероидтық емес дәрілерге төзімсіздік болады. Осыдан осы дәрілердің әсерлерінен теріде жеңіл-желпі бөртпелер пайда болуынан бастап, ауыр анафилаксиялық сілеймеге ұқсас жағдайлар дамуына дейін бүліністер байқалады. Жорамал бойынша, бұл дәрілер циклоксигеназа-2 ферментінің белсенділігін тежеп, липоксигеназалық жолмен арахидон қышқылынан лейкотриендердің түзілуін арттырып жібереді.

Жалған аллергияны парааллергия немесе гетероаллергия деп те атайды. Парааллергия химиялық құрылымы ұқсас, бірақ әртекті нәруыздық заттарға дамиды. Мәселен, қысқа мерзім ішінде әртүрлі жұқпалы ауруларға қарсы бірнеше екпелер жасағанда байқалады.

Организмнің бір антигенге көтеріңкі сезімталдығы басқа бір, антигендік қасиеті жоқ, өршіткіш ықпалдардың әсерлерінен көрініс табуын гетероаллергия деуге болады. Ондай ықпалдарға суық тиюін, ыстық соғуын, организмнің уыттануларын, сәулелердің әсерлерін т.с.с. жатқызуға болады. Мәселен, жіті диффуздық гломерулонефриттің немесе созылмалы аурулардың мезгіл-мезгіл асқынулары дамуында осы өршіткіш ықпалдардың маңызы бар. Дегенмен, олардың даму жолдарында жасушалардың қатысуымен дамитын аллергиялық серпілістердің (БДЖС-тың) маңызы шешуші орын алады. Бұл өршіткіш ықпалдардың әсерлерінен организмде аллергендер пайда болу мүмкіншіліктерін де есте сақтау қажет

Жұқпалар патофизиологиясы. Сепсис

Жұқпалар сезімтал организм мен микробтардың өзара әсерлерінен дамиды. Жұқпалы аурулардың, басқа аурулар сияқты, өздерінің себепкер ықпалдары мен даму жолдары болады. Олардың дамуында сырттан енген жұқпаларға қарсы тұтас организмнің, жүйелердің, ағзалар мен тіндердің және жасушалардың деңгейлерінде қорғаныстық тетіктері қосылады. Бұл тетіктер жеткілікті болғанда организм жұқпалардан нәтижелі қорғанып, сырқаттану болмайды немесе ол жеңіл түрде ғана болады. Ал олар жеткіліксіз болғанда ауыр жұқпалы аурулар дамиды. Жұқпалы үрдістердің бірнеше түрлерін ажыратады:

● Сепсис – жұқпалардың бүкіл денеге жайылған ауыр түрі. Бұл кезде міндетті түрде немесе шартты түрде дерт туындататын микробтардың денеге жайылуынан организмнің жүйелі қабынуы болады;

● Септикопиемия – науқас адамдардың әртүрлі ағзалары мен тіндерінде іріңді ошақтардың қалыптасуымен сипатталатын түрі;

● Бактериемия, вирусемия, фунгиемия – бактериялардың, вирустардың, майда саңырауқұлақтардың қанда болуымен, бірақ олардың онда өсіп-өну белгілері болмауымен, көрінетін түрі;

● Салдарлық жұқпалар – организмде бар бір жұқпалы ауру кезінде екінші бір микробтардан туындаған жұқпалы үрдістің түрі;

● Микстинфекция – бір мезгілде бірнеше микробтардан дамитын жұқпалы үрдіс түрі;

● Реинфекция – науқас адам сауыққаннан кейін сол дертті туындатқан микробтың әсерінен жұқпалы үрдістің қайталануы;

● Суперинфекция – науқас адам сауықпай жатып, сол дерт туындатқан микробты қайта жұқтыруы.

Адам тәні мен микробтардың өзара қатынастары үш түрде болуы ықтимал.

Бірінші түрінде микробтар организмнен өзіне қажетті қоректік заттар тауып тіршілік етеді. Көпшілік жағдайда олар уытты заттар өндіріп шығарады Осыдан организмге олар зиянын тигізеді және дерт туындатады. Осындай жағдайды масылдық (паразитизм) дейді.

Екінші түрінде микробтар мен организмнің өзара тиімді тіршілік етуі болады. Мәселен, адам тәні мен қалыпты ішек бактерияларының тіршілігі бір-біріне пайдалы әсер етеді. Осындай жағдайды септесіп тіршілік ету (мутуализм, лат. mutuus - өзара) дейді. Бірақ бұл бактериялар ішекте ғана болуы қажет. Егер әртүрлі себептерден олар денеге тарап кетсе, онда олардың уыттарынан организмнің уыттануы, тіпті сепсистік сілейме (шок) дамуы ықтимал.

Үшінші түрінде микробтардың тіршілігі организмге зиянды әсер етпейді. Мәселен, қалыпты тері мен шырышты қабықтардағы, ішектердегі бактериялар. Олар организмнен қажетті қоректік заттарын алып тіршілік етеді, бірақ оған зиянын тигізбейді. Осындай жағдайды табақтастық (комменсализм, франц.- commensal – табақтас) немесе табақтасып тіршілік ету дейді. Бұндай микробтарды шартты түрде дерт туындататын микробтарға жатқызады. Организмнің иммундық жүйесінің бұзылыстарында олардың әсерлерінен оппортунистік (лат. opportunus – көнгіш, ыңғайлы) жұқпалы аурулар дамиды.

Жұқпалы аурулар қоздырғыштарының түрлері.

Жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына қарапайым жәндіктерді, майда саңырауқұлақтарды, бактериялар мен вирустарды жатқызады. Олардың әр қайсысы өзіне ғана тән жұқпалы үрдіс дамытады. Ол микробтың жаратылысынан байланысты болады. Жұқпалы үрдістің дәстүрлі үлгісі бактериялық жұқпаларға ғана тән. Ал вирустық жұқпалар дамуында бұл үрдіс әртүрлі болады. Өйткені, олар жасуша гендеріне әсер ететін болғандықтан, әртүрлі вирустық жұқпалардың дамуында маңызды ерекшеліктер байқалады.

Микроорганизмдердің жұқпалы ауру туындату қабілетін олардың дерттілігі (патогенділігі) дейді.

Дерттілік қоздырғыштардың бір түрінің өкілдеріне ғана тән түрлік белгі. Бұл белгі микроорганизмдердің гендік бағдарламасында бекітілген және ол тұқым қуалау арқылы туынды микробтарға беріледі. Дерттіліктің нәтижесінде:

● жұққыштық немесе организмге ену қабілеті;

● организмде өсіп-өну қабілеті;

● сол қоздырғышқа ғана тән даму жолдарымен ауру туындату қабілеті – қамтамасыз етіледі.

Дерттілік өлшемі болып, микроорганизмдердің вируленттілігі (лат. virulentus – уытты, дерт туындататын)есептеледі.

Вируленттілік - микроорганизмнің дерт туындататын белсенділік дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Ол микробтың сипатынан және организмнің қабылдағыштығынан байланысты болады. Вируленттіліктің өлшемі болып, жұқпалы аурудың дамуына қажетті тірі микробтардың ең аз мөлшері есептеледі. Жұқпалы аурудың өту қарқыны микробтың вируленттілігіне байланысты болады. Микробтың вируленттілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ауру оның аз өлшемінен жұғады. Ал, микробтың вируленттілігі төмен болғанда ауру жұқтыру үшін оның мөлшері де көп болуы қажет.

Микробтардың организмде дерт туындататын ықпалдарына:

● организмге енгіштік және озбырлық ықпалдары;

● тіндерге жабысу және колония құрып, өсіп-өну ықпалдары;

● фагоцитозға және иммундық жүйеге қарсы тұратын ықпалдары;

● уыттар өндіріп шығаратын ықпалдары – жатады.

Микроорганизмдер, тін нәруыздарын ыдырататын ферменттер өндіріп және жіңішке талшықтарымен белсенді түрде қозғалып, тіндерге енеді, организмнің ішкі ортасына тарайды.

Тіндерге енген микробтар жасушалардың рецепторларымен байланысады және онда өсіп-өну арқылы жекелеген біртектес топтар (колония) құрады. Фагоцитозға және иммунитетке қарсы тұратын ықпалдарымен организмнің қорғаныстық жүйелерінен сақтанады.

Микроорганизмдер көптеген уыттар өндіріп шығарады. Бұл уыттар эндотоксиндер және экзотоксиндер болып ажыратылады.

Эндотоксиндер бактериялардың бүліністері кездерінде сыртқы ортаға бөлініп шығады. Олар бактериялармен тығыз байланысқан болады және липополиқанттарға жатады. Эндотоксиндер фагоциттермен жұтылады. Содан көптеген биологиялық белсенді заттар: простагландиндер, лейкотриендер, тромбоциттерді әсерлендіретін фактор, интерлейкиндер, интерферондар, өспені жоятын фактор т.с.с. бөлініп шығады. Осылардың әсерлерінен тіндердің бүліністері болады, эритроциттердің гемолизі, лейкоциттердің ыдырауы, тіндердің некрозы, жүйке жүйесіне уыттылығы дамиды.

Экзотоксиндер көпшілік микроорганизмдердің тіршілігінде сыртқы ортаға шығарылады. Олар негізінен нәруыздарға жатады және өте аз өлшемдерде уытты болады, өте жоғары спецификалық әсер етеді. Олардың әсерлерінен белгілі бір химиялық үрдістер артады, организм тіршілігіне маңызды қосындылар ыдыратылады, оның қорғаныстық жүйелерін басып тастайды.

Экзотоксиндердің әсер ету жолдарына қарай оларды 5 топқа ажыратады:

● жасуша қабықтарын бүліндіретін уыттар, мәселен, E-coli гемолизині, P. haemolitica лейкотоксин, C. perfringens α-токсиндер, St. aureus α-токсин т.б. көптеген уыттар;

● жасушаларда нәруыздар түзілуін тежейтін уыттар, мәселен, C. diphteriae гистотоксині, P. aeruginoza А экзотоксині, S. disenteriae токсині т.с.с.;

● екіншілік дәнекерлердің (мәселен, цАМФ) алмасу жолдарын әсерлендіретін уыттар (мәселен, тырысқақ ауруының энтеротоксині аденилатциклаза ферментінің белсенділігін көтеріп, цАМФ түзілуін арттырады. Осыдан ішектерде Na⁺ , K⁺ иондары мен судың сіңірілуі бұзылады;

● протеазалар өте күшті уыттарға жатады. Олар тін нәруыздарын ыдыратады (мәселен, ботулин уыты, сіреспе уыты т.б.);

● иммундық жауапты әсерлендіретін уыттар (мәселен, уытты сілейме синдромының уыттары, энтеротоксиндер, S. pyogenes пирогендік экзотоксиндер т.б.). Олар иммундық жүйенің антигенді таныстыратын жасушаларына және Т-лимфоциттеріне әсер етіп, цитокиндердің өндірілуін арттырады, тін жасушаларын бүліндіріп, қабыну дамытады.

Жұқпалар пайда болуына әкелетін жағдайлар.

Жұқпалардың пайда болуы олардың организмге ену (қақпаларынан) жолдарынан, организмде тарау жолдарынан және организмнің жұқпаға қарсы төзімділігінен байланысты болады.

Микроорганизмдердің денеге ену жолдарын ену қақпалары – деп атайды. Олар денеге:

● тері арқылы (мәселен, безгек, бөртпе сүзек т.б. аурулардың қоздырғыштары);

● тыныс алу жолдарының шырышты қабықтары арқылы (мәселен, тұмау, қызылша, жәншау (скарлатина) т.б. аурулардың қоздырғыштары);

● ас қорыту жолдарының шырышты қабықтары арқылы (мәселен, іш сүзегі, сатқақ (дизентерия), тырысқақ т.с.с. аурулардың қоздырғыштары);

● несеп-жыныс жолдарының кілегей қабықтары арқылы (мәселен, соз ауруының, мерездің, жүре пайда болған иммундық тапшылықтық синдромның (ЖИТС) т.б. дерттердің қоздырғыштары);

● қан және лимфалық тамырлардың қабырғалары арқылы (мәселен, вирустық гепатиттер, ЖИТС егіп дәрі енгізгенде, қан құйғанда) – енеді.

Микроорганизмдер денеде жасуша аралық кеңістіктердің бойымен, лимфамен, қанмен және сірі қуыстар мен жұлын-ми өзегінің сұйықтары арқылы тарайды.

Микробтардың организмге енуі әлі жұқпалы аурудың дамуына әкелмейді. Организмнің қорғаныстық күштерінің жағдайына қарай жұқпалы ауру дамымауы мүмкін немесе организм, өзі сырқаттанбай, бактерия тасымалдаушы болып қалуы ықтимал. Организмнің жұқпаларға қарсы төзімділігі:

● микробтардың денеге еніп кетуінен сақтандыратын;

● микробтардың денеде өсіп-өніп кетуінен сақтандыратын;

● микробтардың дерт туындату әсерінен сақтандыратын - мүмкіншіліктері- мен қамтамасыз етіледі (Организм реактивтілігін қараңыз).

Микроорганизмдердің жасушаларды бүліндіру тетіктері.

Вирустар. Вирустық жұқпалар кездерінде жасушалардың ішінде вирус өсіп-өнеді және вирустық геном мен жасушалық геномның өзара әрекетесуі болады. Вирустар жасушаны бірнеше жолдармен бүліндіреді:

● жасушалардың нуклеин қышқылдарының қызметтерін тежеп нәруыздардың түзілуін бөгеп тастайды. Мәселен, полиовирустар жасушалардың m-РНК–ның трансляциясын бөгеп, вирустық m-РНК молекуласының трансляциясын әсерлендіреді;

● кейбір вирустардың (адамның иммундық тапшылықты вирусы, қызылшаның, ұшықтың вирустары) нәруыздары жасуша қабығына кіріп кете алады және тікелей оның рецепторлық т.б. қызметтерін бұзады;

● вирустар жасушаларды ерітіп жібере алады. Мәселен, құтырма ауруының вирусы жүйке жасушаларын, сарғыш қызба ауруының вирусы бауырдың жасушаларын, тыныстық вирус тыныс алу жолдарының эпителий жасушаларын ыдыратып жібереді;

● вирустар жасушалардың апоптозына әсер етеді. Мәселен, адамның иммундық тапшылықты вирусы, аденовирус E1A апоптозды әсерелендіреді; Кейбір вирустар (мәселен, өспе туындататын вирустар) керісінше жасушалардың апоптозын бөгеп тастайды;

● вирустық нәруыздар жасушалардың сыртына шығарылып, организмнің иммундық жүйелерімен бөтен текті антиген ретінде танылады және ол жасушалар Т-лимфоциттерімен жойылып жіберіледі. Осыдан осы вирусы бар жасушалардан тұратын ағзалар мен тіндер бүлінеді;

● вирустар микробтарға қарсы қорғаныстық жасушаларды бүліндіреді. Осыдан салдарлық жұқпалар дамып қосылуына мүмкіншіліктер пайда болады. Мәселен, адамның иммундық тапшылықтық вирусы Т-хелпер жасушаларын бүліндіріп, қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын бактериялардың әсерлерінен оппортунистік жұқпалар дамуына әкеледі;

● вирустар бір жасушаларды бүліндіріп, олардың қызметтеріне тәуелді басқа жасушалардың тіршілігін бұзады. Мәселен, полиовирустар қимылдық нейрондарды бүліндіруден бұлшықет жасушалары семіп қалады;

● жасушаға енген вирустар жасушаның өсіп-өнуін арттырып, өспеге айналдырады, кейде созылмалы және аутоиммундық аурулар дамуына әкеледі.

Бактериялар барлық дерттілік ықпалдарын пайдаланып тіндердің бүліністерін туындатады. Олар гидролиздік ферменттерімен (гиалуронидаза) тіндерді ыдыратады. Сонымен бірге бактериялардың уыттары организмді уыттандырады. Бұл уыттардың да, әсіресе экзотоксиндердің, ферменттік белсенділігі болады (жоғарыдан қараңыз).

Жұқпалы үрдістердің патогенезі.

Жұқпалы үрдістер кездерінде қызба, қабыну, гипоксия, зат алмасуларының бұзылыстары және организм ағзалары мен тіндерінің, жүйелерінің қызметтерінің бұзылыстары байқалады. Қызба жұқпалардың әсерлерінен фагоциттерде өндірілетін эндогендік пирогендердің ықпалынан, қабыну тін бүліністеріне жауап ретінде дамиды. Гипоксия тіндерде биологиялық тотығудың бұзылыстарынан және өкпе гиповентиляциясынан дамиды. Жұқпалы үрдістердің бастапқы кезеңдерінде зат алмасуларында ыдырау үрдістері басым болса, соңғы сауығу кездерінде түзілу үрдістері басым болады.

Жүрек-қан тамырлар жүйесінде бактериялардың уыттарының әсерлерінен дамитын:

● су мен электролиттер алмасуларының бұзылыстары;

● қышқылдық-сілтілік үйлесімнің бұзылыстары;

● қан құрамы мен оның қасиеттерінің өзгерістері т.с.с. бұзылыстардан миокардта қан айналым өзгереді, кардиомиоциттердің мембраналары мен ферменттік жүйелерінің бүліністері, жүректің энергиямен қамтамасыз етілуінің және жүйкелік-сұйықтық реттелістерінің бұзылыстары байқалады. Қан тамырларының өзгерістері дамиды. Осыдан:

♣ жүрек аритмиясы;

♣ коронарлық қан айналым жеткіліксіздігі;

♣ жүректе майда қан айналым бұзылуы;

♣ жүрек қызметінің жеткіліксіздігі;

♣ айналымдағы қанның дене мүшелері арасында қайта бөлініске ұшырауы – байқалады. Осылардың нәтижесінде жүйелік қан айналымның жіті (кейде коллапс, кардиогендік сілейме дамуына дейін) немесе созылмалы жеткіліксіздіктері дамиды.

Сыртқы тыныс жүйесінде жұқпалардың әсерлерінен тыныс алудың реттелуі өзгеріп, өкпеде ауа алмасуы бұзылады, тыныс алу жиі және үстіртін болудан өкпе ұяшықтарында гиповентиляция дамиды. Осыдан тыныстық гипоксия байқалады.

Жүйке жүйесінде бактериялардың уыттарының әсерлерінен уыттану байқалады. Жүйке жасушаларында су мен электролиттердің алмасуы бұзылады, нейрондарда әрекеттік потенциал қалыптасуы өзгереді. Осыдан бастапқы кезінде жүйке жүйесінде қозу үрдістері басым болып, ауыр жұқпалы аурулар кездерінде сандырақтау, елес, ұйқы қашу, қобалжу, бас ауыруы т.б. көріністер пайда болады. Артынан жүйке жүйесінде тежелу үрдістері басым түседі. Осыдан көңіл-күйдің бей-жайлығы, ұйқы басу, ойлау қабілетінің төмендеуі т.с.с белгілер байқалады.

Ас қорыту жүйесінде ішек-қарын жолдарының қимылдық және сөлденістік қызметтері бұзылады, тәбет жоғалады. Бауырдың уытсыздандыру қызметіне ауыр жүктеме түседі.

Бүйректе несеп сүзілуі жәнеоның сыртқа шығарылуы өзгереді.

Бұл көрсетілгендердің барлығы көпшілік жағдайларда организмге жұққан жұқпаның түрлерінен тікелей байланысты болады.

Жұқпалы аурулардың ерекшеліктері.

Жұқпалы аурулардың басқа ауруларға қарағанда біршама ерекшеліктері бар. Оларға:

● дамыған аурудың туындатқан жұқпаға арнайылығы (көпшілік жағдайларда әрбір дерт туындататын микроб өзіне ғана тән ауру дамытады, ал шартты түрде дерт туындататын микробтардың мұндай қасиеті болмайды. Соңғылардың әсерлерінен әртүрлі аурулар дамуы ықтимал);

● басқа адамдарға жұққыштығы;

● жұғу кезеңінің болуы (жұқпалы ауру барысында микробтың науқас адамнан сау адамға жұғатын мерзімі болады. Оның ұзақтығы осы ауруға ғана тән болады);

● иммунитет қалыптасуы (жұқпалы ауруларға ғана тән. Жүре пайда болған иммунитеттің қарқыны мен ұзақтығы әртүрлі жұқпалы аурулар кездерінде әртүрлі болады және бұл аурулардың өтуі мен аяқталуына елеулі ықпал етеді. Кейде жұқпалардың әсерлерінен салдарлық иммундық тапшылық дамуы мүмкін. Егер иммундық жауап сәйкес болмаса, онда ол өзі дерт дамытып, организмнің өліміне әкелуі ықтимал);

● ауру барысының оралымдылығы (аурудың даму жолдарына байланысты бірінен біріне тізбектеліп ауысатын кезеңдердің болуы) – жатады.

Жұқпалы аурулардың өту сатылары.

Жұқпалы аурулар бірінен біріне ауысатын 4 сатыда өтеді:

● әйгіленімсіз (инкубациялық) саты;

● хабаршы (продромалық) саты;

● айқындалу сатысы;

● аяқталу сатысы.

Жұқпа жұққаннан кейін алғашқы ауру белгілерінің пайда болуына дейінгі кезеңді әйгіленімсіз сатысы дейді. Оның ұзақтығы бірнеше сағаттан (жіті ішек жұқпаларында) бірнеше жылдарға дейін (ЖИТС) созылады. Бұл кезде аурудың ешбір белгіісі байқалмайды. Әйгіленімсіз сатысында микробтардың организмнің ішкі ортасына бейімделуі, белгілі ағзалар мен тіндерге жинақталып, өсіп-өнуі болады. Организмнің қорғаныстық күштері жұмылдырылады.

Хабаршы сатысында аурудың жалпылама бейспецификалық (әлсіздік, дене қызымы көтерілуі, бас ауыруы, ұйқы бұзылуы, бұлшықеттердің сырқырауы т.с.с.) белгілері пайда болады. Дамыған ауруға тән белгілер әлі байқалмайды. Бұл саты барлық аурулар кездерінде болмауы да мүмкін. Бұл кезде микробтардың өсіп-өнуі, олардың жасушаларды бүліндіретін ықпалдарымен қабаттасады. Организмнің бейспецификалық төзімділік тетіктері іске қосылады. Эндогендік пирогендердің әсерлерінен қызба дамиды, қабынудың жіті фазасының нәруыздары түзіледі. Төзімділіктің спецификалық тетіктері жұмылдырыла бастайды.

Айқындалу сатысында аурудың барлық әйгіленімдері айқындалады. Ағзалар мен тіндердің бүліністері болады.

Ауру науқастың сауығуымен, дерттің созылмалы түрге ауысуымен немесе адамның өлімімен аяқталады.

Жұқпалы аурудың дамуы әрдайым организмнің қорғаныстық күштерінің жұмылдырылуымен қабаттасады. Олар дерт туындатқан микробты тауып, жоюға немесе аластауға, ауру кезінде пайда болған құрылымдық және функциялық бұзылыстарды қалпына келтіруге бағытталады.

Жұқпа қоздырғыштарына организмнің қорғанып-бейімделу жолдары.

Организнің қорғану тетіктері спецификалық және бейспецификалық болып екіге ажыратылады.

Бейспецификалық тетіктеріне:

● терінің, шырышты қабықтардың т.б. тіндердің тосқауылдық және бактерияларды жоятын қызметтері;

● нейтрофилдер мен макрофагтардың микробтарды жеп қоюы (фагоцитозы);

● биологиялық сұйықтардың бактерияларды жоятын немесе олардың өсіп-өнуін тоқтататын тетіктері (лизоцим, пропердин, лактоферин, лизиндер, интерферондар, комплемент құрамбөлшектері т.б.);

● рефлекстік қорғаныстық серпілістер (түшкіру, құсу, жөтелу, шырыш шығару) – жатады.

Арнайыланған қорғаныстық тетіктер.

Жұқпалы үрдістер кездеріндегі ең нәтижелі қорғаныстық тетік болып иммундық серпілістер есептеледі. Микроорганизмдердің құрамында көптеген антигендік анықтағыштар (эпитоптар) болады. Иммундық жүйе соларды бөтен текті зат ретінде таниды да, иммунитеттің сұйықтық және жасушалық тетіктерін дамытады. Содан әр микробтың жеке түріне ғана қарсы арнайыланған төтемелілік байқалады. Бұл кезде организмге жаңадан енген микробқа қарсы арнайыланған антиденелер өндіріледі, ал бұрынғы кездескен микробтарға бұрын дамыған иммунитетті жаңғыртып, қарсы тұрады.

Иммундық жауаптың түрі микробтың организмге ену жолына және оның түріне, ерекшелігіне байланысты болады.

Сырттан енетін дерт туындататын ең тұрпайы микроорганизмдерге приондар жатады. Оларда нуклеин қышқылдары болмайды. Приондар сүт қоректі жануарлар мен адамдарда қан сорғыш жәндіктермен тасымалданатын ми бүліністерін (энцефалопатиялар) дамытады. Бұл кезде ми сыңарларында және мишықта амилоидтық түйіндақтар жиналып қалады. Содан бұл жасушаларда көпіршікті бүліністер дамып, олардың семуі болады. Бұл дерт ұзақ уақыт байқалмай, артынан тез өршіп, адамның өліміне әкеледі.

Приондарға организмнің иммундық жүйесінің толық шыдамдылығы (толеранттығы) болып, оларға қарсы иммунитет дамымайды. Сондықтан олардан организм қорғана алмайды. Оны приондардың нәруыздарының тін нәруыздарына ұқсастығымен байланыстырады.

Вирустар. Вирустардың организмге ену қақпаларында, қанға түсуінде, нысана-жасушаларға жабысуында және жасушаларға енуінде оларға қарсы иммундық жауап төрт түрлі болады.

Ену жолдарында (шырышты қабықтар мен теріде) олар сөлденістік А-иммундық глобулиндермен және интерферондармен шабуылданады.

Вирус қанға түскенде қандағы иммундық глобулиндердің әсеріне ұшырайды. Бұл осы кезеңде ғана нәтижелі болады. Бірақ оның организм үшін жағымсыз жақтары да болуы ықтимал. Өйткені ол:

● антиденелермен байланысуынан организмнің қорғаныстық күштеріне вирустың төзімді құрамбөлшектері пайда болуына әкеледі;

● вирус антиденелермен байланысуынан иммундық кешендік аурулар дамуын арттырады;

● тін жасушаларына бүліндіргіш ықпал ететін цитокиндердің өндірілуін тым арттырып жібереді.

Вирус өзіне сезімтал жасушалармен жабысады және олардың сыртқы беттерінде өсіп-өнеді. Жасушалардың сырттарындағы вирустарды байланыстыратын арнайы рецепторлар қалыпты жағдайларда әртүрлі міндеттер атқаратын рецепторлар болулары мүмкін. Олар гормондардың немесе басқа дабылдық молекулалардың әсерлерін қабылдайтын рецепторлар болуы ықтимал.

Бұл кезде организм вирустың жасушаға енетін нәруыздарына қарсы антиденелер өндіреді. Содан бұл өндірілген антиденелер бөтен текті зат ретінде танылып, оларға қарсы аутоантиденелер түзіледі. Оларды аутоантиидиотиптер дейді. Бұлардың детерминанттық топтары вирустың эпитоптарымен бірдей болады. Сондықтан бұл аутоантиидиотиптер жасушалардың вирусты байланыстыратын рецепторларымен байланысады және сол рецепторларды бөгеп тастайды немесе оларды қоздырып жібереді. Осыдан аутоиммундық рецепторлық аурулар дамуы мүмкін. Мәселен, ұйқыбездің β - жасушаларының немесе нейрондардың вирустық бүліністері осы жолмен дамиды.

Вирус жасушаға енеді. Вирус жұқтырған нысана-ағзаның жасушалары вирустық антигенді өршітеді және вирустың әсерінен бұл жасушаларда жаңа антигендер түзіледі. Бұл кезеңде вирусқа қарсы организмнің иммундық жауабы бірнеше түрлі болады:

● нысана-жасушаларға уытты (цитотоксиндік)Т-жасушаларының қатысуымен;

● табиғи жендет жасушалардың қатысуымен;

● антиденеге-тәуелді жендет жасушалардың қатысуымен. Бұл келтірілген кездерде вирус қана жойылып қоймай, вирусы немесе вирустық антигені бар тін жасушалары да жойылады. Сондықтан мұндай иммундық қорғану организм үшін өте ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін.

● комплементтің және фагоцитоздың қатысуымен иммундық жауап болуы ықтимал. Бірақ бұл кезде вирусты және комплементтің құрамбөлшектері мен антидене кешендерін жеп қоюдан фагоциттердің өздеріне вирус жұғуы болады. Сонымен бірге жасушалардың сыртқы беттеріндегі вирустық антигендер фагоциттелініп кетуден, вирус жұқтырған жасушалар цитотоксиндік Т-лимфоциттерімен бөтен текті жасуша ретінде танылмайды. Содан вирус жұқтырған жасушалар цитотоксиндік Т-лимфоциттерімен жойылмайды.

Бактериялар. Бактериялық жұқпалардың бастапқы сатысында организмнің бейспецификалық қорғану тетіктері жұмылдырылады. (оларды жоғарыдан қараңыз).

Клиникалық көріністері пайда бола басталу сатысында бактериялардың липополиқанттарына, қылшықтарының антигендеріне, Т_х1-жасушаларына тәуелсіз, тездетілген иммундық жауап болады. Ол IgM түзілуін арттыру арқылы жүзеге асады. Осыдан микробтардың денеге тарауы шектеліп, олардың фагоциттермен желініп қойылуы артады.

Жұқпалы үрдістердің айқындалу сатысында арнайыланған иммундық жауап дамиды. Қанмен айналып жүрген антиденелер микробтарға қарсы бірнеше ықпалдар етеді:

● бактериялардың уыттарын (мәселен, сіреспе уытын) бейтараптайды;

● бактериялардың денеге тарау (мәселен, гиалуронидаза ферментін) факторын және вируленттілік факторларын әсерсіздендіреді;

● бактериялардың өсу факторларының рецепторларын (мәселен, темір иондарын байланыстыратын нәруыздарын) бөгейді;

● бактериялардың фагоциттерді тежейтін әсерін әлсіретеді;

● бактериялардың фагоциттерге жабысуын қамтамасыз етеді;

● комплементтің қатысуымен бактерияларды ыдыратып жібереді;

● бактериялардың қимыл-қозғалысын жоғалтады;

● бактериялардың жабыстырғыш молекулаларын байланыстырып, олардың дене жасушаларына жабысуынан сақтандырады;

● ыдырататын ферменттер ретінде әсер етеді.

Фагоциттердің іштерінде бактериялардың төзімділігі болғанда бактерия жұқтырған жасушаларға және грамм теріс микроорганизмдерге қарсы иммундық сұйықтық жауаппен қатар, одан да басымырақ, жасушаларға уыттылық әсер дамиды. Ол мыналармен қамтамасыз етіледі:

● жасушаларға уытты CD 8⁺ корецепторлары бар цитотоксиндік Т-лимфоциттерінің қатысуымен;

● табиғи жендет NK-жасушаларының бактерия жұққызған жасушаларға тікелей жанасуы арқылы уытты әсерімен;

● шырышты қабықтардың цитотоксиндік Т-лимфоциттерінің қатысуымен;

● әдеттен тыс фагоциттердің (мәселен, ішінде бактериялары бар фибробластардың) өндіріп шығарған белсенді цитокиндерінің жасушаларға уытты және бактериялардың өсіп-өнуін тежейтін ықпалдарының қатысуымен - ықпал етеді.

Бактериялардың антигендік анықтағыш топтары (эпитоптары) адам тіні жасушаларының антигендерімен ұқсас болғанда бактерияларға иммундық жауап тін жасушаларына қарсы аутоиммундақ бүліністер дамуын туындатады. Ол әсіресе тін үйлесімділігінің үлкен кешенінің бұзылыстары кездерінде байқалады. Мәселен, гемолиздік стрептококктардың антигендік қасиеті адам бүйрегіндегі тіректік мембрананың, буын т.б. ағзалары тіндерінің антигендерімен ұқсас болады. Содан осы жұқпаға қарсы өндірілген антиденелер көрсетілген тіндердің антигендерімен байланысуларынан олардың аутоиммундық бүліністері дамиды.

Майда саңырауқұлақтар. Олардың орналасқан жерлеріне қарай, сонымен қатар аллергия туындататын, әрі уыттылық қасиеттеріне қарай аурулардың бірнеше түрлерін ажыратады. Майда саңырауқұлақтардың иммуногендік қасиеті төмен болғандықтан организмде оларға қарсы антиденелер өндірілмейді. Бұл кезде иммунитет жасушалардың (әсерленген макрофагтардың, Т-жендет лимфоциттердің және жасушалардың) қатысуымен нысана-жасушаларға антиденелерге-тәуелді уыттылықпен қамтамасыз етіледі және организмде аллергия дамуына жиі әкеледі.

Тыныс алу және несеп-жыныс жолдарының шырышты қабықтары майда саңырауқұлақтармен бүлінгенде аллергиялық серпілістердің I-түрінің даму мүмкіншіліктері болады.

Терінің терең қабаттары майда саңырауқұлақтармен бүлінгенде аллергиялық серпілістердің жасушалардың қатысуымен дамитын IV-түрі жиі байқалады.

Теріде және ішкі ағзалардың (әсіресе кеңірдекшелер мен өкпенің) шырышты қабықтарында майда саңырақұлақтар ұзақ мерзім сақталғанда аллергиялық серпілістердің иммундық кешендік III-түрі даму мүмкіншілігі болады.

Осылармен қатар, майда саңырауқұлақтарға қарсы иммунитеттің әлсіреуі аутоиммундық аурулар дамуымен қабаттасады. Керісінше, аутоиммундық аурулар кездерінде майда саңырауқұлақтармен тіндердің бүліністері жиілейді. Осыдан кандидомикоздар мен аутоиммундық эндокринопатиялар қабаттасып кездеседі.

Қарапайым (тұрпайы) жәндіктер. Бұл қоздырғыштарға иммундық жауап Т-жасушаларының барлық түрлерінің қатысуымен болады. Кезкелген қарапайым жәндіктерге қарсы төзімділік цитокиндермен (интерлейкиндер-2,-3, өспелерді жоятын фактор, интеферондармен) қамтамасыз етіледі. Бірақ олардың тым артық жиналуы қабынудың жіті фазасының ұзаққа созылуына, дене қызымы көтерілуіне және адамның арып-жүдеуіне әкеледі.

Жасуша сыртында өсетін паразиттерге (мәселен, амебаға) қарсы қорғаныс IgG және IgM қатысуымен болатын антиденеге-тәуелді жасушаға уыттылықпен және фагоцитозбен қамтамасыз етіледі. Мұндай фагоцитоздың нәтижесінде организм қарапайым жәндіктерден тазарады. Бірақ көптеген қарапайым жәндіктер, фагоцитозға ұшырамай, тіршілігін сақтап қалады. Мәселен, токсоплазмалар, лейшманиялар, листериялар. Сондықтан организмде ұзақ сақталатын жұқпалар болып, түйіршіктелген қабынулар дамиды.

Жасуша ішінде өсетін паразиттерге (мәселен, лейшманиялар) қарсы қорғаныс жасушалардың, әсіресе Т_х1 лимфоциттерінің, қатысуымен болады. Бұл кезде табиғи жендет жасушалардың маңызы зор және иммундық глобулиндердің де қатысу мүмкіншіліктері бар. Иммундық глобулиндер қарапайым жәндіктердің жасуша ішіне жарып енуіне қажетті рецепторларды байланыстырады және комплемент жүйесін жігерлендіріп, бұл жәндіктерді ыдыратып жібереді.

Сонымен қатар, қарапайым жәндіктер өздерінің даму жолдарында организмнің иммундық жүйесіне қарсы бейімделу қасиеттерін қабылдайды. Олар паразитология пәнінде толығырақ қарастырылады.

Құрттар. Құрттарға қарсы иммундық жауап Т_х2 жасушаларының басым қатысуымен болады. Содан оларда интерлейкиндер 4, 5, 13 өндіріледі де, IgE түзілуі артады және эозинофилдер мен базофилдердің құрттарға қарсы әсерлері іске қосылады. Осыдан гельминтоздар кездерінде анафилаксиялық серпілістер даму мүмкіншілігі болады. Шырышты қабықтардың лаброциттері шырыш бөліп шығаруға және жабысқан құрттармен бірге эпителий жасушаларының сыдырылып түсуіне әкелетін белсенді заттар шығарады.

Құрттар, қарапайым жәндіктер сияқты, организмнің иммундық жүйесін тежейтін және оған қарсы бейімделетін қасиеттер қабылдайды. Сондықтан бұлардың әсерлерінен иммундық тапшылықтық, иммундық кешендік аурулар және аутоиммундық бүліністер дамиды.

Егер организмнің қорғаныстық тетіктері жұқпаны белгілі жерге орнықтыруға жеткіліксіз болса, туа біткен иммунитетті қамтамасыз ететін жасушалардың иммундық жауабы тым артық болып кетсе, онда жүйелі қабынулық серпілістер синдромы түрінде, сепсис дамуына қауіп пайда болады.