Ішкі Монолог пен диалог 13 страница

Х.Сүйіншәлиев. «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңі»

(Абай бөлімі)

Кімнің пікірі, қай пікірі ерекше ұнайды?

Өз пікірің туралы сөз қозға

Е с к е р т у: Ғалымдар пікірін мұғалім өзі оқып береді немесе жазып, алдарына тастайды. Қалған екі бағанда оқушы өзі толтырады (не ауызша, не жазбаша мұғалім қалауы бойынша).

Осындай тәсілдер оқушылардың көркем туындыны қабылдау, түсіну, талдау қабілеттерін дамытады. Әсіресе, өзіндік ойы, пікірін жетілдіруде де өте тиімді. Көркем шығарманы талдау жолдары, ең алдымен сол шығарманың өзіндік ерекшелігіне, мұғалімнің алдына қойған оқу, тәрбие мақсатына, оқушылардың ой өрісі, талғамы, білік – дағдысы, біліміне байланысты. Оқушылардың өзіндік қабылдауы пікірлерін бір арнаға бұрады, оны ғлыми негізге икемдеуге талдаудың, әрі сол талдаудың тиімді жолдарын ізденудің маңызы ерекше. Әдеби талдау суреткердің сол көркем шығарма негізіндегі идеяның проблематикасынан, көтерген мәселесінен туындауы керек. Мысалы, Абайдың табиғат лирикасына жазған өлеңдері көп. Барлығында да бір мәселе – табиғат, адам тіршілігі, немесе ұлы жазушы М.О.Әуезовтің «Еңлік – Кебек», «Қарагөз» трагедияларындағы басты мәселе – махаббат, жастар бостандығы, ескі әдет – салт құрсауы.

Талдауды осы мәселелерді ашу айналамсында жүргізе олтырып, шығарманың басқа компоненттеріне назар аударған жөн. Мысалы, «Абай жолы» эпопеясындағы Айғыз ұнамсыз бейне деп талданады. Ал шындығында Айғыз көп тоқалдың – «жас иістің» бірі емес пе? Кей – кейде бауырындағы Кәмшатын қарсыласқанына қарамый, Бөжей аулына жөнеліп жатқанда, «сұлу» да «айбынды», кей – кейде Құнанбайды арқа тұта, тіпті Ұлжанды да місе тұтпай кететін сол айғыз жер бауырлап жатып қалмады ма?! Сондықтан Айғыздың ұнамсыз іс - әрекеттерін ғана теріп талдап, осы эпизодтан атап өтуге бола ма? Бұдан шығатын қорытынды – көркем шығарманы талдаудың аса маңызды, әрі күрделі процесс екендігінде.

Талдау әрі жүйелі, әрі тұтас, көркем шығарманың барлық нәрі, дәнін аша алатындай, нанымды да ғылыми мазмұнда жүргізілуі керек. Әр нәрсенің басын шолу, тіл көркемдігін талдаймын деп, ұзақ туындылар (әсіресе, романдар) ішінен эпитет, теңеу іздестіру пайдалы ма, жоқ па мұғалім соны ойластырғаны жөн. Талдау жұмысы ұзын-сонар ежіктеу, шығарманың әр бетінен, немесе әр жерінен үзіп – жұлып мысалдар келтіру емес, тұжырымды түрде, нақты сұрақар арқылы, негізгі мәселелер айналасында тұтастай, әрі нақты мысалдармен дәлелдене отырып, жүргізілуі керек. Мектепте әдеби талдаудың үш жолы бұрыннан – ақ тәжірибеде кеңінен пайдаланып келеді. Олар:

а) автор ізімен талдау, бұны тұтастай, толық талдау дейді;

ә) кейіпкерлерге талдау жасап және тақырыпты проблемалық талдау.

Көпшілік мұғалімдер аралас талдауды тиімді деп табады. Дегенмен, осы талдаулардың қайсысына сүйенеді, қасысын тиімді деп табады, оны мұғалім шешеді. Мұғалім өзі талдағалы отырған көркем шығарма ерекшелігіне, көлеміне, жанрына, оқушыларына байланысты талдау түрлерін таңдап алады. Бір шығарманы автор ізімен талдаса, екінші шығарманы образды талдау түрімен жүргізеді. Немесе көлемді шығармаларға аралас талдауды қолдануы мүмкін. Талдаудың қай түрі болсын, ол ең алдымен балаға қонымды, қиындық келтірмейтіндей дәрежеде жүргізілуі керек. Бұл жерде мұғалім джаралап оқыту талаптарын ұмытпаған жөн.

 

58. Өлең бунағы мен буын түрлері

Силлабикалық өлең атаулының бәріндегі, оның ішін де қазақ өлеңіндегі, поэзиялық қасиеттің көптен-көбі буында жатыр. Өлеңді өлең ететін ырғақ болса, қазақ өлеңіндегі күллі ырғақ буынмен үндес. Керек десеңіз, тіпті ұйқассыз (ақ) өлеңнің өзін өлеңге айналдыратын ден-бір күш, құрал осы — буын. Демек, қазақ өлеңінің буынын бажайлап қарау да керөк, абайлап санау да керек.

Санай қалсақ, әр тармақтың буын саны әр түрлі; ода: да гөрі үңіліңкі-реп қарай қалсақ, кәдімгі көзіміз үйренген “төрт аяғы тең жорға” өлең кестелерінен гөрі оқшау, бір аяғы поэзияда, бір аяғы прозада тұрған аралық айшық секілді; ал оқи жөнелсек,— өлең — ақынның трубка

Жоғарыдағы шумақ — лирик ақынның бір алуан көңіл күйін өлеңге айналдыру үстінде творчестволық ізденуінен туған сәтті табыс. Бұл даусыз. Бірақ мұны ойда жоқта табылған жаңа пішін деудің де, ойға келгенді жасаған жалаң пішіншілдік деудің, де керегі жоқ. Мұны айтьш отырған себебіміз,— кейбір жекелеген өлеңшілер өзі өлең деп жазған дүниеліктің буынын не созып, не қысқартып, не иіп, не сындырып, аз-кем эксперимент жасаса болғаны, күллі қазақ өлеңінің заңын өзгерткендей, силлабиканы тоникаға айналдырғандай, бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген жаңалық ашқандай өрепкіп шыға келетіні бар. Бұл, әрине, ағаттық.

Талас жоқ, жаңалық керек. Өмірде де, өнерде де талай жаңалық болған, болып жатыр һәм бола бермек. Бірақ жаңалық — дәстүрді жалғастыра алса ғана жаңалық. Бұл ретте, бәрінен бұрын, жаңалық деген ұғымның өзін мықтап байыптап алған жөн.

Айталық, әлгі шумақ. Осында жаңалық бар ма? Бар. Жазылып, жарық, көрген тұстағы (1945 жыл) басқа өлеңдермен салыстырғанда, мұнда бір түрлі бір еркіндік, жаңа леп, кәдімгідей кең тыныс барды. Өзінің өлшемі де әдеттегідён өзгеше: ақын жырлап отырған жоқ, жай шешіле сөйлеп отырғандай. Қезінде бұл, шынында да, әжеп-тәуір жаңа айшық болатын

Жә, осы айшықты ақын қай жолмен жасады? Инверсия жолымен жасады. Егер автор өлең тармақтарың инверсияға салмай, әр сөзді орын-орнымен Эх, трубка сен — майдандық жолымның серігісің, түтінің жауға атылар зауал оғының тізбегіндей ширатылып аспанға ұшды… деп тұтастырса, поэзия емөс, оп-оңай проза болады да шығады. Демек, бұл арада ақын қолданған негізгі тәсіл — и н в е р с и я. Ал инверсия қазақ поэзиясындағы ырғақты атам заманнан бері тек буын заңына лайық қана жасап келе жатқаны әмбеге аян. Бұдан шығатын түйін: соңғы кезде жаңалық көрініп жүрген (мейлі, көрінеі берсін, қарсы емеспіз!), ырғағы, ырғағына сай дауыс толқындары инверсия мүмкіндігінің мөлшерінде аз-кем түлеген немесе түрленген тың айшықтар, қандай күйге түссе де бәрібір, қазақ өлеңінің силлабикалық сипатын тіпті де өзгерте алмайды. Бұл — бір.

Екіншіден, сырт көзге буын емес екпінге иек артқан секілденіп, әр тармағын әр түрлі буыннан құрайтын айшықтар бұрын көз көріп, құлақ естімеген нәрселер емесі қазақ поэзиясында баяғыдан бар нәрсе. Демек, дәстүрлі нәрсе! Бұл заңды, өйткені бұл дәл осылай белгілі бірі дәстүрді жалғамаған болса, жаңалық ретінде орын тебе де алмас еді.

Міне, осылардың бәрі тармақ мөлшері әр түрлі болғанмен, екпінге емес, буынға негізделген; тоникалық өлеңдер емес, силлабикалық өлендер. Өйткені бұл өлеңдердегі ырғақты буыннан буынға аттап, көшіп жүрген ай-нымалы екпін емес, буын-буындарды бунаққа топтап, тәртіпке келтіріп жүрген дауыс толқындарынын, соқпа-соқпасы белгілеп түр.

Мұны айтқанда, біз силлабикалық өлеңнің буынға байланысты кейбір ерекшеліктеріне назар аударумен бірге, қазақ поэзиясын бұрын-сонды мазмұнды пішін жағынан түрлендірген, байытқан жаңалықтардың, бәрі баяғыдан бар дәстүрдің, занды жалғасы, басқа жақтан ауысып келген емес, өз топырағынан өсіп-өнген, жасанды емес, табиғи құбылыс екенін аңғартқымыз келеді. Бұл жайды өлең туралы келелі зерттеуінде профессор 3. Ахметов жан-жақты дәлелдейді. Ол, мәселен, өлеңді шығармадағы әр жолдың буын саны бірдей болып келмеуін силлабика заңынан шығып, тоника тәртібіне түсу деп қарамайды. Оған керегі — әр тармақтағы буын саны емес, сапасы: “Қазақ поэзиясының түбегейлі қадыр-қасиетін — өлең сөзінің ырғағын, пішін үйлесімі мен үндестігін” 3. Ахметов әр тармақтағы ұзынды-қысқалы буын мөлшерінен емес, сол “буындардың, жол ішінде топ-тасу” табиғатынан іздейді. Бұл өте дұрыс.

Қазақ өлеңіне айта қалғандай тамаша реформа жасаған ақын — Абай.

Б. Кенжебаевтың, анықтауы бойынша, “Абай 17 өлеңнің шумағын, ұйқасын жаңаша, өзінше қиыстырды”. Бірақ ол өзінің осы реформасы арқылы қазақ өлеңінің силлабикалық сипатын өзгертті ме? Жоқ, өзгерткен жоқ. Қазақ өлеңінің, шумағын, ұйқасын ғана емес, буынын да түрлендіре тұра, осының бәрін онын, табиғи топырағынан өсіріп шығарды. Абайдың шын мәніндегі жаңа пішін етіп қалыптастырған өлең өлшемдерінің бір алуаны түптеп келгенде өзге емес, өз әдебиетімізде — қазақ фольклорында — қазақтың байырғы мақалдары мен мәтелдерінде, жұмбақтары мен шешендік сөздерінде, жырлары мен толғауларында жатыр. Бірнеше мысал:

Бойы бұлгаң, Көзімнің қарасы,

Сөзі жылмаң… Көңлімнің санасы…

(Абай.)

Апан-апан, Жақсыдан шарапат,

Ескі шапан… Жаманнан кесепат…

(Фольклор.)

Алыстан сермеп Қамырықты көңіл,

Журектен тербеп… Қайтсе болар жеңіл’

(Абай.) (Абай.)

Жақсыдан үйрен, Досы көппен сыйлас,

Жаманнан жирен… Досы жоқпен сырлас.

(Фольклор.)

Бұл мысалдар, біріншіден, Абайға дейінгі қазақ, өлеңінің өлшемі екі-ақ түрлі (жеті буынды жыр мен он бір буынды қара өлең ғана) деген тұжырымның ұшқарылығын танытса, екіншіден, Абай жаңашылдығының ең елеулі сипаты өзіне дейінгі игі дәстүрлерді заңды жалғастыра ‘келіп, жаңа өрісіке алып шығуында екенін аңғартады. Абай өзінің мазмұн жағынан да, пішін жағынан да поэзиясының түп тамырын алдымен туған топырағына терең бойлата сіңіріп жіберген де, бейнелеп айтсақ, жаңа үнмен жамыраған жасыл жапырақтарын содан соң барып жайқалтқан. Абай жаңашылдығының табиғилығы мен ғұмырлылығы осында жатыр. Қазақ өлеңіне бұрын-соңды буын елшемі жөнінен-қосылған жаңалықтарға осы тұрғыдан қараған орынды.

Енді қазақ поэзиясының күллі дамуының кезең-кезеңдерівде қалып-тасып, уақыт сынынан өткен, жұрт санасына сіңген буын түрлерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқтап өтейік.

1. Он бір буынды өлең. Бұл — қазақ өлеңінің қашаннан келе жатқан көне түрі. Есте жоқ ерте замандағы ауыз әдебиетінің әсем үлгілерінен осы күнгі жазба поэзиямыздың ең соңғы туындыларына дейін, баяғы суырып салма сөз сайысынан қазіргі қолма-қол экспромтқа дейін, кешегі “Қаратау-дың басынан көш келедіден” (Халық әні) бүгінгі “Ассалаумағалайкүм Алатауыма” (Мақатаев) дейін он бір буынмен жазылмаған өлең жоқ. Өзі бір әдемі өлшем: үнсіз оқысаңыз үйіре жөнеледі,дыбыстап оқысаңыз көкірегіңізді күйге бөлеп, тіпті ән.салғыза жаздап, әлдилей тербеп тұрады:

4 3 4

/Құлагердей/. /алдымда/ /бүкіл еңсең/

3 4 4

/Тұратын/ /жыр бейнесін/ /күтіп өңшең/

4 3 4

/Маңдайына/ /қазақтың/ /өлең бітсе/

3 4 4

/Өлеңнің/ /маңдайына/ /бітіп ең сен/

(Г. Есімжанов.)

Әлгі қасиетінен болуға тиіс, бунақтары ылғи бұлайша араласа бермей, буын сандарына қарай ықғайласа текшеленіп, кібіртіксіз қылаң ұра қатар түзеп, әлдебір әнге бейім ағыммен татаусыз төгіліп тұрады.

3 4 4

/Бір солдат/ /туған жері/ /Қарабалық/

3 4 4

/Майданнан/ /оралыпты/ /жараланып/

3 4 4

/Питерді/ /өз көзімен/ /көрмек болып/

4 4

/Қалыпты/ /достарынан/ дараланып/

(Қ. Жармагамбетов.)

Бұл шумақтың бас бунағы үш буын да, басқа бунақтары төрт буыннан түзіліп тұрса, мына төменгі шумақта үш буынды бунақ түп-түгел өлең, тармағының ортасына көшіп кеткен:

Буындардың бұлайша симметриялы тізбектелуі тегін емес, мұнда, шынында да, ертеден келе жатқан бір жазусыз заң бар тәрізді. “Ертедегі қазақ өлеңдерінің қай түрі болсын әнге келеді,— дейді профессор. Б.Кенжебаев,— баяу, желдірме, шырқама әнмен айтылады, оқылады. Әсіресе, қара өлең шырқамалы, ырғақты әнмен айтылады”. Бұл — дұрыс пікір.

Қара өлең демекші, он бір буынды өлеңді Шоқан Уәлиханов үш түрге бөліп, той-думанда, ойын-сауықта айтылатын, әр шумағы төрт тармақты әзіл, әжуа, жұмбақ, айтыс өлеңдерін — қ а й ы м ө л е ң, “Қозы Көрпеш — Баян сұлу” сияқты ұзақ дастандар мен хиссалар әуенін — қ а р а ө л е ң, өз тұсындағы ақындар қолданып жүрген өзге машықтың бәрін — ө л е ң атағаны * мәлім. Шоқан пікірінің теориялық құнын өз алдына қойып, тек тарихтық байыбына барғанның өзінде, он бір буынды өлең — қазақтың акындық өнері баяғыда туғызған, қалыптастырған, дамытқан етенё, тума өлшем, адамдардың қуанғанда әні, қайғырғанда мұңы болған, қашаннан көңілдегі сырын, өмірдегі шындығына сәулелендірумен келе жатқан, аса икемді, сұлу, сазды да назды өлең. Бұл өлшемнің ықлым ғасыр жасаса да, көнеру орнына жаңарып, қартаю орнына жасарып ‘келе жатуы да сондықтан. Бүгінде де бұрынғыша он бір буынмен жазбайтын қазақ ақыны жақ. Бүгінде де бұрынғыша он бір буын әрбір талантты ақынның ешкімге ұқсамай, тек өзінше, тек өз өзгешелігімен ғана жазуына ешқашан кедергі болған емес, болмайды да; бұл өлшемнің мүмкіндігі мол, ғұмыры ұзақ болу себебі де сондықтан.

Шумақтыд мұндай түрі қазір бұдан басқа өлшемдер-де де кездесе береді. Бірақ біз мұны Абайдан басталатьш айналасы жұп-жұмыр, теп-тегіс боп келетін әр алуан аралас буынның жаңа үлгісі ретінде ұсынбадық. Өйткені алғашқы үш жолдағы он бір буын да, соңғы жолдағы жеті буын да — қазақ- өлеңіндегі қашанғы өлшемдер. Бұл арада ақынның екі өлшемді бір шумаққа сыйғызуы тың айшық екенін ғана атап өту ләзім. Осының өзі Ф. Е. Корштың он бір буынды өлең жеті буынды өлеңнен кейін туғандығы, дәлірек айтқанда, жеті буынды өлеңнің екінші цезурасынан кейін тағы бір төрт буын қосылып (7 + 4)) барып он бір буынды өлшем қалыптас-қандығы туралы айтқан пікірін еріксіз еске түсіргендей.

 

Бұл мысалдардағы әр тармақ, он үш, он төрт, он бес, он алты, тіпті он сегіз буынға жеткен. Демек, ұйғыр өлеңін зерттеуші М. Хамраевтың “Қазақ өлеңінің тармағы он бір-он екі буыннан аспайды, яғни оның түрлері ұйғыр поэзиясынан гөрі аз”* дегені — асығыс айтылған пікір. Алайда

М. Хамраевтың он төрт буынды туркум (тармақ) деп ұсынып отырғаны (Билди булбул әмәсмән қизил гүлгәә бепәрва) ұйғыр поэзиясында бұрыннан бар жеті буынды туркумның (Сени хойма сеғиндим / / Күн пе-тишқа беқиндим) екі жолға емес, бір жолға бірігіп жазылуы ғана екені сияқты, жоғарыдағы мысалдар да қазақ поэзиясында бұрыннан бар әр буынды тармақтардың,

 

59. Бұқар толғауларындағы заман шындығы

Жыраудың “Он екі айда жаз келер”, “Абылай ханның қасында”, “Ханға жауап айтпасам” атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды. Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: “Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек”, “Әлемді түгел көрсе де”, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі мен талғампаздығын танытады. Бұқар Жыраудың толғаулары, шын мәнінде, Абылай дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел “Көмекей әулие” Абылай ханның дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай ханның жортуыл-жорық күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды күресі — жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Бұқар Жырау толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Мысалы, “Қилы заман” толғауындағы мына бір жайлар табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді:

 

“Күнбатыстан бір дұшпан,

Ақырында шығар сол тұстан.

Өзі сары, көзі көк,

Діндарының аты боп,

Күншығысқа қарайды.

Шашын алмай, тарайды,

Құдайды білмес, діні жоқ,

Жамандықта міні жоқ, Затсыз,

тексіз бір кәпір,

Аузы-басы жүн кәпір,

Жемқорларға жем беріп,

Азды көпке теңгеріп,

Ел қамын айтқан жақсыны,

Сөйлетпей ұрар ұртына.

Бауыздамай ішер қаныңды,

Өлтірмей алар жаныңды,

Қағазға жазар малыңды.

Есен алар пұлыңмен,

Солдат алар ұлыңнан,

Күндердің күні, Абылай,

Жаяулап келер жұртыңа,

Жағалы шекпен кигізіп,

Балды май жағар мұртыңа,

Есе тимес өзіңе, Есіктегі құлыңнан.”

 

Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл “Қилы заман” толғауының қалай туындағанын Мәшїүр Жүсіп Көпеев былайша түсіндіреді. Абылай хан бір салтанатты күнде ат үстінде Бұқардан сұраған: “Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады. Миға қонбайтұғын сөз ғой” — деп. Сонда Бұқарекең қырын қарап тұрып, атының басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; “Әй, хан! Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек!” деп, осы толғауды айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы, сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды. Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне ұшыраған халқының күйін Бұқар Жырау былайша жоқтап зарлайды: “Өзің қонған Көкшетау,

Кәпір қала салды, ойла!

Жарқайың деген жерлерге,

Шашылып шеті барды, ойла!

Атбасар мен Қалқұтан,

Балығы тәтті су еді.

Өзен бойын шаңдып ап,

Сүзекісін салды, ойла!

Нұрада бар Ақмола,

Есілде бар Қараөткел,

Екі өткелдің аузынан,

Қараөткелді салды, ойла!

Баянауыл, Қызылтау,

Оны да кәпір алды, ойла! ….

Кетпейін десе жері тар,

Кетейін десе алды-артын,

Қарқаралы деген тауларға,

Қарқарасын шанышты, ойла!

Ұлытау, шеті Созақтан,

Берекелі жерлерден,

Көкорай шалғын көре алмай,

Шұбырып қазақ кетті, ойла!

Қоршап алған кәпір бар.

Ұйлыққан қойдай қамалып,

Бүйірден шаншу, қадалып,

Сорлы қазақ қалды, ойла!”.

 

Бұқар Жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын, күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған М. Әуезов: “Жырау… заман сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді… Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған ақыл, өсиет есебінде айтылады”, — дейді. Бұқар Жырау есілтіп-төгілтіп, алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: “Еліңнің қамын же — сана, Есіліп кеңес айт — сана” деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған филос.-дидактикалық сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды. Бұқар Жырау дәуір, өмір, тұрмыс-тіршілік құбылыстарын және олардың себеп-салдарын түп-тамырынан қозғап қана қоймаған, білгір дана қиял қанатында самғап, келешек заманның кереметін де көре білген, көрегендікпен болжай таныған: