Sorghum sudanense

Судан шөбі-қуаңшылыққа төзімді, жоғары өнімді, мал азықтық сапасы жақсы және Қазақстанның қуаңшылықты далалық аймағында айырбасқа жатпайтын дақыл.

Судан шөбі шөптесін шөй жүгері (сорго) тобына жатады. Шашақты тамыр жүйесі жақсы дамыған, күшті тармақталған, 2,5 м терендікке бойлайды, алайда негізгі бөлігі топырақтың 0,7 м қабатында шоғырланған, ауа (тірек) тамырларын қалыптастыра алады. Сабағы тік әседі, әдетте бүтақты, цилиңдр тәрізді, жақсы жапырақтанған (40-55%), түксіз, ашық-жасыл түсті, іші паренхимамен толтырылған, 3-5-тен 8-15 буын аралықтарын түзеді. Сорттык ерекшеліхтерімен өсіру жағдайларына қарай сабағының биіктігі 0,7-3,5 м жетеді. Түптену коэффициенті 3-5-тен 15-25, тіпті 30-40-қа дейін өзгереді, жақсы алшынкөктігімен ерекшеленеді. Бұтасы тік өседі, қомақты, жартылай қомақты, жатаған жөне жартылай жатаған, ауытқуы 45-тен 90°С дейін. Жапырақтары үзын, сызықты, түксіз, иілмелі, шеттері аздап бұдырлы, ортаңғы жүйкесі жақсы дамыған, ұзындығы 30-75, ені 2,0-4,5 см. Орта есеппен бір өсімдікте 4-8 жапырақ қалыптасады, кеш пісетін биік өсетін сорттарында көптеу,ерте пісетіндерінде аласалау. Гүл шоғыры ұзын, сызықты, түксіз, иілмелі, шеттері аздап бұдырлы, эллипсті-сопақтау немесе конусты-эллипс пішінді, ұзындығы 30-40 см. Сіпсебастың өрбір бұтағынық ұшар басында 3 масақша орналасқан, оның біреуі жемісті, қалған екі бүйріндегілері жеміссіз. Жемісі-дән, аздап жалпақтау, кері-жүмыртқа пішінді, қатты масақша қабықшаларымен қапталған, түсі әртүрлі-сабан түсті, сары, сұр, қызыл, қоңыр, қара. Орта есеппен бір сіпсебастан 4-5 тұқым алуға болады, 1000 тұқымның массасы 5-15 г, Солтүстік Қазақстанда аудандастырылтан сорттарында 8-12 г. судан шөбінің өсімдігі 70-суретте келтірілген.

70-сурет. Судан шөбі.

Қазақстанда пайдалануға рұқсат етілген сорттары: Бродская 2 —Ресейдің етті қара мал ҒЗИ-да шығарылған, биіктігі 200 см дейін тік есетін, 2-12 өркенді бүталы өсімдік, 5-7 жапырақты, 1000 тұқымның массасы 10-12 г. орташа мерзімде пісетін сорт: егін көгінен шабылмалы пісуіне дейін 48-55, ал тұқымының шаруашылықты пісуіне дейін 85-115 тәулік, қуаңшылыққа төзімді, алшынкөктігі орташа, 1954 (1,2,12).

Изумрудная —Башқұрт егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, өсімдігі тік есетін биіктігі 210 см дейін бұта қалыптастырады, 1000 тұқымның массасы 12-14 г. сорт ерте піседі: шабылмалы пісуіне дейін 45-56, тұқымның шаруашылық пісуіне дейін 75-85 тәулік, қарқынды өсуімен және жоғары алшынкөктігімен ерекшеленеді, 2-3 шабыс бере алады, қуаңшылыққа және суыққа төзімді.

Кинельская 100-Кинель МСС-да шығарылған, орташа түптенетін, жапырақтануы 35-40%, биіктігі 185 см дейінгі өсімдік. 1000 тұқымның массасы 7-8 г. сорт қуаңшылыққа жоғары төзімділігімен жөне ерте пісуімен ерекшеленеді, өсіп-жетілу кезеңі шабылмалы пісуіне дейін 40-46, тұқымының шаруашылықты пісуше дейін 72-86 тәулік, алшынкөктігі жақсы, 3 шабысқа дейін бере алады, 1985 (1,6,12).

Тугай —Башқұрт егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, өсімдігі тік өсетін немесе өлсіз қомақты бұта қалыптастырады, 2-3 сабақты, биіктігі 200 см дейін. Сорт ерте піседі, 1986 (4,9,12).

Саратовская 1183-Оңтүстік -Шығыс АШҒЗИ-да шығарылған. Өсімдігі биік 180-190 см, жоғары бүталы. Өсіп-жетілу кезеңі мі азығына өсіргенде 43-68, түқымға өсіргенде 92-100 тәулік, 1993 (7,12).

Джурунская 1, 1985 (2); Коллективная 10, 1996 (3); Одесская 25, 1955 (5,6). Чамбайская 8, 1992 (8); Широколистная 2, 1976 (13); Шөй жүгері, судан шөбі буданы Алма-Атинский 81, 1992 (3,4,8,11,13).

ИТҚОНАҚ-МОГАР-8.І.MOCHARICUM

Итқонақ-біржыддық мал азықтық өсімдік, қоңырбастар (астық) тұқымдасына, мысыққүйрық туыстығына жатады. Мысыққұйрық туыстығы 100-ден аса түрлерді біріктіреді. Мәдени мысыққүйрық түрлерінен барынша кең тарағаны бастанған немесе мысықұйрықты тары ол екі тұр тармағына-итқонақ және қонақтары-ажыратылады.

Итқонақтың' тамыр жүйесі шашақты, 1,0-1,5 м топырақ қабатына бойлайды, ауа тамырларын да түзе алады. Биіктігі 0,5-1,5 м сабағы тік өседі, бұтақты, цилиндрлі, түксіз, ашық-жасыл түсті немесе әлсіз боялған, іші қуыс, сортына байланысты буынаралығының саны 4-16. Өсімдік жиілігіне қарай түптенуі 5-тен 30-ға дейін. Жапырақтарының "құлақшасы" жоқ және қынабы жалаңаш, жапырақ саны 9-22, ұзындығы 16-50 см, ені 1-3 см. Гүл шоғыры-масақ тәрізді сіпсебас, ұзындыгы 6-25, ені 1-4 см, әлсіз конус тәрізді, цилиндр немесе ұршық пішінді, қысқа бұтақты (0,5-2,5 см), тығыз орналасқан бүтақтарда ұсақ масақшалар мен аратісті қылшықтар бар. Масақшалар біргүлді, ұсақ, түксіз, ұзынша-эллипс тәрізді немесе сопақша-домалақтау-эллипс пішінді. Жемісі-дән, сабан түсті, сары, күрең-қызыл жөне қара, ұзынша-эллипс немесе сопақтау, домалақтау-эллипс пішіңці, 1000 тұқымның массасы 1,5-3,1 г.

Итқонақ негізгі екі экологиялық топқа бөлінеді: таулы құрғақ аңғарлы қуаңшылыққа төзімді, тез піседі, биіктігі шамалы өсімдік; ойпаң, суармалы жерлерде кеш піседі, биік өседі, қуаңшылыққа төзімділігі нашар, қатты сабақты өсімдік (71-сурет).

Пайдалануға рүқсат етілген сортгары:

Карагандинский 242 - Қарағанды МАТС-да шығарылган. Өсімдігінің биіктігі 45-75 см, орташа бұтақты-егістік жиілігіне қарай 2-3-тен 10 сабаққа дейін, тұқымы күрең-қызыл немесе қызыл-күрең, 1000 тұқымның массасы, 2,5-2,8 г. сорт ортадан ерте піседі, қуаңшылыққа төзімділігі жоғары, алшынкөктігі әлсіз: бір-ақ шабыс береді, 1953 (1,7,9).

71-сурет. Бастанған тары: 1,2-егін көгі мен толысу кезендеріндегі қонақтары; 3-масақ төрізді шашақ; 4,5-қонақтарының масақшасы мен дөні (сол жақта-үлкейтілген); 6,7-егін көгі мен дәнінің толысу кезеңіндегі итқонақ; 8-итқонақтың шашаш; 9,10-итқонақтың масақшасы мен дөні.

Крулносемянный 1 - Солтүстік Қазақстан МАТС-да (Чаглинка) шығарылған, өсімдігінщ биіктігі 70-80 см, орташа бұталы, 1000 тұқымның массасы 2,0-2,6 г. шашылып қалу дәрежесі жоғары. Сорт ерте піседі: шабылмалы пісу кезеңінде 65-75, тұқымның шаруашылықты пісуіне 90-105 тәулік қажет. Қуаңшылыққа орташа төзімді, алшынкөктігі өлсіз-бір-ақ шабыс береді, 1972 (12).

Степняк 1 - Хакас МАТС-да шығарылған, биіктігі 60-90 см өсімдік, түптенуі орташа (2-4 сабақ), жақсы жапырақтанған (50%), буын аралықтарының саны 6-10. Тұқымдары қызыл-күрең, қабығы жарылуға бейім. 1000 тұқымның массасы 2,5-3,0 г. сорт орташа мерзімде піседі, алғашқы кезенде және шабылғаннан кейін қарқынды өседі, тұқымы шашылуға төзімді, 1974 (12).

Темирский 110 - Қарабалық МАТС-да шығарылған, өсімдігінің биіктігі 70-100 см, орташа түптенген (3-5 сабақ), тұқымы қызыл-күрең немесе қызғылт-сары, 1000 түқымның массасы 2-3 г. сорт ерте піседі, қуаңшылыққа төзімді, алшынкөктігі әлсіз, 1954 (1,12).

Алтайский 23 - Алтай егіншілік ҒЗИ-да шығарылған, бұтасы тік өседі, жинақты, сабақтары жіңішке және биіктігі 90-110 см. Жапырақтануы 42-47%. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы мал азығына өсіргенде 50, ал түқымға өсіргенде 100 төулікке дейін. Құрғақшылыққа төзіщі, 1994 (1).

ҚОНАҚТАРЫ-ЧУМИЗА-8.І. МАХІМА

Итқонақ сияқты қонақтары да бастанған тарының (Зеіагіа йаііса тахіта) түр тармағына жатады жөне көп белгілері бойынша итқонаққа ұқсас. Итқонақтан айырмашьшығы-сіпсебасы ірі, айқын қалақты, бұтақшалары күшті дамыған, дәндері көп, сабақтары ірі (80-120 см) өрі қатты, әлсіз түптенген. Гүл шоғыры-масақ тәрізді сіпсебас, ұзындығы 16-50 см, ені 2-10 см, әртүрлі пішінді цилиндр, ұршық тәрізді т.б. қалақшаларының ұзындығы 1-2 см-ден 7-10 см дейін жөне оларда үсақ масақшалар орналасқан, бас білігі мен бүйір біліктері әр уақытта түкті. Жемісі-дән, жұқа гүл қабықшасымен қапталған, сарғыш-ақ, сары күңгірт-сүр, сабан түсті-сары ж.б. түсті болып келеді. Итқонақтан айырмашылығы қонақтырының жемісі (дәні) бір жағынан тегіс, ал екінші жағы дөңес болып келеді. 1000 тұқымның массасы 1,5-4,1 г.

Пайдалануға рұқсат етілген сорттары:

Новосибирская 1-Новосібір МАУ-ды шығарылған, бұтасы тік өседі, жапырылуға төзімді. Тұқымы ашық-сары түсті, 1000 санының массасы 2,5 г., сорт орташа мерзімде піседі: егін көгінен шабылмалы пісуіне дейін 40-56, тұқымның шаруашылықты пісуіне дейін 74-89 тәулікқажет, қуаңшылыққа төзімді, 1959 (1,2,12).

МАЛ АЗЫҚТЫҚ ТАРЫ-ПРОСО КОРМОВОЕ

-PANIKUM MILIACEUM

Тары жармалық дақыл ретінде астыққа қана емес, мал азығы ретінде де өсіріледі, бірақ ол үшін астықты сорттарына қарағанда жасыл балауса өнімін 1,5-2,0 есе жоғары калыптастыратын мал азықтық бағыттағы оның сорттарын пайдаланған жөн. Тарының ботаникалық сипаттамасы мен жүйеленуі тиісті бөлімде қаралған.

Пайдалануга рұқсат етілген мал азықтық тарының сорттары:

Кормовое 2-Самара АШҒЗИ-да шығарылған, сангвиниеум түршесіне жатады, 1000 түқымның массасы 7,7 г. сорт орташа мерзімде піседі: егін көгінен жасыл балаусаның шабылмалы пісуіне дейін 47, ал тұқымының шаруашылықты пісуіне дейін 81-92 тәулік. Шашылуға төзімді, жоғары мал азықтық құндылығымен ерекшеленеді, жасыл балаусасының өнімі 150-200 ц/га, 1979 (1,7,11,12).

Кокчетавское 66 -Көкшетау АҒЗИ-да шығарылған, кокцинеум түршесіне жатады. Бұтасы жинақты, жартылай жайылмалы, түптенуі-бір өсімдікте 3-6 сабақ. Жапырақтануы 45-61%, 1000 тұқымның массасы 5,3 г. сорт орташа мерзімде піседі, егін көгінен шабылмалы пісуіне дейін 43-49, тұқымының шаруашылықты пісуіне дейін 66-67 төулік. Аудандастырылған аймақтағы жасыл балауса өнімі 110 ц/га дейін, 1985 (1,12).

Черносемянное 1 -Сібір МАҒЗИ мен Новосібір АТС-да шығарылған, атрокостенеум түршесіне жатады, бұтасы тік өседі, сіпсебасы иілген, жапырылуға төзімді, биіктігі 80-90 см, жапырақтануы 35-37%, 1000 тұқымның массасы 6-7 г, сорт орташа мерзімде піседі, егін көгінен шабылмалы пісуіне дейін 60-61, тұқымының шаруашылықты пісуіне дейін 80-90 тәулік. Өсірілетін аймақтағы жасыл балауса өнімі 120 ц/га дейін, 1978 (2).

Кормовое 89-Қазақ АШҒЗИ-да шығарылған, ауреум түршесіне жатады, сабақтары нөзік жақсы жапырақтанған, қатты түктелген, биіктігі 57 см дейін. Мал азығына пісу кезеңі 44, тұқымға 89 тәулік,

1993 (1,9,11,12).

Омское 11, 1994 (1); Саратовское 6, 1994 (1); Шортандинское 7,

1994 (1).

МАЛ АЗЫҚТЫҚ КҮЗДІК ҚАРА БИДАЙ-