Методологиясы мен логикасы 7 страница

Сұрақтарды құрастырғанда жалпы қолданылатын сөздерді пайдаланып, қос мағыналы сөздерден, әсіресе абстракциялардан алысырақ жүрген жөн. Мұнда қандай да бір ақылға қонбайтын терминдер ғана емес, қарапайым ұғымдар да абстрактылы болады. Айталық, “Сіздің отбасыңызда үй кітапханасы бар ма?” деген сұрақты мәскеулік социологтардың бір зерттеулерінде респонденттер түсінген жоқ, өйткені үйдегі кітаптардың қаншалықты саны “кітапхана” болып саналатыны респонденттерге айтылмаған. Кейбір сұрақтарда “жиі”, “сирек”, “көп”, “аз” сияқты ұғымдар абстрактылыға айналады. Мысалы, “Сіз сабақтан жиі қаласыз ба?” деген сұрақты алайық. “Жиі” дегеніміз бір студент үшін - ол күнделікті, екіншісі үшін - ол семестріне бірнеше рет болып саналады.

Сұрақтың көптігіне де жол бермеу қажет. Мысалы, “Сіз билік органдарына сенесіз бе?” деген сұрақ респондентке қиындықтар туғызуы мүмкін, өйткені ол президентке сенуі мүмкін, бірақ үкімет немесе жергілікті әкімге сенім білдірмейді.

Респонденттердің кестелер толтыруға, есептеуге мәжбүрлейтін сұрақтардан құтылған жөн (мысалы, жылына қайсы бір өнімге кеткен шығынды есептеу). Жеке сұхбаттардың қазіргі сұрақнамаларында кестелер айтарлықтай жиі қолданылады. Бірақ, оны сұхбат алушының өзі толтырады. Респондентке тиісті сұрақтар қарапайым түрінде қойылады.

Сұрақ респонденттің есте сақтауына (“Қандай телевизиялық бағдарламалар екі жыл бұрын Сізде ең үлкен қызығушылық тудырды?) немесе оның байқағыштығына (“Сізге тіс жуатын пастаның түтік қақпағындағы қызыл немесе қызғылт сызығының қандай түрі ұнайды?) тым жоғары талаптардан тұрмауы қажет.

Егер сұрауды кәсіби зерттеу ұйымы жүргізетін болса, ол нәтижелерді беруде әдемілік, жеңілдік беру немесе қызықтыру үшін құралдар жиынтығын жеңілдетуге, тұрпайыландыруға ешбір жағдайда жол бермеу тиіс. Социологиялық сұрау, тіпті бұқаралық ақпарат құралдарында болуымен журналистік сұхбатқа немесе ток-шоуға толық ұқсай алмайды.

2003 жылдың сәуірінде ресейлік НТВ телеарнасында Савик Шустердің “Сөз бостандығы” атты белгілі телевизиялық ток-шоуында аса беделді ресейлік зерттеу ұйымына сілтеме жасалынып сұрау нәтижелері көрсетілді: Иракта соғыстың қызған кезінде респонденттерге “Сіз АҚШ жағындасыз ба әлде Саадам Хусейн жағындасыз ба?” деген сұрақ қойылған. АҚШ жағында - 3 %, Саадам Хусейн жағында - 97 % деген сұрау нәтижелері телеэкраннан жарияланған соң, сұрау нәтижелері жетекші әлемдік БАҚ-мен сенсация ретінде беріліп, Ресейдің халықаралық мәртебесі үшін аса күшті сабақ болды.

Ал іс жүзінде бұл сұрақнамадағы мұндай дихотомия мүлдем орынды емес еді. Көптеген адамдар АҚШ-тың іс-әрекеттерін айыптады, бірақ, әрине, Саадамның режимін де ұнатқан жоқ. Соған қарағанда, сұрау процесі кезінде Ирактағы американдық саясатқа жағымсыз көзқарасы бар респонденттерді Хусейн жағына жазып отырған болар. Осы жағдайда көз алдымызда кәсіби қолданбалы социологияның беделінің түсуі көрінеді.

Сұрақтардың орналасуында, сұрақнаманың дизайнында, ең алдымен, жекелеген сұрақтарды құрастыру кезінде формальді логиканың ережелерін сұрақнаманың құрылымында толық күйінде қолдану мүмкін еместігін ескеру қажет. Кейде сауалнама былыққан, сұрақтар жүйелілігінің ешбір логикалық мәні жоқ болып көрінеді. Бірақ, іс жүзінде мұндай құрылым бүкіл сұхбат барысында респонденттің “тонусын” ұстап тұру қажеттілігімен, сауалнамаға функционалдық-психологиялық және бақылау сұрақтарын енгізумен және т.с.с. байланысты.

Социологиялық талдаудың әр түрлі құралдары ішінде сауалнама - ең көп таралған болып табылады. Социологиялық сауалнама - бұл талдау объектісі мен пәнінің сандық-сапалық сипаттамасын анықтауға бағытталған, бірыңғай зерттеу ойымен біріктірілген сұрақтар жүйесі.

Мысал ретінде қоғамдық пікір мониторингін жүргізу үшін қралдар жиынтығының құрылуын қарастырайық. Мониторинг режимінде зерттеу жүргізу келесі талаптарға сәйкестілікті белгілейді:

· сұрақтар айқын тұжырымдалып, респондентке түсінікті болуы тиіс; оның есте сақтау мен хабардарлығы мүмкіндіктерінен аспау керек;

· негізгі сұрақтар блогы бүкіл мониторинг бойы өзгертілмей қала береді;

· сауалнамада ұсынылған сұрақтар мен жауаптардың нұсқалары тым көп болмауы керек;

· сұрақ қағазы мемлекеттік және орыс тілдерінде дайындалады, сұрақтар жағымсыз эмоция тудырып, респонденттердің намысына қол тигізбеуі қажет.

Сауалнама - бұл респондентпен әңгімелесудің өзінше бір сценарийі. Сондықтан, сауалнаманың бірінші бетінде респондентке қысқаша үңдеу орналасып, онда зерттеудің тақырыбы мен мақсаты, сұрақ қағазын толтыру бойынша нұсқау көрсетіледі.

Мысал:

Қымбатты “N”-лық!

Сізді республикадағы қоғамдық өмір проблемалары жөніндегі сұрауға қатысуға шақырамыз. Әрбір сұрақ пен оның нұсқаларын мұқият оқыңыз. Сәйкес келетін жауаптың кодын домалақпен айналдыра сызыңыз. Құпиялылыққа кепілдік беріледі.

Қатысқаныңыз үшін алдын ала алғыс білдіреміз!

 

Сауалнаманың ең басында респондентті қызықтырып, жағымды эмоциялық жағдай туғызатын ең қарапайым сұрақтар орналасады.

Республикадағы мониторинг режимінде жүргізілетін социологиялық зерттеулердің құралдар жиынтығында көбінесе сұрақтардың жабық және ашық араласқан типтері орын алады. Мысалы, осы мысалда жауаптың соңғысының алдындағы нұсқасы өз бетінше толтыруды қажет етеді.

 

Мысал: “N” қаласының қоғамдық өмірінің қандай мәселелері Сізді көбірек алаңдатып отыр?

1. нашар экологиялық жағдай

2. тағам өнімдері мен ең керекті тауарларға жоғары бағалар

3. коммуналдық қызмет көрсетуге бағаның өсуі

4. жұмыссыздық қауіпі

5. қылмыстың өсуі, жеке қауіпсіздік мәселелері

6. басқалар (көрсетіңіз) _______________.

7. жауап беруге қиналамын

Жауаптардың шүбасыздығын көтеруге бірқатар әдістемелік талаптардың сақталынуы көмектеседі: респондент жауаптан бас тарту, жауап беруге қиналамын, бағалау қиын (жоғарыдағы мысалды қараңыз) деген анықталмаған пікір білдіру мүмкіндігімен қамтамасыз етілуі тиіс.

Сауалнаманың едәуір көлемінде сұрақтар блок бойынша орналасады:

Мысал:

1.“N” қаласында әлеуметтік-экономикалық жағдайларды бағалау;

2. халықтың қалалық әкімшілік қызметіне көзқарасы;

3.қалалық билік құрылымдары басшыларының рейтингін анықтау

Сауалнаманы толтыру техникасы бойынша нұсқаулық тапсырмалардың да үлкен маңызы бар:

Мысал:

Сіз болашақта басқа қалаға тұрақты тұруға ауысқыңыз келе ме?

1. Иә

2. Әлі шешкен жоқпын

3. Жоқ ((3 сұраққа көшу)

4. Жауап беруге қиналамын ((3 сұраққа көшу)

Құралдар жиынтығына қойылатын талаптардың бірі оның жеңіл оқылатындығы болып табылады. Сондықтан, сауалнаманың дайындалуына ерекше көңіл аудару керек: шрифт, мәтіннің қағазда орналасуы, қағаздың сапасы, кестелердің ажырауы және т.б.

Сұрақ қағазының соңында “шағын төлқұжат” орналасып, онда респондент (немесе сұхбат алушы) әлеуметтік-кәсіби өлшемдерді белгілейді. Сауалнама респондентке үндеумен басталады, алғыс айтумен аяқталады.

 Мысалы:

Өзіңіз туралы айта кетсеңіз:

Сіздің жасыңыз:	Ұлтыңыз:
1.18-ден 30-ға дейін	1. қазақ
2. 31-ден 45-ке дейін	2. орыс
3. 46-дан 60-қа дейін	3. өзге ұлт өкілі (қандай екенін көрсетіңіз)______
4.61-ден және жоғары

 

Қатысқаныңыз үшін рахмет!

 

Анықтауды қажет ететін респондент өлшемдерінің саны зерттеудің талдамалық міндеттеріне байланысты. Болжамда зерттеуші мынадай болжам жасайды дейік: қалалық билік органдарының қызметін бағалау белгілі бір дәрежеде респонденттің білім деңгейіне, әлеуметтік мәртебесіне байланысты болады. Бұл жағдайда, тиісінше сауалнаманың “шағын төлқұжатына” білім мен әлеуметтік-кәсіби жағдайына қатысты сұрақтар енгізіледі.

 

Фокус-топтың гайды

 

Фокус-топтың гайды пікір алысу жоспарын білдіреді. Әрине, топтық динамика пікір алысуды әрдайым осы жоспардан ауытқып жіберуі мүмкін, бірақ модератор осы талқылауды тиісті қалыпқа келтіре білуі қажет. Сондықтан, гайдты тек пікір алысу барысын қамтамасыз ету құралы ретінде ғана емес, сондай-ақ, олар бойынша ақпарат алынуы тиіс тармақтардың міндетті тізімі ретінде қарастырған жөн. Ешбір жағдайда талқылау барысында болуы мүмкін “сұрақтардың жоғалуына” жол берілмейді.

Фокус-топтар зерттеудің сапалы әдісі бола тұра, оларға белгілі бір дәрежеде формализмге негізделу элементтерінің енгізілуімен ажыратылады. Сонымен бірге, әдістің негізгі белгісі ретінде формализмге негізделу жөнінде емес, нақ формализмге негізделу элементтері жөнінде айтуды мүмкін деп санаймыз әрі фокус-топты формализмге негізделген және формализмге негізделмеген деп қарастырған Е.Дмитриевамен келісе алмаймыз.

Осы тұжырымдамаға негізделе отырып, фокус-топ аса сапалы зерттеу әдісі деген түсінікті жоғалтамыз.

Фокус-топ топтық немесе ұжымдық сұхбат деп түсіндіретін біршама кең таралған көзқарас та, біздің пікірімізше, тұрақты емес. Бұл жағдайда әдістің басты артықшылығы - топтық динамика ескерілмейді.

Ақпарат жинау құралы ретінде гайд бір мезетте мазмұнның мақсаттылығы мен формасының икемділігімен ерекшеленуі тиіс.

Сұрақтардың қойылуы мен орналасуы, саны мен жиілігі фокус-топтың типімен анықталады. Сұрау әдісіне қарағанда, фокус-топ әдісінің тұрақты типологиясы жоқ. Біздің пікірімізше, фокус-топты келесі типтерге бөлуге болады:

- негізінен жаңа немесе зерттеушіге беймәлім оқиғалар мен құбылыстар жөнінде мәліметтер алуға бағдарланған;

- негізінен қатынастарды, бағалауларды анықтауға бағдарланған;

- қолда бар ақпаратты анықтауға арналған;

- тауарлар мен жарнаманы тестілеуге келтірілген;

Фокус-топ гайдының бірінші бөлімі модератор мен қатысушыларды таныстыру болуы тиіс. Модератор қатысушыларды пікір алысудың мақсаты мен өткізілу ережелерімен таныстырады. Қатысушылар, әдетте өзінің атын және немен шұғылданатынын айтып, өзін таныстырады.

Одан әрі зерттеу проблематикасымен анықталған бөлімдер басталады.

Графикалық, бейнелеу материалдармен жұмыс, ойындық жағдайлар фокус-топтың аяқталу кезеңінде орын алған жөн.

Фокус-топтарда сұрақтарды жіктеудің әр түрлі негіздемелері бар.

Маңыздылық деңгейі бойынша мыналар бөлініп шығады:

1) негізгі сұрақтар;

2) респонденттердің “тілін” есепке алып тұжырымдалған және “неге” деген сұрақпен қатар жүретін бағыттаушы сұрақтар;

3) тексеретін немесе нақтылайтын сұрақтар;

4) өзіндік пікірде емес, абстрактылы тұжырымдалған, дауысы жоқ сұрақтар;

5) фактілер мен жәйттерді нақтылауға мүмкіндік беретін фактологиялық сұрақтар;

6) пікір алысу тақырыбына тікелей байланысты емес және топ жұмысын ұйымдастыруға бағытталған сұрақтар.

Пайда болуының жүйелілігі бойынша сұрақтарды негізгі (олардың көмегімен зерттеу мақсатына сәйкес келетін ақпарат алынады), байланыс (мысалы, қатысушыларды таныстыру кезеңіндегі сұрақтар) және қорытындылайтын (пікір алысу қорытындыларын жасау арқылы қатысушылардың ұстанымдары мен көзқарастарының тұрақтылығы, анықталғандығы қайта тексеріледі) деп бөлуге болады.

 

2-3 тарауларда пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1.Аванесов В.С. Тесты в социологическом исследовании. - М., 1982.

2.Аварьянов Л.Я. Искусство задавать вопросы. - М., 1987

3.Андреенков В.Г., Маслова О.М. Методы сбора социологической информации. Методическое пособие. М., 1985

4.Белановский С.А. Фокусированное интервью. М., 1994

5.Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентом. - М., 1989

6.Горшков М.К. и др. Как провести социологичекое исследование. - М., 1990.

7.Гречихин В.Г. Лекции по методике и технике социологических исследований. - М., 1988

8.Гуревич Л.Я. Социологические и маркетинговые исследования: современные методики. - Алматы, Республиканский Издательский Комитет, 1997

9.Гуров Ю.С. Методология и методика социологических исследований. - Чебоксары, 1995.

10.Давыдов А.А. Респондент как источник информации. М., 1993

11.Дмитриева Е.А. Метод фокус-группы. М., 2000

12.Дружинин Н.К. Выборочное наблюдение и эксперимент. М., 1977.

13.Ивлева Л.А., Сивоконь, П.Э. Социальный эксперимент и его методы. М., 1970.

14.Капитонов Э.А. Социология 20 века. История и технологии. Ростов на Дону, 1996

15.Кравченко А.И. Прикладная социология и менеджмент. М., 1995.

16.Кодексы ESOMAR. Амстердам, 2002.

17.Методы сбора информации в социологических исследованиях. Книга1-2. - М., 1990

18.Ноэль Э. Массовые опросы. М., 1993.

19.Практикум по социологии. М., 1992.

20.Рабочая книга социолога. - М., 1993.

21.Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. - М., 1987.

22.Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. - М., 1998
4-ТАРАУ. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

 

Осы тарауда социологиялық зерттеудің маңызды кезеңдерінің бірі - сұрау барысында алынған эмпирикалық ақпаратты өңдеу қарастырылады. Мысал ретінде 10.0.5. нұсқасындағы “SPSS” статистикалық мәліметтер жинаудың, талдаудың көпфункционалды кешені сипатталады. Қабылданған халықаралық талаптарға сәйкес социологиялық зерттеудің мәліметтері SPSS бағдарламасының форматында өңделіп, көрсетілуі тиіс.

 

10.0.5. нұсқасындағы SPSS статистикалық мәліметтер

жинаудың, талдаудың көпфункционалдық кешені

Бағдарламамен танысу

SPSS 10.0.5. for Wіndows - статистикалық өңдеудің барлық спектрін жасауға мүмкіндік беретін кәсіби кешен. Қолда бар графикалық формада статистикалық зерттеудің нәтижелерін нүктелі және домалақ диаграммалар мен мәліметті көрсетудің басқа түрлері арқылы көрсетеді.

SPSS-те қарапайым интерфейспен қатар, Wіndows үшін мыналар бар:

  Мәліметтер редакторы. Мәліметтерді анықтау, енгізу, шығару, редакциялау және көрсету үшін сырт көзбен қарағанда электрондық кестеге ұксас икемді жүйе.

  Қорытынды навигаторы көрсету үшін шығару элеметтерін іріктеп ашуға және жабуға мүмкіндік беріп, нәтижелерді көруді жеңілдетеді, нәтижелерді шығару ретін өзгертеді және SPSS-тегі көрсетіп жариялауға дайын кестелер мен графиктерді басқа қосымшаларға көшіруге мүмкіндік береді.

  Графиктер. Секторлық, бағаналық диаграммалар, гистограммалар, үш өлшемді графиктер құруға жоғары қабілеттілік, сондай-ақ басқа да графикалық мүмкіндіктер.

 

Терезелер

 

SPSS-те терезелердің 7 түрі бар:

  Мәліметер редакторы (Data Edіtor). Бұл терезеде мәліметтердің ағымдағы файлдың ішіндегісі көрсетіледі. Мәліметтер редакторы арқылы мәліметтің жаңа файлын жасауға немесе ескілерді өзгертуге болады. Бұл терезе SPSS-ті іске қосқан кезде автоматты түрде ашылады.

  Қорытынды навигаторы (Output Navіgator). Барлық статистикалық нәтижелер, кестелер мен графиктер Қорытынды навигаторында көрсетіледі. Қорытындыны редакциялап, оны әрі қарай пайдалану үшін сақтауға болады. Навигатор терезесі алғашқы рет шығатын мәліметтер туындағанда, автоматты түрде көрсетіледі.

  Мобильдік кестелер редакторы (Pіvot Table Edіtor). Бұл терезеде мобильдік кестелер түрінде нәтижелер шығарылады. Олар әр түрлі тәсілдермен редакциялануы мүмкін: кестелер бағанасы мен жолының орнын ауыстыруға, түсін, қарпін және т.б. өзгертуге болады.

  Диаграммалар редакторы (Chart Edіtor). Диаграммаларды шығару және редакциялау.

  Мәтіндік шығару редакторы (Text Output Edіtor). Мәтіндік ақпарат шығару және редакциялау.

  Синтаксис редакторы (команда тілінің) (Syntax Edіtor). Меню арқылы қолға жетпейтін SPSS-тің ерекше мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін пайдаланылады.

 Скриптер редакторы (Scrіpt Edіtor). Скриптік автоматтандыру SPSS-тегі көптеген функциялардың орындалуын автоматтандыруға мүмкіндік береді.

 

Меню

 

SPSS-тің көмегімен міндеттерді шешу меню тарауын таңдаудан басталады. SPSS-тегі әрбір терезенің нақ осы терезе үшін қолданылатын өзінің тарауы мен менюі бар.

Analyze және Graphs менюлеріне барлық терезелерде жол ашық, яғни терезелерді жаппай-ақ, қорытынды шығаруды жеңілдетеді.

  Fіle (Файл). Жаңа файлдерді жасау немесе бар файлдерді ашу үшін, басқа қосымшалармен жасалынған, сондай-ақ шығарылатын ақпаратты басып шығару үшін кестелер мен мәліметтер базасын оқу үшін пайдаланылады.

  Edіt (Түзету). Мәліметтерді кесіп алу, көшіру және басқа жаққа қою, мағынасын іздеу үшін пайдаланылады.

  Vіew (Түр). Құралдар панелін жасау, сетканың жолы мен сызығын көрсету және жасыру үшін пайдаланылады.

  Data (Мәліметтер). Файлдерді біріктіру, бақылауларды жинақтау (транспонирование), талдау үшін көптеген бақылауларды жасау сияқты мәліметтердің жалпы өзгерісін жүзеге асыру үшін пайдаланылады.

  Transform (Қайта құру). Таңдап алынған өзгермелілердің мәнін өлшеу және жаңа өзгермелілерді есептеу үшін пайдаланылады.

  Analyze (Талдау). Әр түрлі статистикалық рәсімдерді таңдау және өткізу үшін пайдаланылады (мысалы, коррелляция, сызықтық регрессия немесе кестелердің ілесуін есептеу).

  Graphs (Диаграммалар). Әр түрлі диаграммалар мен графиктер жасау үшін пайдаланылады.

  Utіlіtіes (Қызмет көрсету). Мәліметтердің жұмыс файлындегі өзгермелілер туралы мәліметтер алу, өзгермелілер тізімін басқару, скриптерді іске қосу және меню жасау үшін пайдаланылады.

  Wіndow (Терезе). Терезелер арасында ауыстырып қосу және барлық ашық терезелерді кішірейту үшін пайдаланылады.

  Help (Анықтама). Көптеген мүмкіндіктер бойынша жүйеден мәлімет алу үшін еркін кіруге және SPSS-тің Іnternet-пен байланысу үшін пайдаланылады.

 

Диалогтық терезелер

 

SPSS-тегі көптеген меню терезелері диалогтық терезелерді ашады. Олар талдау үшін өзгермелілер мен өлшемдерді таңдау үшін пайдаланылады.

Статистикалық рәсімдер мен диаграммаларға арналған әрбір диалогтық терезенің бірнеше негізгі компонеттері бар:

  Бастапқы өзгермелілер тізімі (Pour Varіable Lіst). Бұл ағымдағы мәліметтер файлының өзгермелілер (сызықтар) тізімі. Алғашқы өзгермелілер тізімінде осы рәсімде пайдаланатын өзгермелілердің аттары орналасқан.

  Таңдалған өзгермелілер тізімі (тізімдері) (varіable(s). Бұл талдау үшін таңдап алынған бір немесе бірнеше өзгермелілер тізімі, мысалы, тәуелді және тәуелсіз өзгермелілер тізімі.

  Командалар батырмасы. Команданың берілуі, анықтамалар алу немесе қосымша диалогтық терезелерге өту сияқты әрекеттер осы батырманы басқан уақытта орындалады.

 

1 сурет. Диалогтық терезенің басқару элементтері.

Категориясы Ұлты

			S tatistics		C harts...

Бір өзгермелілікті таңдап алу үшін оны негізгі өзгермелілер тізімінен бөліп (мауспен үстінен бір рет басу керек), солға қарай көрсетіп тұрған стрелкасы бар батырманы басу керек. Егер бір ғана өзгермелілік таңдап алынса, онда оның үстінен екі рет басып, таңдап алуға болады.

 

Мәліметтермен жұмыс. Мәліметтерді талдаудағы негізгі қадамдар

SPSS-те мәліметтерді талдау қарапайым. Ол үшін мыналарды істеу керек:

 SPSS-ке мәліметтерді салу. Ол үшін мәліметтер редакторында жасалынған файлды ашу керек, электрондық кесте, мәліметтер базасы немесе мәтіндік файлдарды есептеу немесе тікелей мәліметтер редакторына осы мәліметтерді енгізу керек;