Син анда торма, монда кил

Мин монда булам, ә син тегендә тор.

Мәскәүдә бик күп кеше яши. Ул шундый зур шәһәр! Андый зур шәһәрләр Россиядә башка юк. Казан да кечкенә түгел, ләкин чагыштырыгыз: Мәскәүдә тугыз миллион, ә Казанда миллионнан артык кеше яши.

Шуны эшлибез дә, бүгенгә башка эшебез юк.

Шуны әйтергә кирәк: күп сүз белеп кенә, телне өйрәнеп булмый, грамматиканы да беләргә кирәк.

Нигә (ник)?

Киләсе елда җәй бик эссе булыр. Син нигә шулай уйлыйсың? Чөнки кыш бик салкын булды. Син нигә кинога бармадың? Минем эшем күп булды, вакытым булмады. Син нигә дәресләргә соңга калдың? Мин автобус көттем. Син нигә безгә килмәдең? Минем янга әти-әниләр кунакка килделәр.

Кунаклар

Марат лекциядә утыра. Ул кичә Искәндәрне кунакка чакырды. Ул шуның турында уйлый: «Лекциядән соң кибеткә керергә кирәк. Өстәлгә куярга нәрсә алырга? Бәлки, торт алырмын? Юк, Искәндәр андый әйберләрне бик яратмый шул, – дип уйлый ул, – Искәңдәр казылык, сыр кебек әйберләр ярата. Мин кичә бер яхшы казылык күрдем, бүген шуны алырмын. Шулай да казылык белән генә булмый шул. Тагын бер кечкенә генә торт та алырмын. Искәндәр ашамас инде аны. Ярар, үзем ашармын. Мин татлы әйберләрне бик яратам. Бәлки, тозлы балык алырмын әле. Ихтимал, Искәндәр сыра да яратадыр? Кичә шуны сорамадым шул. Мин үзем торт белән чәй эчәрмен, ә Искәндәр балык белән сыра эчәр».

Марат лекциядән соң кибеткә керде. Анла әйбәт казылык, ярты килограмм сыр, сыра һәм зур торт алды. Ул бит татлы әйберләр ярата! Өендә ул бөтенесен өстәлгә куйды да телевизор карарга утырды. Ул бер сәгать көтте, ике, өч, ләкин Искәңдәр килмәде. Марат сыраны Айдар абыйсына бирде, ә тортны алар Асия сеңлесе белән бик тиз ашап бетерделәр, чөнки Асия дә, Марат кебек, татлы әйберләр ярата.

Икенче көнне Марат Искәндәрне күрде. Искәндәр аңа:

– Мин сиңа кичә шундый өстәл әзерләдем! Син нигә кунакка килмәдең?

Ә Марат:

– Мин бит сине кунакка көтем, шулай ук әзерләндем.

– Юк, мин сине кунакка көттем.

– Гафу ит, Искәндәр, син мине түгел, ә мин сине чакырдым түгелме соң?

– Ярар, син мине аңламагансың икән.

– Мин сине аңламаганмын, ә син – мине…

– Ярар… Ә син кичә нәрсәләр әзерләдең соң?

– Мин казылык, сыр, зур торт алдым…

– Ә мин – тозлы балык белән сыра, ләкин син килмәдең, без аларны дустым Илдар белән ашап бетердек инде.

– Без дә сине көттек, аннары сеңлем Асия белән тортны утырып ашадык…

– Ярар, син мине тагын кайчан кунакка чакырырга уйлыйсың соң?

– Белмим шул, киләсе стипендиядән соң гына чакырырмын инде.

* * *

Татарстанда кыш көне салкын була. Күп кар ява. Үткән елда кар күп булды, бик салкын булмады. Бәлки, быел да кыш җылы булыр.

Үзбәкстанда жәй көне эссе була. Үзбәкстанда яңгыр аз ява. Үткән елны анда бик эссе булды. Бәлки, быел анда җәен яңгырлар явар.

Кайбер елларны сентябрьдә салкын яңгырлар ява. Без быел сентябрьдә авылга эшкә барырбыз. Бәлки, быел сентябрьдә кояшлы көннәр күбрәк булыр, яңгыр яумас.

Иртәгә иртә белән торырмын да тәрәзәгә карармын. Әгәр болытлы көн булса, авылга кайтмам. Кояшлы көн булса, авылга кайтырмын.

Без җир планетасында яшибез. Сез Кояш системасында нинди планеталар беләсез? Меркурий, Юпитер, Сатурн һәм башка планеталар Кояш системасына керәләр. Ай – җирнең иярчене. Марсның иярчене бармы? Әйе, Марсның ике иярчене бар. Юпитерның унике иярчене бар (хәзер инде 28 дип саныйлар). Кояш – безгә иң якын йолдыз. Йолдызлар җиргә якынмы? Юк, алар бездән бик ерак.

КҮНЕГҮЛӘР

1. Нокталар урынына кирәкле сүзләр языгыз:

1) Син тегендә бар да, … тор.

2) Күп сүз белеп кенә, телне өйрәнеп булмый, … белергә кирәк.

3) Миңа … әти-әниләр килделәр.

4) «Лекциядән соң … керергә кирәк».

5) «Искәндәр …, сыр … әйберләр ярата».

6) «Бәлки, тозлы … алырмын әле».

7) «Искәндәр ашамас инде аны; …, үзем ашармын».

8) Марат бит … әйберләр ярата!

9) Асия дә Марат … … татлы әйберләр ярата.

10) «Мин сиңа кичә … өстәл әзерләдем».

11) «Мин бит сине кунакка …!»

12) «Ярар, мин сине …, ә син – мине».

13) «Син мине … кайчан кунакка чакырырга … соң?»

14) «Белмим шул, … стипендиядән соң гына чакырырмын …».

15) Үзбәкстанда яңгыр … ява.

16) Без быел сентябрьдә … барырбыз.

17) Бәлки, быел сентябрьнең кояшлы көннәре булыр, яңгыр ….

18) … болытлы көн булса, авылга кайтмам.

19) Без … планетасында яшибез.

20) Кояш – … иң … йолдыз.

2. Фигыльләрне билгесез киләчәк заман формасына куегыз:

Үрнәкләр: Бүген яңгырлы көн. Иртәгә яңгырлы көн булыр. Кичә кояшлы көн булды. Иртәгә кояшлы көн булыр. Без өстәлдән китапларны алабыз. Бәлки, без өстәлдән китапларны алырбыз.

1) Үткән атнада без концертка бардык.

Быел алар икенче курста укыйлар.

3) Бүген мин кинога барам.

4) Бүген мин концертка бармыйм.

Алар сыйныфтан чыгалар.

6) Кичә күктә кояш балкыды.

7) Кояш көнчыгыштан чыга.

Кар ява.

9) Быел җәй көннәре бик эссе.

10) Мин эшкә барам.

11) Мин эшкә бармыйм.

12) Кичә без укымадык.

Без язмыйбыз.

Алар тактага карамыйлар.

15) Үткән елны кар күп яуды.

3. Сорауларга җавап бирегез:

1) Октябрьдә кар явамы?

2) Декабрьдә гадәттә яңгыр явамы?

3) Бүген болытлы көн. Яңгыр явармы?

4) җирнең иярчене бармы?

5) Казан Әлмәттән еракмы?

Яр Чаллы Казанга якынмы?

7) Мәскәүдән Казанга кадәр ничә километр?

8) Үзбәкстанда җәй җиләс буламы?

9) Якутиядә кыш җылы буламы?

10) Англиядә көз көне томаннар буламы?

11) Кыш көне салкын булды. җәй нинди булыр дип уйлыйсыз?

12) Марат нинди әйберләр ашарга ярата?

13) Ә аның сеңлесе Асия?

14) Марат кибеттән өстәлгә нәрсәләр алды?

Кем кемне кунакка чакырган? Сез ничек уйлыйсыз?

16) Алар бер-берсен аңлаганнармы?

17) Марат Искәндәрне тагын кайчан кунакка чакырырга уйлый?

18) Искәндәр Маратка нигә кунакка килмәде?

19) Марат сыраны нигә Айдар абыена бирде?

20) Марат нигә зур торт алды?

4. Нокталар урынына сүзләр өстәгез:

Киләсе елда мин икенче курста укы…. Бүген кич белән без концертка бар…. Киләсе дүшәмбедә мин контроль эш язма…. Бәлки, иртәгә мин авылга кайт…. Без бүген кич белән, бәлки, кинога бар…. Кичә алар футбол кара…. Иртәгә сез футболга бар…? Кичә яңгырлы көн бул…. Иртәгә дә яңгырлы көн бул… дип уйлыйм. Гадәттә кайчан беренче кар я…? Үткән елны беренче кар октябрь башында я…. Бәлки, быел ноябрь җылы б…, беренче кар декабрьдә генә я…. Бүген болытлы көн, бәлки, кичкә яңгыр я….

5. Татарчага тәрҗемә итегез:

Он, может, не придет сегодня вечером к нам. Сегодня облачно. Быть может, будет дождь. Завтра, может быть, будет солнечный день. Мы, наверное, поедем в деревню. На прошлой неделе мы написали контрольную работу. На следующей неделе мы снова будем писать контрольную. Может быть, я напишу ее на «пятерку». Вы пойдете на следующей неделе на концерт? Сегодня вечером они пойдут на концерт. Сегодня вечером мы, может, пойдем смотреть футбол.

Марат зашел в магазин и купил (взял) хорошую колбасу, полкилограмма сыра, пиво и большой торт. Ведь он так любит сладкое! «Почему ты вчера не пришел ко мне в гости?» – спросил Марат Искандера. «Я же вчера тебя ждал в гости!» – сказал Искандер. «Когда ты снова думаешь позвать меня к себе?». «Не знаю, думаю, что только после следующей стипендии».

Двенадцатый урок

 Бүген без татар теле дәресендә утырабыз. Безнең атнага өч тапкыр татар теле дәресе була. җомга тагын татар теле булыр. Ә декабрь аенда без татар теленнән зачет бирәчәкбез. Аннары Яңа ел бәйрәме җитәчәк. Яңа елдан соң без имтиханнар бирәчәкбез.

Киләсе атнада сез концертка барасызмы? Әйе, киләсе атнада без концертка барырбыз дип уйлыйм. Иртәгә укытучы безгә билгеләрне әйтерме? Әйе, иртәгә укытучы билгеләрне, әлбәттә, әйтәчәк.

– Иртәгә килегез, бездә концерт булыр.

– Булырмы, булачакмы?

– Мин әйтәм бит: «Булыр», – дим.

– Бәлки, булыр, бәлки, булмасмы?

– Ярар, «булачак», – дим инде.

– Концертка без, әлбәттә, киләчәкбез.

Билгеле киләчәк заман

Ул нишли? Ул китап укый. Ул кичә нишләде? Ул кичә эшләде. Ул иртәгә нишләр? Бәлки, ул авылга кайтыр. Декабрь аенда ул татар теленнән зачет бирәчәк. Син хәзер нишлисең? Мин татар теленнән күнегүләр эшлим. Син иртәгә нищләячәксең? Мин иртәгә институтка барырмын дип уйлыйм. Алар нишлиләр? Алар диктант язалар. Иртәгә алар нишләрләр? Иртәгә, бәлки, алар Яр Чаллыга барырлар. Ә җомга көнне алар эшкә барачаклар.

Инфинитив: эшләргә, укырга, язарга, күрергә, китәргә. Хәзерге заман: эшли, укый, яза, күрә, китә. Билгеле үткән заман: эшләде, укыды, язды, күрде, китте. Билгеле киләчәк заман: эшләячәк, укыячак, язачак, күрәчәк, китәчәк. Билгесез киләчәк заман: эшләр, укыр, язар, күрер, китәр.

Ел фасыллары

җәй

җәй дә үтте. Быел июль һәм август айларында бик эссе булды. Яңгырлар аз яуды. Июнь аенда гына бераз яңгырлар яуды. җәен кояш иртә чыкты һәм соң батты. Көннәр озын булды: иртә белән инде сәгать дүрттә яктырды, ә кич белән сәгать тугызда гына караңгы төште. җәен без күп эшләдек һәм күп ял да иттек. Июль аенда без авылда булдык.

җәй көне бәйрәмнәр күп булмады. Июнь аенда без имтиханнар бирдек. Имтиханнардан соң без ял итәргә табигатькә чыктык. Июнь ахырында Сабан туе булды. Сабан туе – татар халкының иң зур бәмрәмнәренең берсе. Авылда язгы эшләр беткәч була ул бәйрәм. Сабан туенда батырлар көрәштеләр, атларда узыштылар, төрле уеннар булды.

җәйнең тагын бер зур бәйрәме бар. Утызынчы августта Татарстанның бәйсезлек көне булды.

Быел август аенда без Казанга бардык, анда музейларда, театрларда, киноларда булдык. Без Галиәсгар Камал исемендәге һәм Муса җәлил исемендәге опера һәм балеи театрларында булдык. Анда безгә бик ошады. Быел җәй бик күңелле үтте.

Көз

Күңелле җәй көннәре үтте, хәзер урамда көз. Агачлардан яфраклар коела, салкын җилләр исә. Сентябрь аенда без институтка укырга барабыз. Көз көне нинди бәйрәмнәр була? Беренче көзге бәйрәм – Белем көне. Беренче сентябрьдә бөтен укучылар, студентлар укуларын башлыйлар. Ә бер айдан соң, октябрьнең беренче якшәмбесендә, Укытучылар көне була. Бу көнне укучылар үзләренең укытучыларын котлыйлар.

Унбишенче октябрьдә безнең республикабызда Хәтер көне уздырыла. Бу көнне 1552 нче елда Явыз Иван гаскәре Казанны алган.

Алтынчы ноябрь – Татарстан Республикасының конституциясе көне. Бу көнне без ял итәбез.

Көз көне бөтен вакыт укуга китә, без китапханәләрдә утырабыз, лекцияләр тыңлыйбыз. Ләкин сентябрь аенда, гадәттә, авылга эшләргә барабыз. Андый көннәр безнең өчен бик күңелле үтә.

Кыш

Ике айдан соң кыш җитәчәк. Кыш декабрь аенда башланмый бит, беренче кар кайбер елларда октябрьдә үк ява. Ә декабрь, гыйнвар айларында салкын булачак. Кышын күп кар явачак, күлләрдә һәм елгаларда бозлар катачак. Кышын күп бәйрәмнәр булачак. Кышның иң зур бәйрәме дип Яңа ел санала. Декабрьнең соңгы көннәрендә без туганнарыбызга, иптәшләребезгә «Яңа ел белән!» дип әйтәчәкбез. Яңа ел бәйрәме – иң күңелле бәйрәмнәрнең берсе. Балалар каникулларга чыгалар, эшчеләр дә бер атна чамасы ял итәләр. Студентлар гына зачетлар бирәчәкләр һәм имтиханнрга әзерләнәчәкләр.

Аннары 23 нче февральдә Ватан сакчылары көне булачак – ул бөтен ир кешеләр бәйрәме дип санала.

Безнең якларда кыш салкын булса да, күп кеше кышны ярата. Балалар кышкы уеннар уйный, олылар да ак карга һәм саф һавага шатлана.

Яз

Кыштан соң безгә яз килер. Күлләрдә һәм елгаларда бозлар эрер, агачсларда яңадан яфраклар күренер. Төннәр кыскарыр. Яңадан җылы көннәр килер. Аннары, май аенда чәчәкләр күренер, чияләр, алмагачлар чәчәк атар. Май аенда беренче яшенле яңгыр явар.

Яз Халыкара хатын-кызлар бәйрәме – 8 Март белән башланыр. Бу көнне без әниләребезне, курсташ кызларыбызны, апаларыбызны, сеңелләребезне һәм бөтен хатын-кызларны котларбыз. Аларга чәчәкләр бүлә итәрбез.

Беренче апрель – көлке һәм мәзәк көне. Бу көнне без бер-беребезгә мәзәкләр сөйлибез, алдыйбыз, шаярабыз. Бу көн Казанда бик күңелле үтә. Вакытыгыз булса, Казанның үзәк урамына барыгыз!

Язын бәйрәмнәр күп була. Беренче май – эшчеләр бердәмлеге көне, ә 9 май – җиңү бәйрәме. Татарстанда да, бөтен Россиядә дә бу көндә Бөек Ватан сугышында җиңүне зур бәйрәм итәләр.

КҮНЕГҮЛӘР

1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:

Быел … эссе булды.

җәен кояш … торды һәм соң ….

Иртә белән инде сәгать дүрттә …, ә кич белән сәгать тугызда гына … төте.

җәен … күп булмады.

Имтиханнардан соң без ял итәргә … чыктык.

Июнь … Сабан туе булды.

Сабан туе – татар … иң зүр бәйрәмнәренең берсе.

Сабан туенда батырлар …, атларда …, төрле … булды.

Утызынчы августта Татарстанның … көне булды.

Быел җәй бик … үтте.

Агачлардан … коела, салкын җилләр ….

Беренче көзге бәйрәм – … көне.

Бу көнне укучылар үзләренең укытучыларын ….

Унбишенче октябрьдә республикабызда … көне.

Алтынчы ноябрь – Татарстан Республикасы … көне.

Кышын күп кар явачак, … һәм … бозлар катачак.

… ел бәйрәме – иң күңелле бәйрәмнәрнең берсе.

Аннары, 23 нче февральдә … … көне бкулачак.

Балалар кышкы уеннар …, … да ак карга һәм саф һавага шатлана.

Аннары май аенда … күренер, чияләр, … чәчәк атар.

Яз … хатын-кызлар бәйрәме 8 Март бел….

Аларга чәчәк … ….

Беренче апрель – … һәм … көне.

Беренче мая – эшчеләр … көне.

Тугызынчы май – … бәйрәме.

2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:

Үрнәк: Бүген яңгырлы көн. Иртәгә яңгырлы көн бклачак. Кичә кояшлы көн булды. Иртәгә кояшлы көн булачак. Иртәгә иртә томанлы булыр. Иртәгә иртә томанлы булачак. Бәлки, киләсе атнада концерт булыр. Әлбәттә, киләсе атнада концерт булачак.

Үткән атнада без концертка бардык.

Бүген мин кинога барам.

Бәлки, мин кинога барырмын.