Тамыр жемістер тапсырма

1. Тамыр жемістердің түрлерін, тұқымын, егін көгі, жапырақтары және тамырлары бойынша оқып-үйрену.

2. Тамыр жемістердің өсіп-жетілу кезеңдерін сипаттап жазу.

3. Тамыр жемістердің биологиялық өнімін анықтау әдістемесін оқып-үйрену.

4. Пайдалануға рүқсат етілген сорттары мен будандарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беру.

5. Мал азықтық қызылшаның суармалы және суарылмайтын жерлерде өсірудің операциялық технологиясын жасау.

Егістікте өсірілетін басты тамыр жемістер төмеңдегідей тұқымдастар мен түрлерге жатады.

Қант қызылшасы, ала бүталар тұқымдасы, сәбіз, шатырша гүлдер тұқымдасы, тарна, турнепс, қырыққабат тұқымдасы.

Аталған дақылдар, әсіресе қант қызылшасы қүрамында көмірсутектер, минералдық тұздар мен дөрумендердің (В), Вг,С) молдығымен, жеңіл қорытьыатындығы және жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. Қоректілігі женінен тамыр жемістердің ішівде қант қызылшасы бірінші орында. Қант қызылшасы-қант өнеркәсібіне шикізат беретін өте маңызды дақыл.

Тамыр жемістерді барлық ауылшаруашылық жануарлары сүйіп жейді өрі олар ірі сабақты жөне құнарландырылған мал азығының жеңіл қорытылуына мүмкіндік жасайды. Күзгі-қысқы кезеңде тамыр жемістер сүт түзгіш жене ірі қара малға, шошқаға, қойға диэтикалық мал азығы ретінде аса бағалы. Тамыр жемістер мал өнімі мен төдділігін, сонымен қатар олардың көптеген ауру түрлеріне төзімділігін арттырады.

Тамыр жемістерді тұқымдары бойынша анықтау. Тамыр жемістерде нағыз тұқымдарды ғана емес (тарна), жемістері мен жемісшелерін де тұқымдары деп есептейді (сөбіз, қант қызылшасы). Олардың кейбір морфологиялық ерекшеліктері 74-суретте келтірілген Қант қызылшасының жемісі-екі қабатты тығыз тканьді, қалың қабықты жаңғақ. жеміс шоғырын қүрайтын жемістер саны 2-6, мұның өзі оның массасы мен көлеміне өсер етеді. Жемістері піскен кезде тостағанша жапырақшалар кдтаяды да қатты қабықпен қабысып кетеді. Піскен жемістің төбесі жалпақ немесе өлсіз дөңес қақпаққа айналады, оны аластатқанда горизонталь жатқан тқұқымды көруге болады. Тұқымының жылтыр қоңыр қабығы болады. Тұқымының ұрығы перисперма, ұрықтық жапырақша мен тамыршаны сақинамен орай орналасқан (89-кесте).

Сәбіздің жемісі-екі айрық сопақ тұқым (шекілдеуік) піскевде екі тұқымға ажырайды. Әрбір тұқымның арқалығывда 4-5 қабырғашық бар, олар жіңішке инелермен қапталған. Қабырғашықтардың астында арнаулы иісті эфир майымен толтырылған жолдар орналасқан.

74-сурет. Тамыржемістердін жемістері: 1,2,3-қант қызылшасының жемісшесі, жемісі мен түқымы; 4-сөбіздің жемісі; а-бүйірінен көрінісі; б-көлденең қимасында, е-үрық, с-май жолдары; 5-тарнаның жемісі түқымдарымен.

89-кесте Тамыр жемістер тұқымдарының айырмашылық белгілері

Тамыр жеміс	Жемістері мен тұқымдары	Пішіні	Беті	Түсі	Мөлшері, мм
Қант қызьшшасы	Жеміс шоғыры	Домалақ-тау бүрышты	Бүдырлы	Сары-қоңыр	2-6
Сәбіз	Екі айрық түқым(ше-кілдеүік)	Ұзынша, жүмыртқа пішінді	Қырлы, инелері бар	Сары-қоңыр	2-3
Тарна	Түқым	Шар тәрізді	Жылтыр	Қара	1-2
Түрнепс	Сондай	Сондай	Сондай	Қоңырлау-қара	1-2

Тарна мен турнепстің тұқымдары ұсақ, шар төрізді, күңгірт-қоңыр немесе қара түсті. Олар бір-бірінен қиын ажыратылады. Тарнаның түсі қоңырлау деп есептеледі, алайда шала піскен тарна тұқымының түсі турнепс тұқымының түсіне ұқсас күңгірт-қоңыр болады. Жас тарна тұқымына жас қырыққабат иісі төн, ал турнепс тұқымына-еткір шомыр дәмі төн. Сондықтан тұқымның органолептикалық анықтау өдістемесі сенімсіз. Тамыр жемісті тұқымдарының анық түрін білу үшін химиялық төсіл қолданылады. Ол үшін тұқымның екі үлгісін (100 данадан) бірнеше кішірек пробиркаларға салады да 1% күйдіргіш натрий ерітіндісін құяды, соңынан температурасы 25-28°С термостатқа 2 сағ. қояды. Тарна тұқымының сығынды ерітіндісі ашық-сары, ал турнепстікі ашық-жасыл (салат) түсті болады.

Тамыр жемістерді егін көгі мен жапырактары бойынша анықтау.

Тұқымның көктеуі ұрықтық тамыр мен сабақшаның өне бастауының нәтижесінде тұқым қабығы жарылады да тұқым жарнақтары жер бетіне шығып жасылданады. Жер бетіне шығарылған қант қызылшасы мен сөбіздің тұқым жарнақтары ұзынша пішінді болады, осынысымен тарна мен турнепстің қыска, жалпақ жөне шеттері ойықты түқым жарнақтарынан ажыратылады (90-кесте).

Әрі қарай дамығанда тамыр жемістің тұқым жарнақтарының арасындағы бүршіктен алғашқы (бірінші) нағыз жапырақ түзіледі. Қант қызылшасының алғашқы жапырақтары жұптасып түзіледі, кейіннен бір-бірден пайда болады. Алайда қазіргі уақыттағы түсінік бойынша жапырақтар жүптасып түзілмейді, бүрандалы тәртіппен пайда болады-5/13 бөлшегімен жапырақ түзілуінің анықтамасына сэйкес.

90-кесте Тамыр жемістердін егін көгі мен нағыз

жапырақшаларының айырмашылык белгілері

Тамыр жеміс	Тұқым жарнағы жапырақтары	Бірінші нағыз және кейінгі жапырақтар
		тақтасы	беті, түсі
Қант қызылшасы	Ұзын ланцетті	Бүтін бірінші жарпырақтарда сопақ, кейінгілерінде жүрек тәрізді	Жылтыр, жасыл
Сәбіз	Үзын, сызықты	Күшті тілінген	Бірінші жапырақтарда жылтыр немесе өлсіз түкті, кейінгілерде жылтыр, жасыл
Тарна	Сопақ, шеттерінде ойығы бар	Біріншісінде бүтін немесе тілінген, кейінгілерінде тіліктілігі арта береді, үзынша-сопақ	Жылтыр. күңгірт жасыл, балауыз түкті
Турнепс	Сондай	Сондай	Түкті, ашық-сары

Бөлшектегі сандардың мәні-тамыр басының әрбір 5 бүрандалы айналым санына 13 жапырақ пайда болады, ал 15 жапырақтан бастап бүраңдалы айналым циклінің келесі 13 жапырақтары түзіледі ж.б. Бүкіл өсіп-жетілу кезеңінде қант қызылшасы 4-5 және одан да көп жапырақ орналасу циклдары болады. Қант қызылшасының нағыз жапырақтары ірі, сағақты, шеттері бүтін келеді. Жас жапырақтарда сағақтар қысқа, тақтасы домалақ келген, ал ересек жапырақтардың сағағы ұзын, тақталары жүрек пішінді жөне толқынды кеңірдектенген.

Себіздің нағыз жапырағының тақтасы өте күшті тілімденген, тарна мен турнепстің алғашқы жапырақтары ұзынша-сопақ немесе өлсіз тілінген, ал кейінгілеріңде тақталарының тіліктері арта түседі. Тарнаның жапырақтары күңгірт-жасыл, беті жылтыр, ал турнепсте-ашық-жасыл, түкті.

Тамыр жемісті тамырлары бойыншы анықтау. Егін көгі пайда болғаннан кейін жапырақ массасының түзілуімен бір мезгілде тамыр жемістің тамыры да дами бастайды. Тамыр жемісте тамырдың үш белігі-басы, мойны және нағыз тамыр-ажыратылады. Басы-тамырдың жоғарғы бөлігі, мүнда өсіп түрған жапырақтар, бүршіктер, өлген жапырақтар орналасқан. Тамырдың басы сабақ тегінен есімдіктің жер үсті бөлігінен түзілген. Бастың өсу конусы оның ортасында болады, сондай-ақ жоғарғы (ішкі) жапырақтар әр уақытта жас, ал төменгілері (сыртқы)-барынша ересек (кәрі).

Тамырдың мойыны-цилиндр пішінді, не жапырақшалары, не тамыршалары болмайды жөне ұрық тамыршасының үстіндегі жарнақтың (үрықтық сабақ) жуандауының нөтижесінде пайда болады, оның жоғарғы шеті бастың төменгі бөлігімен шектеседі. Нағыз тамыр жемістің ең төменгі бөлігі болып табылады, ұрық тамыршасынан дамиды да бүйір тамыршаларын түзеді. Қант қызылшасында олар екі вертикаль қатарға орналасқан (75-сурет), сөбізде төрт қатар. Турнепстің тамыры, ұзын білікпен аяқталады, онда ретсіз орналасқан бүйір тамыршалар болады, ал тарна тамырының төменгі бетінде айтарлықтай жуан тармақтар түзіледі де олар бұтақтанады, соның нөтижесінде

төменгі тамыршалар дамиды.

Нағыз тамыр жерде дамиды. Техникалық жөне мал азықтық шикізат ретінде тамыр жемістің бағалы белігі болып табылады.

Тамыржемістерге төнпішіндер төмендегідей (76-сурет):

Конус тәрізді -жоғарғы жағы кең (жуан) төменге қарай жіңішкере береді (сөбіз).

Цилиндр тәрізді -тамыржемістің диаметрі жоғарғы және теменгі бөліктерінде шамамен бірдей (турнепс).

Қап тәрізді —75-сурет. Қант қызылшасының тамыржемісі: а-басы; б-мойыны; в-нағыз тамыр.

айтарлықтай ұзын емес, бірақ жуан цилиндр пішіндес (мал азықтық қызылша).

Сопақ - бір бағыттағы біркелкі диаметрлі шар (тарна).

Шар тәрізді — диаметрі барлық бағытта бірдей (турнепс, тарна).

Жалпақ - қатты қысылған шарды еске түсіреді (тарна).

Тамыржемістердің беті ақ, сары, жасыл, күлгін, қызғыж-күлгін, қызьш-күрең түсті сольш келеді, оның үстіне жер беті және жер асты бөліктерінің түстері өртүрлі боялған.

Тамыржемістің жүмсағының түсі оның бетіне қарағаңда шамалы өзгереді. Әдетте қант қызылшасьшың түсі ақ, мал азықтық қызылщада ақ, кейде сарғыш немесе қызғылт сақиналы; мал азықтық сөбізде ақ, сарғыш, қызыл, қызыл-күрең түсті жөне өзегі күңгірт боялған, тарна мен турнепсте ақ жөне сары, сары түсті тамыржемістердің жүмсаш қүрғақ заттардың көптігімен ерекшеленеді.

Қант қызылшасының дөмі төтті. Сөбіздің асханалық сорттары жақсы татымды. Тарна мен турнепс шомыр дөмді.

Тамыр жемістердің пішіндері, түстері, дөмдері 91-кестеде келтіріяген.

76-сурет. Тамыр жемістердің өртүрлі пішіндері: 1-конус тәрізді; 2-цилиндр төрізді; 3-сопақ; 4-шар төрізді, 5-жалпақ.

Фенологиялық байқаулар, Тамыр жемістерді өсіргенде негізгі өнімін-тамыр жемісін-бірінші жылы береді. Оның алғашқы даму кезеңі-егін квгі (көктеу)-жер бетінде өскіндердің шығуы жөне тұқым жарнақтарының пайда болуы мен сипатталады, екішігі кезеңі-бірінші жұп нағыз жапырақтардың түзілуі, үшінші кезеңі-үшшші жүп нағыз жапырақтардың түзілуімен сипатталады. Бұл кезендерде егістікті күтіп-баптаудың маңызды шарасы-седдірету-артық өсімдікгі аластату- іске асырылады. Өсіп-жетілу кезеңінің соңына қарай тамыр жемістің ескі жапырақтары бірте-бірте өледі. Қатараралықтарда өсімдік жапырақтары жиырылып қатараралықтар жалаңаштанады, бұл соңғы кезенді тамыр жемістердің қатараралықтағы жапырақтарының жиырылу кезеңі деп атайды.

Биолопшлық өнімді анықтау. Тамыр жемістердің биологаялық енімін егін жинау қарсаңыңда анықтайды. Танап диагоналі бойынан 10 қатардың өрқайсысынан 10 есщдіктен екі үлгі алынады. Өсімдіктің, тамыр мен жапырақтардың массасын анықтайды. Бір есімдікке келетін құрғақ және жасыл жапырақтардың орташа санын, есімдіктердің қоректену алаңы мен 1 га егістіктегі өсімдікгердің санын анықтайды. Алынған дерекгерді төмендегі кесківдегі кестеге жазады (92-кесте).

Тамыр жемістердің тамырындағы қанттың немесе құрғақ заттардың мөлшерін төменде келтірілген эдістемелердің қайсысымен анықтаса да тамыр ұнтағының үлгісін дайындайды. ол үшін нағыз тамырды тесетін немесе үңгірлейтін құрал қолданьілады, кейбір

91-кесте Тамыр жемістер тамырларының айырмашылық белгілері

Тамыр жеміс	Бүйір тамыршаларының орналасуы	Тамырдың тішні	Түсі	Дәмі
			жер үсті бөлігінің	жер асты бөлігінің	Жүмсағы шың
Қант қызылшасы	Тамырдың екі жағында вертикаль қатарлы	Конусты қапшық пішінді	Қант қызылшасында ақ, мал азықтықта-сарғыш, қызыл-күрең	Қанттықта ақ, мал азықтықта сары, қызыл, сарғыш	Ақ	Тәтті
Сәбіз	Тамырдың төрт жағында вертикаль қатарлы	Конус төрізді ұзынша	Ақ, сарғыш, жасыл	Ақ, сарғыш, қызыл	Ақ, сары, қызыл	Татымды
Тарна	Нағыз тамырдың төменгі жағында	Сопақ, шар төрізді, жалпақ	Жасыл, күлгін	Ақ, сары	Ақ, сары	Шомыр Дәмді, тәттілеу
Турнепс	Нағыз тамырдың бүкіл бойында	Конус тәрізді ұзынша, цилиндр, шар пішінді	Соңдай	Сондай	Сондай	Шомыр Дәмді

92-кесте Тамыр жемістердің биологиялық өнімі

Үлгі алынған күн

1 өсімдіктегі жапырақ саны

Орташа массасы, г

Жапырақтар массасының тамыр массасына қатынасы

1 га егістіктегі өсімдікгер саны, дана

Биологиялық өнім, ц/га

жасыл

құрғақ

1өсімдік тің

оның ішінде

тамыр жемістің

жапырақ-тардың

Тамыр дың

жапырақ-тардьщ

1.

2.

Орташа

жағдайларда кесілген ұсақ үлгілер пайдаланылады. Көпшілік жағдайда үскі темір (тескіш) арқылы алынған цилиндр пішінді кескінділерді үсақтап орташа үлгі қүрастырады да престе тамыр сығындысын алып талдауға дайындайды.

77-сурет. Тамырлары бойынша тамыржемістердің түр айырмашылықтары (кескіні): 1-қыэылша, 2- сәбіз, 3- тарна, 4- шалқан

78-сурет. Қант жөне мал азықтық қызылша: 1,2-егін көгі және екі жүп нағыз жапырақтар кезеңцеріндегі өсімдіктер, 3,4-эккендорфская желтая мал азықтық сортының өсіп-жетілуінің І-жылғы өсімдігі жөе тамыр жемісінің қимасы; 5,6-к.ант қызылшасының өсіп-жетілуінің І-жылғы есімдігі және тамыржемісінің қимасы; 7-гүлді сабақтың бір бөлігі; 8-гүл; 9-көп өскінді және бір ескінді қызылшаның жемісшесі; 10-тұқым.

Құрғақ заттарды кептіру тәсілімен анықтау. Тамыр жемістердің маңызды бөлігі-органикалық жөне минералдық қосылыстар (құрғақ заттар). Құрғақ заттары көп тамыр жемістер бозқырауға, ылғаддың жетіспеушілігіне төзімді келеді, жоғары мал азықтық құңдылығымен ерекшеленеді және әдетте,қыста жақсы сақталады. Тамыр жемістердегі құрғақ заттарды кептіру тәсілімен анықтау үшін 5-6 г тамыр жеміс ұнтағын (кесінділерін) алдын ала өлшенген стақанға салады, ұнтағы бар стақанды өлшейді де үнтақтың (кесінді үлгінің) массасын анықтайды. Содан кейін кептіргіш шкафта (температурасы 100°С) 6 сағ, бойы кептіреді, соңынан эксикаторда салқындатып өлшейді, кептіруді тұрақты салмаққа дейін қайталайды, соңғы елшеудің көрсеткішімен бос стақанның салмағы арасындағы айырмашылық бойынша құрғақ зат мөлшерін анықтайды. Табылған құрғақ зат массасы мен талдауға алынған ұнтақтың массасы бойынша құрғақ заттардың процент мөлшері анықталады.

79-сурет. Тарна.: 1,2-егін көгі және І-жылғы өсіп-жетілу кезеңцеріндегі өсімдіктер; 3-гүл еркенінің жоғарғы бөлігі; 4-жеміс; 5-түқымдары (жоғарыда улкейтілген).

Брігіш құрғақ заттарды ареометромен анықтау. Тығыздығы әртүрлі сүйықтарда ареометр әртүрлі терендікке батады, оны ареометрдің мойнындағы тығыздықты көрсететін шкала бойынша белгілейді.

Ерігіш қүргақ заггарды қант өлшсгіштермен (сахариметрмен) анықтау. Шыны цилиндрге құйылған зерттелетін ертіндіге абайлап сахариметрді салады. Алғашқы алынған дерек әдетте жобалы көрсеткіш болып табылады. Кейіннен сахариметрді жақсылап сүртіп сұйыққа қайта салады оның мойны алғашқы сызықтан аспауға жөне суланбауға тиіс. Шкаладағы деректер сұйықтың деңгейімен алынады.

Ерігіш құрғақ заттарды әдетте 20°С жылылықта анықтайды мұны қалыпты температура деп есептейді. Егер температура жоғары, не төмен болса, онда түзету енгізеді (белгілі бір шаманы табылған санға қосады немесе шегереді).

Ерігіш қүрғақ заттарды рефрактометрмен анықтау. Бұл төсіл сөуленің сыну көрсеткіші мен ертіндінің концентрациясы, арасындағы байланысқа негізделген. Лабораториялық тәжірибеде әмбебап лабораториялық рефрактометрлер, ал далалық жағдайда-далалық рефрактометрлер қолданылады.

Мал азықтық қызылшаның сорттары: Оброшинская желтая, 1987 (1,11); Тимирязевская односемянная, 1988 (9); Тимирязевская 56, 1974 (12); Эккендорфская желтая, 1943 (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13).

Тарна: Куузику,1976 (7); Турнепс: Остерзундомский, 1943 (7).

,)-сурет. Турнепс: 1-алғашқы жүп жапырақтар кезеңіндегі өсімдік; 2-бірінші жылдың соңындағы өсімдік; 3-өртүрлі тілікті жапырақтар; 4-гүл сабағыньщ бір бөлігі; 5-өртүрлі пішіндегі тамыржемістер; 6-жеміс; 7-түқымдары (жоғарыда үлкейтілген).

Бақылау сұрақтары

1. Мал азықтық тамыр жемістердің негізгі түрлері, олардың мал азықтық қүндылығы, өртүрлі аймақтардағы өсіру ауданы, өнімі.

2. Тамыр жемістердің айырмашылық белгілері (тұқымдары, егін көгі, жапырақтары, тамырлары бойынша).

3. Әртүрлі тамыржемістердің тамырларының анатомиялық қүрылысындағы ерекшеліктері.

81-сурет. Сөбіз: 1-мал азығына есірілетін барынша кең тараған Шантанэ 2461 сорты; 2-екінші тіршілік жылындағы өсімдік (туқымдық).

4. Мал азытық, жартылай қанттық және қант қызылшасының,сәбіздің, тарна мен турнепстің морфологиялық ерекшеліктері.

5. Тамыр жемістердің есу және енімді қалыптастыру ерекшеліктері.

6. Сыртқы орта факторларына талаптары (жылуға, жарыққа, ылғалға, топырақ жөне қоректік заттарға) және Қазақстанның әртүрлі топырақ-климат аймақтарында олармен қамтамасыз етілуі.

7. Суармалы жөне суарылмайтын жерлерде тамыржемістердің агротехникалық ерекшеліктері (тұқымды себуге дайындау төсілдері; алғы дақыддар; тыңайтқыш жүйесі, күзгі және көктемгі топырақ өндеудің мерзімдері, тереңдігі; тамыр жемістерді арамшөптерден, зиянкестерден жене аурулардан сақтаудың агротехникалық жөне химиялық шаралары; егінді жинау тәсілдері мен мерзімдері, машиналары).

Болім бойынша әдебиет

Карпенко П.В. Сахарная свекла. М., 1964.Киреев В.Н. и др. Кормовые корнеплоды. М., 1975. Шебалина М.А. Репа, турнепс и брюква. Л., 1974. Щепетков Н.Г. Культура кормовых корнеплодов в Северном Казахстане.Лекция. Целиноград, 1982.

6. МАЛ АЗЫҚТЫҚ БАҚІПА ДАҚЫЛДАРЫ

Бақша өсімдіктері-асқабақ пен қарбыз Қазақстанда келешегі мол мал азықтық дақылдар, мал азығына олардың жас жемістері пайдаланылады. Бақша дақылдары асқабақтар түқымдасына (СисигЬйасеае) жатады жөне үш туыстықты біріктіреді: қарбыз, асқабақ жөне қауын.

Т А П С Ы Р М А

1. Мал азықтық асқабақ пен қарбыздың морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену.

2. Пайдалануға рұқсат етілген сорттарына шаруашылық-биологиялық сипаттама беру.

3. Мал азықтық асқабақ пен қарбыздың операциялық өсіру технологиясын жасау.

АСҚАБАҚ - ТЫКВА

Егістікте асқабақтың үш түрі есіріледі: көдімгі асқабақ(С. реро), ірі жемісті асқабақ (С. тахіта) жөне мускатты (асханалық) асқабақ (С. тозсһаіа).

82-сурет. Асқабақ жемістерінің пішіні.

Ірі жемісті мал азықтық асқабақтың тамыры қуатты кіндікті, сабағы цилиндрлі, іші қуыс, шырмауықты, жапырақтары бүйрек тәрізді, дөрекі талшықтармен түктелген, гүлдері өте ірі, сарғыш-сары түсті, жемістері шар тәрізді, қысыңқы немесе ұзынша келген, кедденеңінен ұзындығы 50-70 см, әртүрлі түсті. Жемісінің жұмсағы борпас, шырынды, сарғыш, кейде ақ, түқымдары ірі (ұзындығы 2-3 см), жылтыр, 1000 санының массасы 240-300 г.

Мал азығына пайдалануға рұқсат етілген аскабақ сорттары: Стофунтовая — кең тараған ескі сорт, 1947 (1,3,12); Гибрид 72, 1974 (4); Рекорд, 1985 (8).

ҚАРБЫЗ - АРБУЗ -

Қарбыздың екі түрі - асханалық қарбыз және мал азықтық қарбыз өсіріледі.

83-сурет. Қарбыз: 1-аналық гул; 2-аталық гүл, 3-аталықтар; 4-өркеннің бір бөлігі.

Мал азықтық қарбыздың күшті дамыған кіндік тамыры 4-5 м дейін тереңге және 5-7 м дейін жан-жағына тарайды және асханалық қарбызға қарағанда қуатты. Сабағы шырмауықты, ұзын өрімді (3-2 м), 10-12 бұтақты, қатты талшықтармен туктенген. Жапырақтары қауырсынды тілікті бөліктерге тарамданған. Гүлдері ірі, күңгірт-сары күлтешесі бар, бестік типте, бөлек жынысты. Аталық гүддері үзын аяқшаларға, ал аналық гүлдер қысқа аяқшаларға орналасқан жөне аталықтарға қарағанда ірірек. Жемістері-шар пішінді жөне үзынша-сопақ келген, жасыл немесе ашық-жасыл түсті, әрі күңгірт жолақты мрамор суреті бар. Жемісінің массасы 10-15-тен 25-30 кг дейін жөне одан да жоғары. 1000 түқымының массасы 100-200 г. мал азықтық қарбызда түқым жолы жоқ.

Мал азықтық карбыздың сорты: Дисхит — Азов - Қара теңіз АШИ-да шығарылған, 1956 (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13).

Бақылау сұрақтары

1. Негізгі бақша дақылдары. Мал азықтық қүндылығы, егістік көлемін, өнімін сипаттаңыз. Дақылдар өнімінің потенциальды мүмкщдігі.

2. Дақыддардың морфологиялық ерекшеліктері.

3. Қазақстанда мал азығына пайдалануға рұқсат етілген сорттары.

4. Асқабақ пен қарбыздың биологаялық ерекшеліктері.

5. Бақша дақылдарының өсіру технологиясындағы ерекшеліктері.

Әдебиет

Белик В.Ф. Бахчевые кулътуры. М., Колос, 1980. Гуцалюк Т.Г., Эренбург П.И. Бахчеводство. А-Ата: Кайнар, 1965.

7. АЗ ТАРАҒАН (ТРАДИЦИЯЛЫ ЕМЕС)

МАЛ АЗЫҚТЫҚ ӨСІМДІКТЕР

ТАПСЫРМА

1. Аз тараған мал азықтық дақылдардың (аюбалдырған, майтамыр, таран, марал тамыры, прозен жапырақты сильфия, гүлтөжі, козлятник ж.б.) морфологиялық белгілерімен танысу.

2. Аз тараған мал азықтық өсімдіктердің жемістерін, тұқымдарын анықтау.

3. Мал азықтық қүндылығы мен шаруашылықта пайдалануына сипаттама беру.

Егіншілікте пайдаланылатын мал азықтық дақылдардың түр қүрамы шектеулі болғандықтан (25-тен артық емес) жабайы флорадан, сонымен бірге басқа мақсатқа пайдалану үшін немесе басқа аймақта есірілетін (мысалы денді, майлы т.б.) өсімдіктерді зерттеп егістікке енгізудің (интродукциялаудьщ) қажеттігі туады.

Соңғы жылдары келешегі бар мал азықтық өсімдіктер ретінде бірталай жабайы дақылдар-Сосновский аюбалдырғаны, Забайкал тараны, Шығыс козлятнигі, марал тамыры, майтамыр, прозенжапырақты Сильфия, гүлтөжі т.б. зерттеуге және егістікке енгізуге талап жасалуда. Олардың кейбіреулерінің түқымдары мен жемістері бойынша айырмашылық белгілері 93-кестеде, ал жапырақтары, гүл шоғыры мен гүлдеріндегі айырмашылықтар 94-кестеде келтірілген.

93-кесте Кейбір аз тараған мал азықтық өсімдіктердің түқымдары мен жемістерінің айырмашыл ық белгілері

Түрдің атауы	Тұқымдық	Мөлше-	Пішіні	Түсі
	материал	рі, мм			тұқым
					ның
					массасы, г
Сосновский	Белшекті	9-15	Сопақ немесе	Сары-	12-15
аюбалдыр-	екі		кері жүмыртқа	қоңыр
ғаны	түқымды		пішініді	түсті
	шекілдеуік
Забайкал	Жаңғақ	5-6	Ұшқырлы	Күңгірт-	11-12
тараны				қоңыр
Шығыс	Тұқым	4,0	Бүйрек пішінді	Сарғыш-	5,5-9,0
козлятнигі				жасыл
Марал	Шекілдеуік	6-8	Төртқырлы,	Сұрлау,	14-16
тамыры			ұзынша	күлгш-
				қоңыр
Қаггы	Жаңғақ	4-5	Қиғаш немесе	Күңгірт-	8-10
немесе			қысыңқы	қоңыр,
жалпақ			жұмыртқа тәрізді	қара
жапырақты майтамыр
Прозенжа-	Шекілдеуік	10-12	Ұзынша-жүрек	Сүр-	18-24
пырақты			Тәрізді	қара,
сильфия				қоңыр

94-кесте Кейбір азттардан мал азықтық өсімдіктердің жапырақтарындағы, гүл шоғырындагы және гүлдеріндегі айырмашылық белгілер

Атауы	Биіктігі, м	Жапырақтар	Гүл шоғыры	Гүлдері
Сосновский аюбалдырғаны	1,5-4,5	Қауырсынды-қалақты, ірі, төменгі жағы түкті	Күрделі шатыр	Ақ, 5 мүшелі, шеткілері-бүрыс пішінді
Вейрих тараны	1,5-2,5	Жалпақ жұмыртқа тәрізді, ұзынша, түкті	Борпас шашақ	Сарғыш-ақ, 5-мүшелі
Забайкал тараны	0,7-1,6	Жалпақ ланцетті, ұзынша келген, түксіз	Сондай	Сондай

Топинамбур (жер алмұрты) астра тұқымдасының туыстығы, түріне жататын көпжылдық түйнекті өсімдік. Морфологиялық белтілері бойынша топинамбур күнбағысқа ұқсас.

84-сурет. Жер алмүрты, топинамбур: 1,2-егін көгі жене қарқынды түйнек түзі кезендеріндегі есімдіктер; 3-сабақтың бір бөлігі; 4-гүлдер: түтікті (а) жөне тілді (б); 5-жеміс; 6-түйнектер.

Тамыр жүйесі түйнеклен көбейтілгенде шашакты, жақсы дамыған; тұқымымен көбейтілгенде терең бойлайтын кіңцікті.

Сабағы-тік өседі, жақсы жапырақтанған биіктігі 2-3 м, бұтақтана алады, кейде аздап күлгін түсті.

Жапырақтары қарапайым, сағақты, жұмыртқа пішіндес, үшкірленген, ірі, жиектері тісті, сабақтың төменгі бөлігінде қарама-қарсы, ал ортаңғы жөне жоғарғы бөлігінде кезектесіп орналасқан. Жапырақтары мен сабақтары кдтты түктермен көмкерілген.

Гүл шоғыры-диаметрі 3-4 см себет, екі типті гүлдері болады: тілді (жеміссіз) жөне түтік тәрізді қосжынысты. Гүлдері жел мен насекомдар арқылы айқас тозаңданады.

Жемісі-кішірек келген сүр түсті, шекілдеуік, күнбағыстан анағүрлым үсақ. 1000 шекілдеуігінің массасы 7-9 г, түқымымен тек селекциялық мақсатқа гана көбейтіледі.

Топинамбурдын, түйнектері алмүрт, цилиндр, түйреуіш пішіндес ұзынырақ домалақ. Көзшелері түйнекте бүдырланып, спираль төрізді орналасқан. Сорттарына қарай түйнектері ақ, сары, қызғылт және қызғылт-күлгін түсті болып келеді. Олар картоп түйнегінен ұсақ жөне орташа массасы 20-60 г. картоптан айырмашылыгы - қабыга болмайды, сондықтан тез солып қалады.

Түр аралық будандастыру жолымен топинамбур мен күнбағыстан жаңа өсімдік-топинсолнечник шығарылған, оның биологиялық жэне шаруашылық белгілері өзгеше. Топинсолнечниктің көптеген сорттары түйнектерінің біркелкілігімен, жоғары енімділігімен ерекшеленеді. Сыртқы белгілері бойынша топинсолнечник көп жағдайда туыстарын еске түсіреді, алайда олардан биік, ал жапырақтарының саны жөне мөлшері, сабақтың жуандығы мен бұтақтануы жағынан аралық деңгейде.

Аталған дақылдардан ҚР егістікте жөне табиғи жерлерді жақсартуға пайдалануға рүқсат етілген сорттары:

Шашақты амарант: Атлант, 1995 (3,4,13); Изен (прутняк) Алма-Атинский песчаный 1, 1985 (3); Бактолен, 1999 (13); Задарьинский, 1990 (3)-

Күйреуік (соран күйреуік)-Айдарлинский 1, 1985 (3); Сэн, 2000 (8,13).

Қара сексеуіл - Жан-Сая, 2000 (8,13).

Теріскен - Арысский, 1990 (13); КЛХ-2, 1990 (3); Кызылкум, 1999 (13).

Чогон (аз жапырақты эления)-Сырдарьинский, 2000 (8,13).

Топинсолнечник-Целинный 87, 1999 (1,3,12). Топинамбур-Находаа, 1993 (12).

Бақылау сұрақтары

1. Интродукция және оның өсімдік шаруашылығы мен мал азығын өндірудегі маңызы.

2. Басқа аймақтарда өсірілетін жэне Қазақстанда өсіруге болатын жабайы флора мен дақылдардың келешекті түрлері.

3. Жабайы өсімдіктердің мал азықтық құндылығы.

4. Топинамбурдың мал азықтық қүндылығы және маңызы.

5. Бұл топтың дақылдарын Қазақстанда өндіріске енгізуге және таратуға кедергі келтіретін негізгі себептері.

6. Жабайы өсімдіктердің (аз тараған) биологиялық ерекшеліктері.

7. Топинсолнечниктің биологиялық ерекшеліктері.

8. Аз тараған дақылдардың тұқымдарын себуге дайындаудың ерекшеліктері, себу мерзімі мен тәсілдері.

9. Топинсолнечник агротезникасының ерекшеліктері.

10. Топинсолнечник егістігін жинау мерзімі мен технологиясы (жер үсті массасы мен түйнектері).

85-сурет. Сосновский аюбалдырғаны: 1,2-гүлдену жөне дамыған егін көгі кезендеріндегі өсімдіктер, 3-гүл шогыры; 4-гүлдер: шеткі (а), ортаңғы (б); 5-жемістер.

86-сурет. Вейрих тараны: 1,2-гүлдену және бірінші нагыз жапырақтар кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3-гүл шоғыры мен өркеннің бір бөлігі; 4-гүл; 5-жеміс; 6-тұқым.

87-сурет. Сафлор терізді рапотник (марал тамыры): 1,2-гүлдену жөне дамыған егін көгі ксзендеріндегі өсімдіктер; 3-гүл шоғыры: 4-гүл; 5-жемістер (жоғарыда үлкейтілген).

88-сурет. Прозенжапырақты сильфия: 1,2-гүлдену және егін көгі кезендеріндегі өсімдіктер; 3-өркеннің жоғарғы бөлігі; 4-жемістер.

89-сурет. Катран: 1,2-егін көгі жөне гулдену кезеңдеріндегі әсімдіктер; 3-гүл шоғыры; 4,5-жемістері мен туқымдары (сол жақта үлкейтілгендері).

90-сурет. Шыгыс козлятнигі: 1,2-гүлдену-жеміс тузу және егін көгі кезевдеріндегі өсімдіктер; 3-гул шоғыры және жапырақпен өркеннің бір бөлігі; 4-гул; 5-туқымдары (сол жақта улкейтілгендері); 6-жемістер.

91-сурет. Мальва: 1,2-гүлдену жеміс түзу және егін көгі кезендеріндегі өсімдіктер; 3-жапырағы және гүлдерімен сабақтың бір бөлігі; 4-гүл; 5,6-жемістер; 7-түқымдары (жоғары үлкейтілгені).

92-сурет. Майлы шомыр: 1,2-гүдднену-жеміс түзу және егін көгі кезендеріндегі есімдіктер; 3-сабақтың жоғарғы бөлігі; 4-жеміс; 5-түқымдары (жоғарыда үлкейтілгені).

93-сурет. Топинсолнечник: 1,2-қарқынды түйнек тузу және дамыған егін көгі кезеңдеріндегі есімдіктер; 3-өркеннің жоғарғы бөлігі; 4-жеміс (сол жақта үлкейтілгені); 5-түйнек,

Әдебиет

Вавилов П.П., Кондратьев А.А. Новые кормовые культуры. М., Россельхозиздат, 1975.

Медведев П.Ф. Малораспространенные кормовые кудьтуры. Л.; Колос, 1979.

Милащенко П.З. Абрамов В.Р. Технологая выращивания и использования рапса и сурепицы. М.; Агропромиздат, 1989.

8. МАЛ АЗЫҒЫНА МҮҚТАЖДЫҚТЫ ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ

МАЛ АЗЫҚТЫҚ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЕГІС КӨЛЕМІ МЕН

ЖАСЫЛ КОНВЕЙЕРДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

ТАПСЫРМА

1. Малдың мал азығына қажетсінуін есептеу (шаруашылық мысалында): а. жылдық қажетсінуі; б. жасыл балаусалы мал азығына қажетсінуі (мұқтаждығы).

2. Табиғи мал азықтық жерлер мен екпе дақылдарды өсіруден түсетін мал азығын ескере отырып жасыл балаусалы конвейер кескінін жасау.

3. Малдың қорада ұсталатын кезеңіне мал азықтық дақылдардың егіс көлемін есептеу.Азықтық өлшем мен протеинге жылдық мүқтаждық жануарлардың өнімділігі мен олардың массасына тікелей байланысты.

95 жөне 96-кестелерде сауын сиырлардың азықтық өлшем мен сіңімді протеинге тәуліктік жобалы рационы келтірілген (Қазақ АУ-нің а.ш. жануарларын азықтандыру кафедрасы, Е.Ш. Шекенов пен Б.Н. Григорьев деректерінен). Осыған негіздей отырып малдың қорада тұратын айлық кезеңін мүқтаждықты анықтауға болады.

Әрі қарай шаруашылықтағы нақты мал табынына байланысты қажетгі мал азығын бүкіл мал басына есептеуге болады, есептеуді жеңілдету үшін сауын малдың мұқтаждығынан (% есептегенде): қашарларға-90%, 1 жылдан ересек төддерге-70%, 1 жылға дейінгі төлге-50% деп алынады.

Мал азығына қорада түратын кезеңге жылдық мұқтаждықты есептегенде мына кескінді пайдалануға болады (қосымшаның 12-кестесі).

Малдың қорада түратын екзеңіне қажетті мал азығын өндіру үшін егістік көлемі мен өрбір дақылдың өнімділігін ескере отырып мына кескін бойынша есеп жүргізіледі (қосымшаның 13-кестесі).

Соңынан жасыл мал азығына (балаусаға) онкүндіктер бойынша мүқтаждықты есептейді және тәуліктік рацион 11-14 а.ө. болғаны жен, 1-3 кг жемазық қарастырылады. Мүндай жағдайда жасыл балаусаға қажеттілік 50-60 кг қүрайды. Есептеуді қосымшаның 14-кестесіне сәйкес жүргізуге болады. Осыдан кейін жайылымның орташа өнімділігі мен жалпы көлемі бойынша күтіліп отырған жас балауса массасын есептейді. Шаруашылық жағдайында жайылымның қурап қалу кезеңі де ескеріледі (қосымшаның 5-кестесі).

Жасыл балаусалы мал азығына онкүндіктер бойынша мүқтаждықты және оның табиғи мал азықтық жерлерден қамтамасыз етілуін салыстыра отырып оның қосымша қажетті мөлшерін барлық уақыт пен айлардың онкүндіктеріне есептейді.

Жасыл балаусалы мал азығына жетіспеушілікті жасыл конвейер жүйесінде екпе дақыддарды себу есебінен жоюға болады. Есептеулер қосымшаның 5-кестесі бойынша жүргізіледі.

Жасыл балаусалы мал азығына онкүндіктер бойынша мүқтаждықты негізге ала отырып екпе дақылдар есебінен жасыл конвейер жүйесі жасалады және мынаны еске алған жөн: көпжылдық шөптердің шабылмалы пісу кезеңі мен шабу мерзімі (айлардың онкүндікгері), алшынкөк алу мүмкіндігі мен мерзімі, бүкіл басқа мүқтаждық өртүрлі мерзімде себілетін біржылдық шөптердің сесбінен қанағаттандырылады. Мұндай жағдайда себу мерзімінен бастап бүл дақылдардың шапбылмалы кезеңіне дейін 55-65 тәулік қажеттігін жөне шабу кезеңі орта есеппен 7-10 тәулікке созылатынын негізге алу керек, қысқасы сәуірдің соңы-мамырдың басынан бастап өрбір 7-10 күн сайын шідденің ортасына дейін біржылдық шөптерді сеуіп отырады.

Барынша ерте мерзімде жасыл балаусалы мал азығын алуга еткен жылы себілген күздік қара бидайды, ең кеш мерзімге рапс, қыша, майлы шомыр және оның сүлымен немесе арпамен қоспасы пайдаланылады. Біржылдық шөптер өдетте бүршақ түқымдастар мен

95-кесте

Тірідей массасы 450 кг, тәулікгік сүт сауылымы 11-14 кг

жөне майльілығы 3,7% сүт беретін сауьш сиыр үшін тәуліктік рацион

Мал азығы	Тәуліктік берілімі, кг	Азықтық өлшем (а.ө.)	Сіңщді протеин, г	Қант, г	Каротин мг
Астық түқымдас пішен		2,25
Жүгері сүрлемі		3,60
Бұршақ тұқымдас пішендеме		2,8
Қызылша		1,2
Жем азықтар		3,0			_
Патока	0,5	0,3			_
Тұз
Фосфордың қос аммоний тұзы
Мөлшер (норма)		11,0
Рациондағы мөлшері		13,1

96-кесте

Тірідей массасы 450 кг, төуліхтік сүт сауылымы 15-18 кг және майлылығы 3,7% сүт беретін сауын сиыр үшін тәуліктік рацион

Мал азығы	Тәуліктік берілімі, кг	Азықтық өлшем (а.ө.)	Сіңімді (қорытылатын) протеин, г	Қант, г	Каротин, мг
Астық тұқымдас пішен		2,25
Бүршақ түқымдас пішен		1,5
Жүгері сүрлемі		3,6
Бүршақ тұқымдас пішендеме		3,5
Қызылша		1,2			-
Жемазықтар		3,0			-
Түз
Фосфордың қос аммоний түзы
Мөлшері (норма)		13,2	134 _,
Рациондағы мөлшері		15,0

қоспа түрінде себілуге тиіс. Жасыл конвейер жүйесі мына үлгіде жасалады (қосымшаның 17-кестесі).

Мал қорада тұратын кезеңге қажетті мал азығын алу үшін егістік алқаптың көлемі дақылдың өнімділігін ескеріп мына жобалы кескін бойынша іске асырыяады (қосымшаның 14-кестесі).

Мал азығына жылдық мұқтаждықты есептегендегі барлық деректер бір кестеге жинақталады (қосымшаның 18-кестесі).

Бақылау сұрақтары

1. Мал азығының негізгі турлері және олардың салыстырмалы мал азықтық құңдылығы.

2. Көпжылдық және біржыддық шөптердің сүрлемдікдақылдардың жинау мерзімдері жөне тәсілдері.

3. Егін жинау жұмыстарының сапасына қойылатын талаптар.

4. Мал азықтық даылдарды жинауға пайдаланылатьш техника.

5. Негізгі мал азықтарына қойъгаатын талаптар, сыныпқа (класқа) бөлу төртібі.

6. Жоғары сапалы пішен, пішендеме, сурлем, жалқы азық өндірудің жағдайлары.

7. Далалық жағдайда кептіру және белсенді желдету жолдарымен сүрлем, пішендеме, витаминді шеп үнын, пішен дайывдау технологияларьшың ерекшеліктері.

8. Сүрлемдік және пішендемелік құрылымдар. Оларды алынатын мал азьщтарының сапасы мен шығымына байланысты бағалау.

9. Пішен мен пішеңдемені әртүрлі құрылымдарда жабу мен жүргізу тесіддері.•

10. Мал азықтарын есептеу өдістемесі.

11. Жануарларға мал азығьшың қажеттілігін есептеу әдістемесі; тәуліктік, айлық, қорада тұратын жайылымдық кезеңдер.

12. Жайыпымдық кезеңге мал азығын есептеу одістемесі қандай және жайылым кезеңін ескере отырып мал азығының балансын жасау.

13. Жасыл конвейер кескінін жасау едістемесінің негізі қандай?

14. Маддың қорада тұратын кезеңіне байланысты егістік көлемін есептеу әдістемесі қандай?

VIII - ТАРАУ. ТАЛШЫҚТЫ ДАҚЫЛДАР

Талшықты өсімдіктер талшық өндіру үшін өсіріледі, ал ол әртүрлі тоқыма маталары мен көптеген басқа бүйымдар өндірісінде пайдаланылады.

Талшықты дақылдар тобы ертүрлі ботаникалық тұқымдастарға жататьш көптеген өсімдікгер түрлерін бірікгіреді. Талшықтьщ пайда болу орнына байланысты оларды төрт топқа бөледі:

1. Тұқымдары талшықты өсімдіктер-талшықтары тұқымдарында түзіледі. Оларға мақта өсімдігі (ұлқайыр тұқымдасы) жатады.

2. Сабақтары талшықты өсімдіктер-талшықтары сабақтарында қалыптасады. Оған зығыр (зыгыр тұқымдасы), қарақурай (қарақурай тұқымдасы), кенеп пен канатник (құлқайыр тұқымдасы), кендір (жөке тұқымдасы), рами (қалақай түқымдасы) кіреді.

3. Жапырақтары талшықты өсімдікгер-талшықтары жапырақтарында пайда болады. Бұл топқа тоқымалық агава, жаңазеландиялық зығыр жөне сизаль жатады.

4. Жемістері талшықты өсімдіктер. Оларға кокос пальмасы жатады.

Талшықты дақылдар тоқыма өнеркөсібінің шикізат көзі болып табылады. Дүние жүзілік егіншілікте талшықты дақылдардың ішінде аддыңғы орынды мақта өсімдігі, кевдір, зығыр, қарақурай жөне кенеп иеленеді, ал ТМД елдеріндегі маңызды талшықты дақыддар-мақта өсімдігі, талшықты зығыр, қарақурай.

Талшықты дақылдардың тұқымдарда тамаққа және техникалық мақсаттарға пайдаланатын май болады. Тұқымды майға өндегенде шығатын қосымша енім-күнжара бағалы белокты мал азығы.

Қазақстан Республикасында талшықты дақыддардан Ощүстік Қазақстан облысьшың 6 ауданында-Мақтаарал, Сарыағаш, Ордабасы, Түркістан, Арыс және Шардара-тек қана мақта өсімдігі өсіріледі.

МАҚТА ӨСІМДІП - ХЛОПЧАТНИК

Мақта өсімдігі Құлқайыр тұқымдасына туыстығына жатады да 60-тан астам түрлерді біріктіреді.

Негізінен екі түрі кең тараған; көдімгі (орташа талпіықты) мақта өсімдігі және ұзынталшықты (перуан) мақта өсімдігі —. Қазақстанда кодімгі (орташа талшықты) мақта өсімдігі өсіріледі.

Мақта өсімдігі көпжылдық есімдік, алайда Қазақстанда көптеген басқа елдердегі сияқты біржылдық дақыл ретінде есіріледі. Мақта есімдігінің тамыры кіндікті болып келеді. Тұқым жарнағы кезеңінде негізгі тамыр 20 см дейін топырақ қабатына бойлайды, ал өсіп-жетілудің соңында 2,5-3,0 м дейін жетеді.

Топырақ қабатының 3-8 см терендігінде негізгі тамырдан бірінші дөрежелі бүйір тамырлар тарайды. Олар біршама бүрыш жасап 70-100 см радиуста жан-жаққа жайылады.

Бірінші дөрежелі бүйір тамырларынан екінші дөрежелі тамырлар, олардан үшінші дәрежелі жөне т.б. тарайды. Әртүрлі дережелі

94-сурет. Көдімгі мақта өсімдігі: 1,2-дамыған егін көгі жөне пісудің соңғы кезеңцеріндегі есімдіктер; 3- гүл мен жапырақ; 4-піспеген жеміс; 5-піскен қорапша (қауашық); 6-қорапша жарғақтары (жармашалары); 7-түқым талшыгамен; 8- туқым қабыгамен және қабыксыз (оң жақта).

95-сурет. Жіңішке талшықты (перуан) мақта өсімдігі: 1-жемісті бүтақтың бір белігі; 2,3-піспеген жөне піскен қорапша; 4-қорапшаның жарғақтары; 5-үшпа талшыктар; 6-тұқым түріне қарамай; 7-жас өсімдіктің кескіні; 8-гүлдену кесікіні (арап сандары мен бүтақтар, римдікпен гүлдену сақиналары кескінделген); 9-түқьшнын, күрылысы: а-түқым жарнактарының қатпарлары, б-тамырша, в-қабыш мен қысқа талшықтар.

жарнағынан, тамыршадан жөне өскіннен тұрады. Тұқым массасының 8% ядро, 20-25% қабығы қүрайды. Шикізат массасьшан талшықтың шығымы 30-35%. 1000 түқымның массасы 80-125 г жэне одан да жоғары.

Бұтада негізгі сабақтың және ондағы жемісті бұтақтардың өсуіне қарай шанақтың (бутонның) пайда болуы мен олардың ашылуы өсіп-жетілу кезеңінде бірте-бірте іске асады. Осыған байланысты бір бүта шеңберінде гүлдердің ашылуы бірінен соң бірі төменнен жоғары, бұтақтан бұтаққа